Кузьма Чорны
Пачуццi
I
На тым беразе гараць агнi i чутно, як там на нечым iграюць. Суха неяк выбiваюць такт кароткiя зыкi i будзяць над зямлёю гуллiвасць. Пры агнях варушацца постацi людзей, яшчэ зусiм ясныя ад ружовага вечара. Яшчэ i стук нейкi чуцён, i добра вiдно, як каля пярэдняе палатнянае будкi трое людзей не то гэта памагаюць музыцы, цi то самi поўны ёю: дробна ляскаюць яны ў такт далонямi рук... Нехта крычыць, нехта як бы плача - можа гэта якая балотная птушка ўзнепакоiлася ад людскога шуму... I ўсе гэтыя зыкi напаўняюць змрок асенняга вечара i аддаюцца рэхам у прырэчных паплавах...
З гэтага месца вiдны яшчэ далёкiя i блiзкiя хутары i вёска, - лясы далёка, чуць вiдны сiнню на даляглядзе, i толькi нiзенькiя кусты лапiнамi ўкрываюць паплавы...
Усё больш гусцее вечар, i ўсё весялей робiцца на беразе. Мацней пачынаюць iграць, непрыметныя адгэтуль, нейкiя суха-траскучыя музычныя iнструманты раптам развiваюць з цеснага жмута зыкаў вясёлы галёп, i тады ўлiваецца сюды нейкая песня, востра-крыклiвая, насмешлiвая над усiм i разам з тым задумёная. Яна без слоў, i толькi чутны ў ёй крыкi:
Гоп-гоп, ло-ла-ло-ла,
Гоп-гой, ло-ла-ло-ла!
Больш робiцца стуку рукамi, больш шуму, i ад таго, што дагарваюць агнi, здаецца, што гэта i кусты, i берагi сцiшаюцца, каб слухаць вяселле цыганоў.
I ўжо неяк знячэўку выплываюць з таго бясслоўнага i крыклiвага пачатку словы песнi. Iх трудна разабраць, толькi чутно, што яны могуць быць усякiмi, што не важны яны як тое, што нейкi сэнс перадаюць. Чуцён часты прыпеў:
Гэй, гэй! Э-э-э-эй!..
З-за пярэдняе будкi выбегла постаць жанчыны. Яна раскiнула рукамi, i на гэты момант застыла тут iмкненне, агорнутае вастратою радасцi i смутку аб усiм. Матнулiся цёмныя фалды яе лёгкай адзежы, i закалыхалася яна ў тым танцы, якi мог толькi радзiцца ў неабдымных прасторах, далёка ад грымучых вулiц i грузных камянiц...
Спявалi вялiкiя гiмны размашыста-кволыя рухi яе постацi, i ад захаплення бяздумнага i плакалi, i смяялiся ў чарнаце вячэрнiх прастораў не бачаныя, а толькi адчуваемыя здалёк яе вочы. Вiдно было адчуваннем, што пад тымi цёмнымi фалдамi гойдаецца яе радаснае цела... I радасць была - што ўсё гэта ёсць, i смутак быў - што неяк далёка гэта, неяк недасяжна i нельга растаць у iм i разам з iм...
На другiм беразе рэчкi, над самай вадою, прыпёршыся плячыма да кагадзе пастаўленых слупоў не скончанага яшчэ моста, стаяў Андрэй Сiмовiч - задумёны i не вырасшы яшчэ добра хлапец. Усе пайшлi з работы, а ён адзiн застаўся слухаць цыганскую музыку на тым паплаўным беразе, i як выйшла скакаць цыганская дзяўчына, ён не зводзiў з яе вачэй. Ён стаяў, забыўшыся, i той настрой - неаформленасць усяго, калi няможна вызначыць, чаго хочацца чалавеку, - навеяны музыкай, перайшоў раптам у нейкае не вызначанае яскрава жаданне пасля таго, як выйшла скакаць дзяўчына. I як бы гэта перадалося яму тое, што было ў тым танцы, згарманiзаваным з самой постаццю дзяўчыны. Яна была тонкая ў лiнiях сваёй постацi, i разам з тым нейкая як бы лёгкая цяжкасць, заўсёды прыналежная толькi жанчыне, была ў ёй. I ад таго, што гарэлi ў яе вочы i калыхаўся стан, ад гэтага абуджвалiся ўсякiя пачуццi i камбiнавалiся ў адно, што можна назваць адным вялiкiм жаданнем, з хаосам у думках. I яшчэ павялiчвалi гэтыя адчуваннi яе словы, якiя яна неяк гаварыла часта ў такт свайго танца:
Ай-два, ай-два!..
I тады нiчога неяк не засталося ў Андрэя, неяк усё згiнула, i на ўсiм малым i нязначным была толькi ўсё запоўнiўшая пачуццямi аб сабе цыганская дзяўчына. I сам для сябе здаўся Андрэй нейкiм нязграбным перад тым, што бачыў. Ён усё стаяў, моцна прыпёршыся да вiльготнага дзерава; стаяў доўга, як бы прыпынiўся ход часу i ўсяго, што ёсць, i нiчога вакольнага не прымячалася i прымячаць яго не трэба было. Так прастаяў ён, пакуль не пачалi зацiхаць цыганы i дзяўчына раптам некуды дзелася. Тады ён, ужо з усякiмi думкамi, дастаяў датуль, калi пачалi моцна крычаць нейкiя птушкi, i з вялiкiм смуткам пайшоў дадому.
II
У той дзень многа ляцела над зямлёй жураўлёў, i сухi вецер узнiмаў пыл на дарогах. Дзень быў сонечны i нейкi шырокi... Над старым дахам маўчалi пажаўцеўшыя клёны, i ранiцаю з хаты доўга чуваць было, як за сцяною плюхала вада пры студнi.
"Мусiць, туман сягоння", - невядома чаму падумаў Андрэй i нават сказаў гэта моцна, сам не ведаючы, што гэта трэба было яму сказаць, каб накiраваць у нейкi патрэбны бок думкi, бо яму нешта рупiла, нечага як бы не хапала, i нават сон быў ноччу непакойны. Пасля таго як прыйшоў ён вечарам дадому i палажыў сякеру ў сенцах, адчуў быў раптам нейкую пустату ў сабе, навяваўшую смутак i безнадзейнасць запоўнiць яе, а пасля ён пахадзiў трохi па двары, нейкая як бы думка пачала вырастаць у iм; што рабiць - ён не ведаў яшчэ, але адчуваў, што назаўтра некуды пойдзе. Нервовасць была цэлую ноч, i толькi моцна спаў ён пад самы дзень, пакуль не пабудзiлi яго на работу. Iдучы, ён паспакайнеў, многа смяяўся ў гаворцы, а як прыйшлi да рэчкi, зразу пачаў ён абчэсваць бервяно i з нейкай вастратою ў невыразным чаканнi глядзеў на той бераг, дзе былi яшчэ росныя ад туману цыганскiя будкi.
Там было зусiм цiха i неяк пуста. Далёка на жоўтым збiтым поплаве хадзiлi конi, i каля лазовых кустоў над самай вадою стаяў цыган i моўчкi глядзеў у адно месца на ваду. Зашмальцаваныя да роўнага бляску яго картовыя порткi нiзка навiслi над халявамi, i загэтым ногi яго здавалiся тоўстымi. Ад гэтага i сам ён здаваўся зусiм нiзкi. I яшчэ быў ён нейкi смешны на выгляд: зусiм малады, нейкi дзiцячы твар няўдала камбiнаваўся з купчастымi вусамi i падстрыжанаю барадою. I, гледзячы на яго, Андрэй падумаў, што каб не гэты цыган, то ён пайшоў бы туды, на той бераг, можа i ўгледзеў бы яе.
I ў тую хвiлiну, як ён гэта падумаў, адчуў, як ахвацiў яго вялiкi смутак, i страшна ненавiднаю стала работа. Захацелася кiнуць сякеру далёка ад сябе i самому iсцi або на той бераг, або далёка ад усяго. З'явiлася млявасць у целе, нейкая ўтомленасць у галаве i разам з тым небывалая дагэтуль рашучасць. Гэта было нешта незвычайнае, бо раней не было нiколi так раптам яе. Ён палажыў сякеру на зямлю, сеў i пачаў закурваць. Пасля ён азiрнуўся, стала яму неяк нядобра ад таго, што нiхто не сеў супачываць, а ён толькi адзiн, i ён зноў падняўся...
Тады ўжо моцна свяцiла сонца, па-асенняму нямоцна грэла, i ўзняўся вецер. На паплавах стала шумней, толькi больш неяк дзiка. Уявiлася, што моцна загаварылi кусты i вада, i ўсё гэта адбiлася на настроях Андрэя. Стала як бы нешта высвятляцца ў яго разуменнях, i тады ён прыпомнiў неяк многа мiнулага. Гэта было ад таго, што многа было ў яго звязана i з ветраным шумам, i з крыкам жураўлёў высока. Раптам прыцiх ён, бо яшчэ з учарашняга дня цыганская дзяўчына падрыхтавала да гэтага душу - зрабiла яе нейкаю тонкаю i чулаю. З вялiкай нецярплiвасцю дабыў ён на рабоце да поўдня i тады заявiў, што пойдзе дадому, што нездароў ён. Было яму лепш аднаму iсцi напрамiк цераз поле.
На той час забылася цыганка. Яна то i не забылася, але думкi i адчуваннi аб ёй злiлiся з тонкасцю перажыванняў i думак i аб ёй самой, i аб тым, што было ў жыццi, што непакоiла i радавала, застаўляла пакутаваць i ўзнiмацца настроям. I дома гэта яшчэ павялiчылася.
Там было цiха. Нiкога не было. Андрэй ведаў, што i меншы брат паехаў на поле, недзе пайшла на работу сястра, i ён адзiн стаў хадзiць па хаце, не могучы разабрацца, ад чаго яму так усё здалося дарагiм i любым i разам з тым страшным па тым, як яно ўсё абкружвала чалавека.
Гулi ў хаце апошнiя мухi, i вяла поўзалi яны па вокнах, i на адным акне моцна пахлi нейкiя агароднiя, белыя, познiя кветкi, пастаўленыя сястрой у пабiтую шклянку. Ён з нейкiм замiлаваннем разгледзеў гэтыя кветкi, адчынiў акно, каб выпусцiць на двор муху, не думаючы аб ёй, пасля зноў прайшоў па хаце i заўважыў каля самых дзвярэй на лаве нявымыты гаршчок з вараным шчаўлем. I гэта раптам абудзiла ў iм цэлую буру. Ён яшчэ невыразна падумаў аб усiм, звязаным з гэтым, i ў нейкай нецярплiвасцi закурыў, i, закурваючы, раптам прыпомнiў.
Быў тады канец лета, i ў той дзень таксама дзьмуў пыльны вецер. Тады ён сама што пачаў узрастаць, i кожны дзень хадзiў за шэсць вёрст у горад вучыцца. Прыйшоў ён быў тады рана i таксама нiкога не застаў дома, i весела хадзiў тады па агародах за хатаю. Па поўднi ж прыйшла з поля старшая сястра i прынясла ў прыполе адтуль вераб'iнага шчаўлю. Таксама палажыла моўчкi яго на лаву i лягла. I да самага змроку нiчога нiкому не гаварыла. Змрокам жа паднялася, накармiла ўсiх i нават яшчэ перабрала той шчавель i тады лягла, не раздзеючыся, сказаўшы толькi, што ёй моцна баляць грудзi. Ноч тая была зусiм для ўсiх спакойнай, бо хто ж яго ведаў, што адчувае i перажывае душою сястра. Назаўтра яна паднялася, так, як i заўсёды, раней за ўсiх, выпалiла ў печы i той шчавель зварыла, i, лёгшы, больш ужо не ўставала. Яны - два браты i сястра - елi той халодны i нiшчымны шчавель i думалi, што б гэта такое прыдумаць i дзе б яго дастаць, каб з'ела хворая. I пасля таго дня, з тае самае ночы, пайшлi вострыя днi. Назаўсёды ў памяцi асталiся i ясныя асеннiя ранiцы, i аўсянае поле з белым павуцiннем, жураўлi, што ляцелi высока. I пакрываў, i паглыбляў нейк усё гэта выраз твару хворай сястры. Пасля больш яшчэ памятным заставаўся хмурны, сухi i кароценькi дзень, у якi моцна пахла з саду халоднымi бэрамi, лiстамi i нядаўна выбранаю вiльготнаю яшчэ ад зямлi бульбаю. У той дзень, пад вечар, пайшоў Андрэй за рэчку на хутары прасiць дошчак на труну для сястры.
- Чаму гэта я пра гэта думаю i нашто гэта я ўспамiнаю? - сказаў сам сабе моцна Андрэй. - Нiхто нiколi пра гэта не думае i стараецца не ўспамiнаць.
Але гэта толькi сказаў ён, сам жа не мог адагнаць думак гэтых ад сябе, ды i не хацеў адганяць. Нават была яму нейкая як бы асалода ў гэтым, што так моцна варушыў ён, хоць i не наўмысня, сваю душу. Нават хацелася абвiнавацiць сябе ў тым, што дазволiў ён усяму таму адбыцца, хоць тут ужо, разам з тым, была свядомасць - што ж мог зрабiць ён? I тады патроху пачаў ён адганяць ад сябе ўсе гэтыя перажываннi, бо ў адну хвiлiну нейк уявiў сабе, што нешта iншае тут трэба, хоць яно i будзе мець пачаткам сваiм усю гэтую вастрату i тонкасць. Ён ужо стараўся думаць аб тым, што неўзабаве павiнна быць пiсьмо з дальняга горада, куды ён напiсаў свайму земляку аб тым, што хоча пераехаць у горад. Але думкi аб гэтым не маглi доўга плысцi спакойна i роўна. Бо верх бралi пачуццi, непакойныя i вельмi ж узбуджаныя. I як нi стараўся ён узбiцца на звычайны настрой, нiяк не мог. А тут пачаў канчацца дзень, i прыйшла аднекуль сястра - маладая i вясёлая. Дзiўна было яму думаць, што, гледзячы на яе, яшчэ горш нейк сумна яму стала. Але разам з тым яшчэ адчуў ён, што гэта была ў iм нейкая адмысловая, а можа i ўсiм прыналежная сiла, якая хоць i так выяўляецца, але здольная ўзняць чалавека да непераможнай дзейнасцi. Тады нейк не так востра мучыўся ён сваiмi перажываннямi. I, сказаўшы некалькi нязначных для сястры i глыбокiх для яго самога слоў, ён выйшаў з хаты. Там меншы брат распрагаў каня i пачаў расказваць яму, як у горадзе пад вечар быў, мусiць, пажар, бо вельмi ж многа ў тым баку паднялося нейкага чорнага дыму; i ён надзвычайна так нейк, як нiколi, быў рад братавай гаворцы. Не трэба было таму помачы, а ён памог яму выпрагчы каня. Пасля пастаяў ён каля сцяны, пакуль брат пайшоў у хату, i сам падумаў аб тым, што як гэты самы брат быў меншы i не было ў яго нейк раз ботаў, ён замаразкамi ездзiў заворваць поле босы, i тады заўсёды ногi былi ў яго папрабiватыя i ў нейкiх струпах... Тады ўжо не мог ён нiчога зрабiць з сабою - пералез ён паволi цераз жардзяны плот, пайшоў пад жоўтыя клёны, лёг там на вiльготную зямлю, прыпаў да яе тварам i заплакаў...
Тады стала ясна яму, што гэта ўсё ў яго не ад цыганскае дзяўчыны...
Адтуль ён вярнуўся позна. Нейк лёгка стала яму. Сплыло ўсё; чыстата стала ў iстоце i кволасць да ўсяго. Сястра i брат клалiся спаць. Брат курыў i сядзеў каля стала, гойдаючы босымi нагамi, а сястра весела расказвала, як у суседа Юстына адарвалася ў хаце вешала з тытунём i стукнула яму па галаве. I Андрэй ужо сам смяяўся i памог сястры выказаць думку аб тым, што б гэта тады было, каб вешала было цяжэйшае. Пасля гэтай гаворкi стаў у яго на кароткi час зусiм звычайны кожнадзённы настрой, толькi чуласць была незвычайная ды яшчэ моцнае адчуванне, што яму нешта рупiць, як бы мяшае чаму, некуды цягне яго, i тады, пасядзеўшы трохi, успомнiў раптам пра цыганскую дзяўчыну. Цяпер думаў аб ёй нейк iначай; самы працэс думкi быў нейкi цвёрды i вызначаны розумам, хоць вельмi востры ад пачуццяў. Тады ён хутчэй узяў падушку i кажух i пайшоў спаць на сена ў гумно. Там, у цiшы, стала патрэбным яму раптам гаварыць з кiм-небудзь, выказаць каму ўсё, што можна толькi выказаць, i яшчэ адчулася iм нейкая тая вялiкая адзiнота i размах, якiя бываюць у асеннiя месячныя ночы. Доўга не мог ён заснуць, пакуль аж не пачалi недзе спяваць пеўнi. I як пачаў драмаць, нервова пачала спець у яго ўпэўненасць у патрэбе заўтра iсцi да цыганоў. Прычына гэтага была вядома, але рэальны пункт - чаго? - не быў аформленым... Так ён i заснуў.
III
Гэта тады брат цыганскае дзяўчыны стаяў на беразе рэчкi. Тады Андрэй не прымецiў гэтага, а цяпер падумаў, што гэта няйначай так. Было гэта назаўтра таго дня. Ён тады пайшоў на работу, i зноў астаўся на беразе адзiн пасля ўсiх, i стаяў пад вечар i думаў, што ў гэтага цыгана нейкiя такiя вочы, цi можа гэта яны здаюцца такiмi i ў яе, i ў яго здалёк. Цяпер яму было толькi нейк здзiўлёна, як гэта мог ён учора паддацца такiм настроям i нават плакаць, што нiколi не бывае, - i гэта пасля адчуванняў аб той цыганскай дзяўчыне. I ў самога перад сабою нейк як бы нядобра было яму за ўчарашнюю слабасць. I яшчэ падумаў ён, што ўсё, нават варанае зелле, можа ўзварушыць у чалавеку буры...
Тым часам пачаў ён глядзець пiльна на той бераг i заўважыў, што там больш пуста, як учора. Стаялi ўсяго дзве будкi, i то нейк наводшыбе адна ад аднае. Не вiдно было i коней, i толькi нешта малое - дзяўчынка цi хлапчук, трудна было прымецiць здалёк - забаўлялася тым, што, лежачы на спiне, перабiвала па грызенай траве голымi нагамi.
Нейк аж зусiм весела стала Андрэю, i пасля заўважыў ён, што з-за будкi выйшла мужчынская постаць. Ён пазнаў таго ўчарашняга цыгана. Той нешта загаварыў, малы падняў галаву i нешта адказаў. Гэтыя словы здалiся Андрэю як "ла-ла-ла-ла".
Андрэй весела ўсмiхнуўся, i нават хацелася яму падмаргнуць каму-небудзь цi куды-небудзь; ён весела пачаў пераходзiць на другi бок рэчкi. А цыган сядзеў ужо над самай вадою i перакусваў двума пярэднiмi зубамi саломiнку.
"Што яму скажу?" - падумаў Андрэй.
- Табак маеш? - гукнуў цыган.
- Маю.
- Д-дай, будзь ласкаў.
- Можна.
- А можа многа маеш, дык я куплю.
- Няма.
- Я добра заплачу.
- Дык няма ж.
Андрэй быў рад гэтай гаворцы i сеў на беразе.
- От у вас тут учора весела было, я аж заслухаўся з таго берага, сказаў ён цыгану. - Чаму сягоння цiха?
- Няма. Паехалi ўжо.
- Хто?
- Музыканты нашы... i спявачкi.