- Ён сказаў: Банафу ўкраў у Р'Гейбаце тысячу вярблюдаў.
Я не быў знаёмы з капiтанам Банафу, камандзiрам атрада мехарыстаў з лёгкай кавалерыi Атара. Але я ведаў, якая вялiкая слава ходзiць пра яго сярод маўраў. Яны з гневам гавораць пра яго, але гавораць як пра бога. Ягоная прысутнасць надае каштоўнасць пяскам. Вось i сёння ён зноў няведама якiм чынам узнiк у тыле атрада няскораных арабаў, якi рухаўся на поўдзень, адбiваючы ў iх сотнi вярблюдаў, вымушаючы iх, каб зберагчы свае скарбы, уступаць у бой тады, калi яны лiчылi сябе ў бяспецы. I цяпер, выратаваўшы Атар гэтым архангельскiм з'яўленнем, разбiўшы свой лагер на высокiм вапняковым плато, ён бясстрашна стаiць там як сведчанне, як залог таго, што гатовы да схваткi, i такая праменнасць зыходзiць ад яго, што плямёны самi кiдаюцца на пошук ягонага мяча.
Муян глядзiць на мяне яшчэ суровей i зноў нешта кажа.
- Што ён сказаў?
- Ён сказаў: "Заўтра мы пойдзем на Банафу. Трыста ружжаў".
Я i сам здагадваўся пра сёе-тое. Гэтыя вярблюды, якiх тры днi падрад водзяць на вадапой, гэтае ажыўленне, гэты ўздым. Такое ўражанне, быццам прыводзяць у парадак снасцi нябачнага паруснiка. I ўжо дзьме спадарожны вецер, якi вынесе яго ў адкрытае мора. З ласкi Банафу кожны крок на поўдзень авеяны славай. I я ўжо не магу зразумець, чаго ў тых паходах болей - нянавiсцi цi любовi.
Як шыкоўна мець на свеце такога цудоўнага ворага, якога трэба звесцi са свету! Там, дзе ён з'яўляецца, блiжэйшыя плямёны похапкам складваюць свае шатры, зганяюць вярблюдаў i ў жаху ўцякаюць прэч, каб не сустрэцца з iм твар у твар, але ў сама аддаленых плямёнаў пачынае кружыцца галава, як яна кружыцца ад любовi. Людзi самохаць iрвуцца з цiхамiрнасцi шатроў, з абдымкаў жанчын, са шчаслiвага забыцця, людзям пачынае здавацца, што найважненшым у свеце было б пасля двух месяцаў знясiленай хады на поўдзень, пасля спапяляльнай смагi, сядзення на кукiшках у чаканнi, калi сунiмуцца пясчаныя буры, знянацку напасцi на золку на Атарскi атрад кавалерыстаў i, калi будзе на тое воля бога, забiць капiтана Банафу.
- Банафу дужы, - прызнаецца Кемаль.
Цяпер я ведаю iх тайну. Як тыя, мужчыны, што прагнуць любовi жанчыны, а пры згадцы, як яна абыякава i нетаропка праходзiць мiма, усю ноч напралёт варочаюцца з боку на бок, параненыя, спапялёныя гэтай абыякавасiцо, якая не дае iм спакою i ў сне, - гэтак i iх мучаць далёкiя крокi Банафу. Змушаючы да бегства кiнутыя супроць яго атрады, гэты па-маўрытанску апрануты хрысцiянiн на чале сваiх двухсот пiратаў-маўраў пранiк у глыб незалежных земляў, туды, дзе нават сама няўдалы з яго ўласных салдат за мяжой французскiх уладанняў мог бы беспакарана ачнуцца ад свайго рабства i на каменным алтары прынесцi яго ў ахвяру свайму богу, туды, дзе iх стрымлiвае толькi яго аўтарытэт, дзе нават сама яго бездапаможнасць палохае iх. I гэтай ноччу ён, абыякавы, зноў ходзiць i ходзiць у iх цяжкiх снах, i ягоныя крокi гулка адзываюцца ў самым сэрцы пустынi.
Муян у роздуме нерухома сядзiць у глыбiнi шатра, быццам высечаны з сiняга гранiту. Толькi вочы гараць ды срэбны кiнжал, якi перастаў быць забаўкай. Як ён змянiўся з той пары, калi перайшоў у стан непакорных! Цяпер ён асаблiва перапоўнены ўсведамленнем уласнай годнасцi i з бязмежнай пагардай ставiцца да мяне, бо ён неўзабаве пойдзе на Банафу, бо на золку ён вырушыць у паход, штурханы нянавiсцю, якая мае ўсе прыкметы любовi.
Ён яшчэ раз нахiляецца да брата, нешта зусiм цiха кажа яму i глядзiць на мяне.
- Што ён сказаў?
- Ён сказаў, што заб'е цябе, калi напаткае дзе-небудзь за фортам.
- За што?
- Ён кажа: "У цябе ёсць самалёты i радыё, у цябе ёсць Банафу, але ў цябе няма iсцiны".
Акрыты сiнiм покрывам, Муян, нерухомы, як статуя, судзiць мяне:
- Ён кажа: "Ты ясi салату, як каза, i сала, як свiння. Твае бессаромныя жанчыны выстаўляюць напаказ свае твары", - ён сам бачыў. Ён кажа: "Ты нiколi не молiшся". Ён кажа: "Нашто табе твае самалёты, тваё радыё, твой Банафу, калi ў цябе няма iсцiны?"
I я любуюся гэтым маўрам, якi адстойвае не сваю волю, бо ў пустынi кожны вольны, не вiдочныя скарбы, бо ў пустынi хоць шаром пакацi, - ён абараняе сваё патаемнае, унутранае царства. У моўчы пясчаных хваль Банафу, як вопытны пiрат, вядзе свой атрад вершнiкаў, i вось ужо лагер Кап-Джубi як падмянiлi, цiхамiрнай стаянкi пастухоў як не было. Быццам бура дыхнула на яе з'яўленне Банафу, вечарам шатры цясней прыцiскаюцца адзiн да аднаго. На поўднi пануе нясцерпная моўча - гэта моўча Банафу! I Муян, вопытны паляўнiчы, выслухоўвае ягоныя крокi.
Калi Банафу вернецца ў Францыю, яго ворагi, замест таго каб радавацца гэтаму, будуць аплакваць яго, быццам разам з ягоным ад'ездам пустыня страцiла адзiн са сваiх магнiтаў, а iхняе iснаванне - кроплю прывабнасцi, i яны запытаюцца ў мяне:
- Чаму ён з'ехаў адсюль, твой Банафу?
- Не ведаю...
Ён рызыкаваў сваiм жыццём, як яны сваiм, i рызыкаваў гадамi. Ён зрабiў iхнiя звычкi сваiмi звычкамi. Ён спаў, паклаўшы галаву на iхнiя камянi. У бясконцых пагонях i ён, як яны, праводзiў ночы сам-насам з зоркамi i ветрам, як у бiблейскiя часы. I раптам ён пакiдае iх, быццам заяўляе, што гэтая гульня не галоўнае для яго. Ён з лёгкiм сэрцам устае з-за стала. I маўры, якiя змушаны гуляць без яго, страчваюць веру ў сэнс жыцця, якое болей не вымагае ад людзей самой iх плоцi. I ўсё-такi iм хочацца верыць у яго.
- Ён яшчэ вернецца, твой Банафу?
- Не ведаю.
"Ён яшчэ вернецца", - думаюць маўры. Яго ўжо не змогуць задаволiць эўрапейскiя гульнi - нi карты, нi павышэнне па службе, нi жанчыны. Яго неадступна будуць праследаваць думкi пра сваю страчаную годнасць, i ён вернецца туды, дзе кожны крок прымушае часцей забiцца сэрца, быццам гэта крок да любовi. Яму здалося, што туташняе жыццё яго - толькi прыгоды, што галоўнае ён набудзе там, але з цягам ён з агiдай выявiць, што адзiна сапраўднымi скарбамi ён валодаў тут, у пустынi: гэтымi чарамi пясчаных абшараў уночы, гэтай цiшынёй, гэтай радзiмай ветру i зор. I як толькi Банафу вернецца, вестка пра гэта ў першую ж ноч разнясецца па ўсiх землях няскораных плямёнаў.
Маўры даведаюцца, што ён начуе недзе ў Сахары разам з дзвюма сотнямi сваiх пiратаў. I тады моўчкi павядуць на вадапой вярблюдаў. Запасуцца паболей ячменем. Правераць ружжы. Рухомыя сваёй нянавiсцю - цi, магчыма, любоўю.
6
- Схавай мяне ў самалёце i адвязi ў Маракеш...
Кожны вечар раб маўраў у Джубi звяртаўся да мяне з гэтай сваёй кароткай просьбаю. I зрабiўшы гэткiм чынам ўсё, што мог, для ўратавання свайго жыцця, ён сядаў, падкурчыўшы накрыж ногi, i гатаваў мне гарбату. З гэтай хвiлiны ён на цэлыя суткi набываў спакой, даверыўшыся, як яму думалася, адзiнаму лекару, якi мог вылечыць яго, паслаўшы сваю малiтву адзiнаму богу, якi мог выратаваць яго. Цяпер, схiлiўшыся над iмбрыкам, ён мог зноў бясконца перабiраць у памяцi няхiтрыя малюнкi свайго мiнулага - чорныя землi роднага Маракеша, ружовыя дамы, сцiплыя радасцi, якiх ён быў пазбаўлены. Ён не наракаў нi на маё маўчанне, нi на тое, што я не спяшаюся вяртаць яму жыццё: я для яго не такi ж чалавек, як ён сам, а нейкая сiла, якую трэба выклiкаць да дзеяння, нешта накшталт спадарожнага ветру, якi некалi ўзвее i над ягоным лёсам.
Але ў мяне, звычайнага лётчыка, што на некалькi месяцаў апынуўся начальнiкам аэрапорта ў Кап-Джубi, адзiным багаццем якога быў барак, прылеплены да гiшпанскага форта, а ў гэтым бараку - тазiк, збан мутнай вады i куртаты ложак - у мяне было куды меней iлюзiй адносна маёй магутнасiц:
- Дружа Барк, будзе вiдно...
Усiх рабоў завуць тут Баркамi; яго таксама звалi Баркам. Але чатыры гады, праведзеныя ў палоне, усё-такi не скарылi яго: ён не мог забыць, што быў некалi царом.
- Чым ты займаўся ў Маракешы, Барк?
У Маракешы, дзе, безумоўна, яшчэ жылi яго жонка i трое дзяцей, ён займаўся дзiвоснай справай.
- Я пераганяў статкi, i мяне звалi Магаметам!
Тамашнiя каiды-губернатары выклiкалi яго да сябе:
- У мяне ёсць быкi на продаж, Магамет! Прыганi iх з гор.
Альбо:
- У мяне ў нiзiне тысячы авечак, адвядзi iх на альпiйскiя лугi!
I Барк, узброены скiпетрам з алiвы, кiраваў iх перасяленнем. Адзiн у адказе за процьму авечак, у клопаце за яшчэ ненароджаных ягнят, стрымлiваючы сама шустрых i падганяючы леных, ён крочыў наперад, акружаны ўсеагульным даверам i паслушэнствам. Адзiны, хто ведаў, да якiх земляў абяцаных яны праставалi, адзiны, хто ўмеў чытаць свой шлях па нябесных свяцiлах, ацяжараны ведамi, якiя не раздзелiш з атарай, ён сам, як падказвала ягоная мудрасць, выбiраў i час адпачынку, i час вадапою. I ноччу, вартуючы яе сон, ахоплены пяшчотай да такой безлiчы несвядомых, безабаронных iстот, стоячы па каленi ў воўне, Барк - лекар, прарок i цар - малiўся за свой народ.
Аднойчы яго запынiлi нейкiя арабы:
- Хадзем з намi на поўдзень, памажы нам адшукаць скацiну.
Яны ўгаворвалi яго iсцi ўсё далей i далей, а праз трое сутак, калi ён быў заманены на глухую сцяжынку ў гарах на мяжы з землямi няскораных плямёнаў, яму проста паклалi руку на плячо, ахрысцiлi Баркам i прадалi.
Я ведаў шмат рабоў. Я штодня хадзiў у шатры пiць гарбату. Там, разуўшыся i ўлёгшыся на мяккiм ваўняным дыване - адзiнай раскошы качэўнiкаў, на якой ненадоўга ўзводзяць яны сваё жыллё, - я любаваўся плаўным поступам дня. У пустынi вельмi адчувальная плынь часу. Разам са скварным сонцам ты рухаешся ў кiрунку да вечара, да прахалоднага ветру, якi асвяжыць цела i змые пот. Разам са скварным сонцам i жывёла i людзi няўхiльна, як да смерцi, крочаць да гэтай вялiзнай крынiцы. Бяздзейнасць - i тая набывае сэнс. I кожны дзень набывае хараство, як дарога, што вядзе да мора.
Я ведаў iх, гэтых рабоў. Яны ўваходзяць у шацёр, калi важак ужо дастаў жароўню, iмбрык i шклянкi са свайго каштоўнага куфра, з гэтай скрынi, напакаванай сама недарэчнымi рэчамi - вiсячымi замкамi без ключоў да iх, вазамi для кветак без кветак, люстэркамi за тры су, старымi пiсталетамi, - i ўсё гэта, вываленае на пясок, наводзiць на думку пра караблекрушэнне.
Тады маўклiвы раб накладвае ў жароўню сухiя ламачынкi, разводзiць агонь, налiвае вады ў iмбрык, змушаны рабiць работу кволай дзяўчынкi, iграе мускуламi, якiя вывярнулi б з коранем кедр. Ён спакойны. Ён захоплены гульнёй: гатаваннем чаю, доглядам вярблюдаў, ежай. У спякоце дня - рухам насустрач ночы, а пад золкасцю ледзяных зор - чаканнем спякоты дня. Шчаслiвыя краiны Поўначы, там кожная пара года стварае сваю казку: летам - пра снег, зiмой пра сонца; сумныя тропiкi, там заўжды адна i тая ж волкая духата; але шчаслiвая i Сахара, дзе змена дня i ночы так натуральна вядзе чалавека ад надзеi да надзеi.
Часам чорны раб, седзячы на кукiшках ля дзвярэй, цешыцца вечаровай свежасцю. У гэтым цяжкiм целе нявольнiка ўжо пазасыналi ўсе ўспамiны. Ён ужо ледзьве помнiць момант свайго паланення, тыя ўдары, крыкi, мужчынскiя рукi, якiя паверглi яго ў ягоную цяперашнюю ноч. З таго часу ён усё безнадзейней дранцвее ў дзiўным сне, ён як аслеп - бо ён жа не бачыць болей марудных рэк Сенегала цi белых гарадоў паўднёвага Марока, ён як аглух - бо ён жа не чуе болей родных галасоў. Ён не тое што няшчасны, гэты мурын, - ён калека. Воляй выпадку змушаны падначалiцца рытму жыцця качэўнiкаў, iх вандраванню з мясцiны ў мясцiну, навечна прыкуты да iхнiх арбiт па пустынi, што агульнага мог ён захаваць са сваiм мiнулым, з родным ачагом, з жонкай i дзецьмi, якiя цяпер для яго мярцвей нябожчыкаў?
Людзi, якiя доўга жылi ўсепаглынальным каханнем, а потым яго страцiлi, часам стамляюцца ад сваёй гордай самоты. Яны прынiжана мiрацца з жыццём i знаходзяць сваё шчасце ў сама пасрэднай прывязанасцi. Iм прыемна адрачыся ад трона, падпарадкавацца некаму i нiчым не парушаць цiхамiрную плынь будняў. I раб з гонарам распальвае жароўню гаспадара.
- На, вазьмi, - кажа часам важак вязню.