Чингиз АЙТМАТОВ
ПОРААБРИ САФЕДИ ЧИНГИЗХОН
Тарљумаи Низом ЌОСИМ
E-mail: nizom_kosim@mail.ru
Ба хонанда ќиссае аз роман манзур мешавад. Чист ин – жанри нав оё? Табиист, ки чунин жанр вуљуд надорад. Вале, агар ба назар бигирем, ки дар зиндагї рухдоди ягон чиз аз имкон дур нест, ќиссае аз романи «Рўзе њаст дарозтар аз ќарн» мавриди назар аст, ки дар маљаллаи «Новый мир» чоп шуда буд. Аз тафсилоти он ки чаро дар он даврони њукмравоии идеологї, ки сензорњои њамабин ва «фикрњои боло» таќдири асарро ба таври маъмурї њал мекарданд, нахустќаринаи роман бе ин пора нашр шуд, худдорї мекунам. Бисёр мешуд, ки ба хотири маљмўан «гузаштан»-и китоб аз баъзе порањо сарфи назар кардан лозим меомад, то ки, образнок бигўем, киштии дар он тўфони шадид љониби соњилњои хонандагон равон аз њад зиёд гаронбор нашавад.
«Суруди носурударо то охир сурудан» на њамеша муяссар мегардад. Вале ин дафъа чунин имконият даст дод. Ва ман … ин пораи романи куњнаи «нав»-амро манзур мекунам. Бояд бигўям, ки дар ќисса яке аз ривоятњои шифоњии бодиянишинон оид ба Чингизхон, устурае, ки ба воќеияти таърих кам нисбат дорад, вале аз хотираи мардум зиёд шањодат медињад, корбаст шудааст.
Ќаторањо дар ин бару бум аз ѓарб ба шарќ мерафтанду аз шарќ ба ѓарб…
Дар он шабњои бўронии бањманмоњ, њини убури тумани сафеди паррон, ки бодњо аз њамвории сарди Сарой бармехезонданд, ќаторабонњоро љидду љањди зиёд лозим буд, то миёни барфтўдањои дашти бекарон нимистгоњи Бўрониро ташхис бикунанд. Ќаторањои нимишабии гирдбодолуд дар он тирагї, чун дар хобњои ноорому пуризтироб, меомаданду мерафтанд…
Дар чунин шабњо дунё гўё аз бесомонии азалии хеш бори дигар тавлид мешуд – дашти Сарой, дар банди сардии нафаси хеш, уќёнуси пурѓубореро мемонд, ки дар задухўрди пуразоби нуру зулмот пайдо шудааст…
Ва дар он фазои бењудуди биёбон њар шаб то сањар равзанаке дар нимистгоњ рўшанї мекард; гўё он љо, пушти он тиреза, касе бањасрат љон меканд, гўё он љо касе сахт бемор буду љои шиштан намеёфт ё аз бехобии мудњише азоб мекашид. Он тирезаи кулбаяки назди нимистгоњ буд, ки хонадони Абўтолиб Ќуттибоев мезист. Зану бачањояш, то сањар чароѓро хомўш накарда, роњи ўро мепоиданд, Зарифа шаби дароз чандин бор пилтаи чароѓ тоза мекард. Ва њар бор, дар рўшноии њар шўълаи нав, нигоњи ў беихтиёр дар рўи кўдакони масти хобаш ќарор мегирифт – ду писари сарсиёњакаш, чун ду баррача, ором мехуфтанд. Тањи як куртаи тањпўш баданаш ба ларза медаромад ва ў, дастонашро ба сари сина фишурдаву дар худ њалќа зада, ба дањшат меафтод, ба бачањакњош нигариста, метарсид, ки падарашонро хоб мебинанд, дар хоб бо тамоми ќувват сўяш медаванд, дастаконашонро бол карда, гириставу хандида, бањсмабањс метозанд, вале њељ ба ў намерасанд… Дар бедориашон онњо аз њар ќатораи роњгузаре, ки аќаллан ним даќиќа дар истгоњашон меистод, фуромадани падарро мунтазир мешуданд. Њанўз ќатора наистода, бачаякон назди тиреза калла мекашиданду тайёр буданд аз дилу љон ба истиќболаш битозанд. Вале падарашон намеомад, рўзњо мегузаштанду аз ў дараке набуд, гўё тањи тармаи баногањ кандаи кўњ монда буду касе намедонист ин њодиса бо ў дар куљо ва кай рух додааст…
Ва боз як тиреза, тирезаи панљараи оњанидоре дар гўшаи дигари дунё, дар нимтањхонаи мањбаси тафтишотии Алмаато низ он шабњо то сањар рўшан буд. Расо як моњ инљониб Абўтолиб Ќуттибоев аз нури чароѓи пуриќтидори барќї, ки дар саќфи мањбас фурўзон буд, ранљ мекашид. Дуои баде буд, ки гирифташ. Намедонист сарашро ба куљо бизанад, чашмони ранљургаштаву сари сахташро аз нури сўзону буррони барќ чї гуна њимоят бикунад, то аќаллан як лањза худро фаромўш бисозаду аз ёд бубарад, ки барои чї ин љост ва аз ў чї мехоњанд. Шабњо, њамин ки куртаашро ба сар кашида, рў сўи девор мекард, њамоно нозири мањбас барќосо ба камера медаромаду ўро, аз кати чўбї поён афканда, зери лагад мегирифт: «Рўятро сўи девор накун, палид! Саратро напўшон, власовчии мурдор!» Ва њарчанд доду фарёд мекард, ки власовчї нест ў, ононро ба ин коре набуд.
Ва боз, рў ба нури беамони барќ оварда, як каме чашмони бењолшудаю варамидаашро нимпўш карда, аз дилу љон дар орзўи торикистон, дар њаваси дунёи тип-торики бенуре мешуд; гўр њам бошад, майлаш, гўре, ки дар он чашмону майна аз мављудият бозмемонанд ва он гоњ ягон нозиру ягон муфаттиш имкон надорад гирифтори ин азоби тоќатфарсо - рўшноии мудњишу бехобию латукўбњояш бикунад.
Нозирон банавбат иваз мешуданд, вале яке аз дигаре батар буд – ягон нафараш заррае рањм надошт, ягонтааш рў сўи девор гардондани мањбусро нодида вонамуд карда наметавонист, баръакс, њамаашон, гўё њаминро интизор буданд, ки дарњол бо хашму њаќорат ба латукўб мепардохтанд. Абўтолиб Ќуттибоев, бо вуљуди он ки моњияту вазифаи нозири мањбасро медонист, баъзан навмедона аз худ мепурсид: «Барои чї ин хеланд онњо? Ба зоњир одаманд-ку! Чї гуна чунин золим шудан мумкин бошад? Охир, ман ба ягонтаашон бадї накардаам. То њол онњо маро намедонистанду ман – онњоро, вале чунон мезананду тањќир мекунанд, ки гўё ќасди азалї дошта бошанд. Барои чї? Аз куљо пайдо мешаванд чунин одамон? Чї хел ин гуна бешафќату золим мешаванд? Барои чї маро ин ќадар азоб медињанд? Чї хел тоќат кунам, ки девона нашавам ё сарамро ба девор зада майда накунам?! Илољи дигар нест, охир».
Боре ў дигар тоќат накард. Гўё дар вуљудаш барќи сўзон шўълавар шуд. Худаш бехабар монд, ки ба нозири љаббор дарафтодааст. Њарду, гарми афтударафт, хеле рўи фарш ѓел заданд. «Дар љанг дучорам мешудї-ку, саги девона барин мепаррондамат!» - бо овози гирифта мегуфт Абўтолиб, гиребони гимнастёркаи нозирро ќарсас даррондаву гулўяшро бо ангуштони карахти хеш фишурда. Агар ду нозир аз долон расида намеомаданд, маълум набуд, ки он гирудор бо чї меанљомид.
Абўтолиб танњо рўзи дигар ба худ омад. Нахустин чизе, ки зимни торикиву дарди љонкоњ дид, њамон чароѓи фурўзони саќф буд. Баъд фелдшерро дид, ки дар болои сараш љунбуљўл дошт.
- Хоб кун, хоб кун, акнун аниќ аз сафари он дунё баргаштї, - оњиста гуфт ў, пахтаи тарбандиро ба пешонии маљрўњаш монда, - Минбаъд ин хел ањмаќи ањмаќ нашав. Њаќ доштанд барои њуљум ба посбон дар љоят бипарронанд, саг барин мемурдиву касе њам суроѓат намекард. Шукри Тансиќбоев кун, ки ба ў љасадат не, худат даркорї. Фањмидї?
Абўтолиб бехудона хомўш буд. Ба ў дигар фарќе надошт, ки чї рух медињаду ќисматаш чї хел сурат мегирад. Эњсоси дард дер гоњ вуљудашро тарк карда буд.
Њамон рўзњо, ки гоњ-гоњ аќлаш тира мешуд, беэњсосиву ниммадњушї наљоташ дод. Дар чунин лањзањо Абўтолиб мекўшид аз нури дидасўз нагурезаду пинњон нашавад, балки ба истиќболи анвори берањму љаббор, ки аќлашро мерабуд, майл мекард ва чунин менамудаш, ки ба сарчашмаи дарду азобњо расидаву аз худ гузашта, дар осмон пар мезанад, то ќудрати бефосилаи рўшноии дидасўзро бартараф бисозаду ба адам бипайвандад.
Вале дар чунин лањзањо њам дар њушу ёди афгораш риштаяки восили њасрату хавотирии дилфишору ќарини хонадону фарзандон ўро бо рўзгоре, ки даргузашта буд, мепайваст.
Банди њасрати тоќатнопазири онњо, ки дар Сарой монда буданд, Абўтолиб мекўшид худро худ мањкум бикунад, гуноњи хешро дарёбад, љањд мекард љавоб бидињад, ки барои чї ў бояд мўљиби љазо бошад. Ва посух намеёфт. Ба љуз асорат, асорати немисњо, ки дар ќатори њазорон муњосирашудагони дигар вай низ мањкумаш гардида буд. Вале барои ин чї ќадар метавон љазо дод? Љанг кайњо хотима ёфта, љурмњо низ – бо нархи хуну машаќќати лагерњо - љуброн шудаанд, њамаи онњоеро, ки дар он љанг буданд, кайњо як по ба лаби гўр расидааст, вале њокими мутлаќ њамоно ќасд мегираду њељ таскин намеёбад. Вагарна, ин њама чї маънї дорад? Дар љавоби хеш дармонда, Абўтолиб дар дил орзўе мепарварид, ки имрўз-пагоњ сањви бо ў рафта маълум мешавад, он гоњ ў, Абўтолиб Ќуттибоев, омода аст њама ранљу озорро бубахшад, зудтар озодаш кунанду ба хона фиристанд, шуд; ва ў њамоно он љониб, назди фарзандону оилаи хеш, ба Сарой, ба нимистгоњи Бўронї, ки бачањояш Эрмаку Довул ва занаш Зарифа чашм ба роњанд, мешитобад; балки не, бол бароварда, парвоз мекунад; љониби Зарифа пар мекушояд, ки дар он дашти ќањратун фарзандонро, чун мурѓ чўљаяконашро, зери бол гирифтаву бо ашки сўзон ва таваллои бепоён мекўшад ќисматро мутаассиру муътаќиду нармдил бисозад, рўзу шаб рўи рањми худоро мехоњад, ки шавњараш рањо биёбад…
Барои он ки баногањ фарёд назанаду девона нашавад, Абўтолиб, ба умеди дарёфти осоиши фиребо, боз ѓарќи орзў гардид - рўшан тасаввур кард, ки чї хел ў, бино бар бегуноњї, сафед шуда, ногањон хонааш меравад; чї хел аз помонаки ќатораи боркаш, ки то он диёрњояш бурдааст, парида, сўи хонааш мешитобаду зану бачањош ба истиќболаш метозанд… Вале лањзањои хаёл мегузаштанду ў, чун аз сархушї, боз ба дунёи воќеъ баргашта, аз нав банди навмедї мешуд ва њамоно аз дилаш мегузашт, ки «Ќатл дар Сарой», он ќиссае, ки ў рўи коѓаз оварда буд, он андўњу азоби модару падари мањкуми ќатл ва видояшон бо навзоди хеш ким-чии љовидонаеро дорост, ки акнун ба ў њам дахл дорад. Ў њам куштаи њаљру људоист… Охир, љуз марг дигар њељ чизу њељ кас њаќ надорад волидонро аз фарзандон људо бикунад…
Дар чунин лањзаи талх Абўтолиб хомўшона мегиристу пеши худ шармида, намедонист сиришкашро, ки дар як дам рухсорањояшро тар мекард, чї хел боздорад. Охир, њатто дар љанг чунин азоб накашида буд ў, чунки он ваќт як сари ќоќи худаш буду халос ва акнун торафт бештару бештар бовар њосил мекард, ки бузургтарин маънии зиндагї дар зуњуроти аз назари аввал муќаррарї - фарзандон нињон аст ва, дар њар њолати мушаххас њар касе бахти худро дорост – бахти фарзанддорї ва низ њар касе фољиаи худро дорад – фољиаи мабодо бе онњо мондан… Акнун ў ба он чиз њам бовар мекард, ки зиндагї, ќабл аз бохтани он, њангоме ки дар охирин соат, зери нури вопасину дилгири ќабл аз рафтани ногузир ба зулмот, љамъбасти натоиљ фаро мерасад, чї ќимате дорад. Фарзандонанд натиљаи асосии зиндагї. Шояд табиат махсус чунин аст, ки волидон њаёташонро сарфи парвариши идомаи хеш мекунанд. Ва волидро аз мавлудаш рабудан маънои аз имкони иљрои моњияти азалиаш мањрум кардани ў, зиндагиашро бењудаву бебор намудан аст. Душвор буд дар чунин лањзањои бедории фикр навмед нашудан; Абўтолиб, мутаассирона сањнаи дидорро ќариб пеши назар тасаввур карда, њамзамон имконнопазирии вуќўи умедашро дарк менамуду ќурбонии беилољї мешуд. Њузну њасрат рўз ба рўз амиќтар дилашро фаро мегирифту иродаашро сусттару сусттар мекард. Навмедиаш, чун барфе, ки дар печухамњои кўњ љамъ мешавад–љамъ мешаваду дар намуди тарма баногањ фурў меѓалтад, торафт меафзуд…
Мањз њамин даркор буд ба муфаттиши вазорати бехатарии давлат Тансиќбоев; мањз њаминро ноил шудан мехост ў, парвандаи бо розигии сардорони воломаќоми хеш маккорона бофтаашро оид ба алоќаи асири собиќи њарбї Абўтолиб Ќуттибоев бо хадомоти махсуси англису югославї ва амалиёти вайронкории ѓоявї миёни мардуми тањљои ноњияњои дурдасти Ќазоќистон ѓозу пардоз дода. Њамин хел буд маънидоди умумї. Кори тафтишот оид ба аниќу мушаххас намудани баъзе нуктањо идома дошт, куллан эътироф кардани Абўтолиб Ќуттибоев љинояти хешро дар пеш буд, вале, аз њама муњимаш, аллакай дар худи маънидоди љинояти фавќулъода муњимми сиёсї, ки аз њушёриву кордонии мустаснои Тансиќбоев шањодат медод, баён шуда буд. Ва агар барои Тансиќбоев ин парванда барори бемисли зиндагї бошад, Абўтолиб Ќуттибоевро домеву њалќаи мањкумие буд, зеро натиљаи чунин маънидоди мудњиш фаќат пурра ба гардан гирифтани љиноят ва кашидани љазои он мешуду бас. Натиљаи дигаре имкон надошт. Дар чунин мавридњо худи гуноњборкунї далели бебањси љиноят буд.
Бино бар ин, Тансиќбоев метавонист ѓами анљоми хуби корашро нахўрад. Он зимистон оќибат бахти ў хандид. Барои љурмаке дар хидмат чандин сол буд, ки аз рутбаи майор боло намерафт. Акнун – роњ кушода. Дар ин мавзеи дурдаст ба парвандаи Абўтолиб Ќуттибоев монанд чизеро начандон базудї дарёфтан мумкин буд. Худо бидињад, намегўяд бачаи киї…
Оре, метавон гуфт, ки дар он рўзњои бањманмоњи соли 1953 таърих ба Тансиќбоев лутф кард; гўё таърихи кишвар барои њамин њам вуљуд дошт, ки мутеона ба манфиати ў хидмат бикунад. Ў, бештар бо фаросат, ин лутфи таърихро, ки ањамияти аввалиндараљаи хидматашро рўз ба рўз меафзуд ва бо њамин эътиборашро назди худаш торафт баландтар мекард, эњсос менамуду ќабат-ќабат гўшт мегирифт ва болидарўњ мешуд. Баъзан, ба оина назар карда, ба њайрат меомад – чашмони шунќории тезнигоњаш дер боз чунин љавонона намедурахшиданд. Ва ў, китфонашро рост кардаву сари сина дамонда, ќаноатмандона зери лаб ба забони тозаи русї замзама менамуд: «Мы рождены, чтоб сказку сделать былью…» Занаш, ки шарики умедњои ў буд, низ рўњбаландона мегуфт: «Боке не, ба ќарибї мо њам њаќамонро мегирем». Њатто писараш, ки дар синфњои боло мехонду комсомоли фаъол буд, њарчанд ки гоњу ногоњ гапношунавї мекард, чун сухан аз орзўи деринааш мерафт, муассир мепурсид: «Дада, кай бо подполковникї табрик мекунем?» Ин њама сабабњои мушаххасе дошт, ки бевосита ба Танќисбоев вобаста набуд, вале, бо вуљуди ин…
Гап дар ин ки ба наздикї, ягон ним сол пештар, дар Алмаато мањкамаи пўшида доир шуд: трибунали њарбї гурўњи миллатгароёни буржуазии ќазоќро суд кард. Он душманони ањли зањмат берањмона ва абадї решакан карда шуданд. Ду нафар, барои ба ќазоќї навиштани осори илмиашон, ки гузаштаи манфури патриархалї-феодалиро бар зарари воќеияти нав арљ медод, мањкуми љазои олї – паррондан, ду ходими илмии пажўњишгоњи забону адабиёти Фарњангистони улум биступанљсолї бадарѓа шуданд… Дигарон дањсолї гирифтанд… Вале моњияти кор он буд, ки вобастаи суд аз марказ барои ходимони махсуси дар ифшову берањмона решакан кардани миллатгароёни буржуазї мустаќиман иштирокдошта мукофотњои давлатї ќатор шуд. Рост, ки мукофотњо низ махфї буданд, вале ин эътиборашонро заррае кам намекард. Пеш аз мўњлат додани унвонњои навбатї, ордену медалњо, мукофотњои калони пулї барои иљрои намунавии супоришот, ташаккурнома ва дигар нишонањои диќќату эътибор зиндагиро беш аз будаш зеб доданд. Ба пешсафони маърака додани хонањои нав низ айни муддао буд. Ин њама дасту дилро баќувват, овозро баландтар, таќ-таќи пошнаро дилпуронатар мекард.
Танќисбоев дар гурўњи унвону мукофотгирифтагон набуд, вале дар тантанањои њамкасбон фаъолона иштирок менамуд. Ќариб њар бегоњї ўву занаш Ойќумис ба «шустан»-и навбатии унвону орден ва ё бўрёкўбон мерафтанд. Силсилаи тантанањои идона, ки њанўз дар арафаи Соли нав шурўъ шуд, бисёр зебову хотирнишин буд. Мењмонон, ки дар кўчањои сарду торики Алмаато хунук 0хўрда меомаданд, аз остона ба гармии истиќболи соњибони хушрўзи хонањои нав сарафроз мешуданд. Чї ќадар дурахшу зиндадилию ифтихор мерехт аз рўю чашмоне, ки дар остона мењмононро пешвоз мегирифтанд! Дар њаќиќат, он њама тантанаи хосон буд, ки бори дигар маззаи бахтро мечашиданд. Дар он замон, ки њанўз ќањтиву гушнагии солњои љанг аз ёдњо нарафта буд, осудањолии наву одатинашуда дар гўшањои дури кишвар махсусан бо тантанаю ќаноатмандї истиќбол мешуд. Дар ин музофотњо конякњои ќимати хушнавъ, зарфу ќандилњои ѓанимати немисї фурў мерехт, рўи мизњо, ки бо дастархонњои сап-сафед пўшида буданд, маљмўъзарфњои боз њам ѓанимати немисї медурахшиданд ва њамаи ин касро мафтун мекарду ба рўњияи болидае моил месохт, ки гўё маънии азалии дунё њамин асту дар њама олам љуз њамин дигар чизи лоиќи таваљљўње буда њам наметавонад.
Њанўз аз долон бўи хуши матбах ба димоѓ мезад; дар он љо, ѓайри дигар хўрданињо, њатман шоњи таомњо – бешбармоќ – хўроки бобої мепухтанд, ки мероси зиндагии кўчманчиёна буду дар ин чордеворињои нав њам бўи хуши кўњистон мепароканд. Ва њозирон, маззаи шомонаи сарљамъонаро тасаввур карда, бо тамкину виќори мењмон менишастанд. Вале моњияти зиёфат натанњо ва на чандоне дар таом буд, зеро, одам, ки сер шуд, ботинан аз фаровонии хўрданињои пешаш азоб мекашад; балки маънии ин њама нишастњо дар гуфторњои мутантан – табрикоту орзўњои нек ифода меёфт. Ин маросим ким-чизи њамеша ширинеро дар худ нињон медошт ва ин њиси ширин њама он эњсосеро, ки дар дил нињон буд, ба худ мекашиду дар хеш њал мекард. Њатто њасад муваќќатан гўё ба илтифот табдил меёфту рашк – ба рафоќат, дурўягї лањзае ба самимият мубаддал мегашт. Ва њар яке аз њозирон ба тарзи аљибе таърифбоб мешуду то тавонистан бааќлонатар ва муњимаш – зебо нутќ мекард ва беихтиёр ба мусобиќаи эълоннашудае бо дигарон мепардохт. Аљаб сањнањои фаттоне буданд он нишастњо! Чї нўшбодњои олиљанобе, чун мурѓони хушпарубол, сўи саќфи ќандилдор пар мекушоданд, чї нутќњои зебое, њозиронро гирифтори оњанги мутантани хеш намуда, љорї мешуданд.
Тансиќбоеву занашро хоса нўшбоди як подполковники наврутбаи ќазоќ, ки ботантана аз паси миз бархоста, чунон муассиру бовиќор суханронї намуд, ки гўё њунарпешаи театри дром буду наќши шоњи маснаднишинеро меофарид, мафтун кард.
- Дўстони азиз, - шурўъ намуд подполковник, њозиронро бо нигоњи махмуру бовиќори хеш аз назар гузарондаву бо ин зарурати таваљљўњи пурраву батамом љиддии ононро зикр намуда. – Худатон мефањмед, ки имрўз дили ман бањри саршор аст. Мефањмед! Ва ман сухан кардан мехоњам. Ин лањза соати бахти ман аст ва ман гапамро мегўям. Мегўям, ки ман њамеша дањрї будам. Комсомол тарбияам кардааст. Ман болшевики матинам. Мефањмед! Ва бо ин бисёр мефахрам. Барои ман худо вуљуд надорад. Набудани худо ба њама, ба њар як мактаббачаи советї маълум. Вале ман чизи дигар гуфтан мехоњам, мефањмед… гуфтан мехоњам, ки худо њаст дар дунё! Мефањмед… Ман худоеро дар назар надорам, ки истисморгарони оммањои мењнаткаш пеш аз инќилоб бофта баровардаанд. Худои мо соњибњукуматест, ки аз ќудраташ, чунон ки газетањо менависанд, дар сайёра давраи нав сар мешавад ва мо, ѓалаба то ѓалаба, ба сўи тантанаи љањонии коммунизм меравем; он шахс доњии беназири мост, ки лаљоми даврон дар дасташ аст, чунон ки сорбон инони нахустуштури корвонро ба даст дорад; он шахс Иосиф Виссарионовичи мост! Ва мо аз паи ў меравем, ў корвонро рањнамої мекунаду мо якдилона аз паси ў роњ мебарем. Ва њар касе, ки дигар хел фикр мекунад ё дар сар андешањои бегона дорад, аз шамшери сазобахши чекистї, ки Дзержинскийи оњанинирода ба мо ёдгор гузоштааст, амон намеёбад. Мефањмед… Мо ба душманон муборизаи беамон эълон кардаем. Авлоди онњо, оилањои онњо ва њар гуна унсурњои хайрхоњи онњо, ба хотири кори пролетарї, чунон ки баргњои хазонро тирамоњ тўда-тўда месўзанд, несту нобуд карда мешаванд. Мефањмед… Барои он ки идеология фаќат яктост, идеологияи дигар нест! Бино бар ин, мову шумо рўи заминро аз душманони идеологї – миллатчиёни буржуазї ва ѓайраву њоказо… мефањмед… тоза мекунем, ба душман, дар куљое, ки пинњон нашавад, ниќоби касеро, ки ба рў накашад, ягон рањму шафќат нест. Дар њама љо душмани синфиро фош кардану љосусони душманро рўи об баровардан… мефањмед… чї хеле ки рафиќ Сталин таълим медињад, душманро кўфтану рўњи оммањои мењнаткашро мустањкам намудан! – ана, њамин аст шиори мо. Имрўз, ки маро ќадрдонї карданду фармони пеш аз мўњлат додани унвони навро хонданд, савганд ёд мекунам, ки бемайлон бо роњи сталинї меравам… мефањмед… душманро кофтаву ёфта, ниятњои љинояткоронаашро фош месозам ва ў, барои он ниятњои ифлос, љазои сахту сазовор мегирад. Мефањмед… мо миллатчиёни асосиро безарар карда бошем њам, институту редаксияњо пури хайрхоњонашон аст. Вале онњо њам аз мо халосї надоранд ва мо ба онњо ягон зарра рањму шафќат намекунем. Боре, дар як пурсуљў, як миллатчї… мефањмед… ба ман мегўяд, ки хоњед-нахоњед, таърихи шумо рањгум мезанад ва худатон, чун иблис, ба нафрат гирифтор мешавед. Мефањмед?!
- Ин хелашро дар љояш паррондан лозим буд! – Тоќат накард Тансиќбоев ва њатто бо хашм нимхез шуд.
- Дуруст, майор, ман низ њамин хел мекардам, - дастгирї намуд ўро подполковник, - вале вай њанўз барои тафтишот даркор буд ва ман ба ў гуфтам… мефањмед… ба ў гуфтам, ки то мо рањгум мезанем, нишони ту, палид, дар ин дунё намемонад! Саг мељакаду корвони сталинї меравад…
Њама якбора, мазаммати сазовори он миллатчии ношудро маъќул дарёфта, шодона хандиданду чак-чак заданд, њама, љомњои саршор дар даст, якбора бархостанд. «Барои Сталин!» – нафас берун карданд њама якбора, то охир нўшиданд ва гўё бо њамин њаќќонияти нўшбод ва садоќати хешро ба он тасдиќ мекарда бошанд, љомњои холиро ба њамдигар нишон доданд.
Баъдан дар идомаи он фикр бисёр суханон гуфта шуд. Ва он суханон, худ ба худ пайдову афзун шуда, то дер болои сари њозирон давр мезаданд. Он суханон, чун оилаи баќањромадаи занбўрњои вањшї, ки аз афзуниву зањрогинии худ бештар хашмї мешаванд, ѓазаби нињониеро дар хеш љамъ меоварданд.
Дар вуљуди Танќисбоев амвољи печоне туѓён менамуд, ўро фикрњои худаш беќарор медоштанд ва ин њама ќатъияташро меафзуд. На аз он боис, ки чунин гуфторњоро нав мешунид, баръакс, кулли њаёти ўву њамхидматони бешумораш мисли њаёти мардуми гирду атрофашон рўз ба рўз мањз дар њамин муњити шўрондани бардавому муборизаи беамоне мегузашт, ки синфиаш мехонданду бино бар ин, комилан њаќќонї шумурда мешуд. Вале рози нињоне буд ин љо. Барои ављи мубориза мавриду љараёнњои нави ошкоркунињо лозим буд; азбаски бисёр љињатњои ин кор аллакай амалї ва тамоми воситањо, то ба зўран фиристодани халќњои алоњида ба бадарѓањои марговари Сибиру Осиёи Миёна, таљриба шуда буд, ба тарзи куњна айбњои бозоргири бару бумњои миллї – миллатгароии буржуазї-феодалиро корбаст карда, куллан муваффаќ шудан торафт душвор мегардид. Одамон дар таљрибаи талхи хеш дида буданд, ки хабаркашии андаке оид ба шубњанокии идеологии ин ё он шахс боиси љазои бетаъхири ўву наздиконаш мешуд, бино бар ин, дигар ба хатоњои марговар роњ намедоданд, чизе намегуфтанду наменавиштанд, ки чун зуњуроти миллатчигї тафсираш кардан мумкин бошад. Баръакс, бисёрињо аз њад зиёд, ба дараљае эњтиёткору бамулоњиза шуда буданд, ки ба овози баланд кулли арзишњои миллї, њатто забони модариашонро рад мекарданд. Чї хел даст мегирї шахсеро, ки дар њар ќадам мањз бо забони Ленин сухан гуфтану фикр ронданашро зикр мекунад…
Мањз дар њамин замони камвоќеаву барои ављи мубориза бањри ошкор кардани душманони нави нињонї мушкил, тасодуф њам бошад, бахти майор Тансиќбоев хандид. Ариза аз болои Абўтолиб Куттибоевро ба дасти ў аслан чун маводи моњиятан дуюмдараља, на ба маќсади оѓози тафтиши љиддї, балки бештар барои шиносої дода буданд. Вале Тансиќбоев фурсати мувофиќи умрашро аз даст надод. Ва фаросаташ ўро нафиребид. Тансиќбоев, танбалї накарда, барои тафтиш ба љои воќеа рафт ва акнун торафт бештар бовар њосил мекард, ки ин парвандаи дар нигоњи аввал назарногир, агар хуб тањлилу тафсир бишавад, вазни зарур хоњад дарёфт. Ва, аз афташ, кор агар табъи дил биравад, ў њам аз мукофотњои боло бенасиб намемонад. Магар ў њамин њоло, паси ана њамин миз, шоњиди чунин тантана нест, магар ў намедонад, ки чунин корњо чї хел сурат мегиранд? Магар хуш нест ў бо ин шиносони хубаш, ки аз дилу љон ба Худо-Њокимият содиќанду дар сояи лутфаш рўи мизу саќфашон пурбулўр аст ва худ кайфу сафо доранд? Вале ба Худо–Њокимият танњо бо як роњ – тавассути хидмати ифлосу собитќадамона бањри дарёфту ифшои душманони ниќобпўш метавон даррасид.
Ва аз душманон бодиќќатонатар онњоеро назорат кардан даркор, ки дар асорат буданд. Онњо худ аллакай љинояткори тайёранд, чунки як тир ба пешонии худ назаданд; ўњдадор буданд онњо бимиранду асир наафтанд ва бо њамин садоќати тамомашонро ба Худо-Њокимият, ки мурдану асир нашудан талаби бечунучарояш буд, собит бисозанд. Ва касе, ки асир шуд, љинояткор асту љазои ногузираш барои ин њушдори умрбодест тамоми наслњоро. Чунин аст таълимоти доњї – Худо-Њокимият. Ќуттибоев, ки зери дасти ўст, ана аз љумлаи њамин собиќ асирони њарбист ва, муњиммаш, дар парвандаи ў як риштаи зарурї, бисёр як љузъи дархўрди замон њаст – агар эътирофи Ќуттибоевро дар ин хусус, бигзор каме њам бошад, ноил шудан даст дињад, чун калиди парвандаи калон ба кор меояд. Он барои ифшои наќшањои аз азал хоинонаи ревизионистии дастаи Тито-Ранкович, ки бе маслињати Сталин ба роњи хоси пешрафти Югославия даъво доранд, хидмат хоњад кард. Бубин-а, чї хостаанд! Љанг нав тамом шудаасту ишон – аллакай људо шуданї. Насибатон намекунад! Сталин ин маќсадро ба хокистар мубаддал месозаду ба бод медињад. Зимнан, барљо мебуд, агар бори дигар, бо далели андаке њам бошад, исбот бишавад, ки идеяњои хоинонаи ревизионистї дар Югославия бисёр барваќт, њанўз солњои љанг дар байни командирњои партизанњо тавлид шудаанд ва ин њама зери таъсири бевоситаи хадамоти махсуси англис сурат гирифтааст. Дар ёддоштњои Абўтолиб Ќуттибоев лањзае њаст, ки партизанњои югославї бо англисњо вомехўранд, яъне, маљбураш кардан мумкин, ки чизи барои имрўз зарурро иќрор бикунад. Њамин хел ки њаст, бо чї роње бошад, иќрорашро ноил шудан даркор. Сарро ба девор задан њам лозим ояд, ин ќаламфарсои саройиро маљбур бояд кард, ки чизи заруриро бигўяд. Дар сиёсат њама чизе, ки ба рафти об аст, кор меояд. Майдатарин далел метавонад охирин санге бошад, ки душманро дар гирудори мафкуравї аз по меафтонад. Бино бар ин, вазифаи ба даст овардани он санг ва ё, бигзор, сангчањо ва, рамзї бошад њам, бо дасти худ, аз дилу љон ба дасти Худо-Њокимият додани он сангчаи изофа ба миён меояд, то худаш њам назанад, каси даркориро бифармояд, ки бо он думравони ревизионистони манфур Тито ва њамтабаќаш Ранковичро бикўбад. Агар даркор нашавад, мегўянд, ки аз њад майда аст, лекин љидду љањдро ба назар мегиранд… Он гоњ мебинї, ки ањли ин нишаст мењмони ў шудаанду он муносибати олиљанобро ќайд доранд. Охир, маънии зиндагї хушбахтист, муваффаќият бошад, оѓози бахт аст.
Дар њамин бора меандешид он шаби мењмонї Тансиќбоеви шунќорчашм ва, пушти миз нишаставу њар замон миёни сўњбат луќмањо партофта, мисли шиновари дарёи пуртуѓён, он лањза дар гирдоби њирсу раѓбати хеш шино мекард. Ва танњо занаш Ойќумис, ки шавњарашро хуб медонист, пай бурд, ки бо ў ким-чї рух додааст ва, чун даррандаи хашмї, ки нимашаб ба шикор баромадаву бўи сайдро гирифтааст, ба кадом як иќдоме тайёрї мебинад. Занак инро дар чашмони ў, ки нигоњи устувори шунќоронаашон гоњ сард мешуду гоњ бо дуди эњтирос пўшида, диду пичиррос зад: «Њамроњи њама мехезему рост хона меравем». Тансиќбоев бо дили нохоњам сар љунбонд. Дар пеши мардум эътироз накард, њарчанд ки лозим буд. Дар майнааш наќшаи наву васеътари амалиёт такмил меёфт. Охир, њамроњи Ќуттибоев боз бисёр касон дар њайати партизанњои югославї буданд, њарчанд ки имрўз аз мушхонањояшон намебароянд, мантиќан онњо низ баъзе чизњоро медонанду ба хотир оварда метавонанд. Ќуттибоевро маљбур кардан душвор нест, ки фаъолтаринњояшонро бигўяд. Маводи заруриро омўхтан даркор, худи пагоњ дархост бояд дод. Ва ё шахсан њарчи зудтар ба марказ бояд рафт. Кофтаву ёфта, Ќуттибоевро маљбур намудан лозим, ки нуктањои даркориро тасдиќ кунад. Дар асоси шањодати ў, асирони собиќи њарбиро, ки дар Югославия љангидаанд, гунањкор намуда, барои њангоми тафтиши комиссияи бозгардонданашон ба Иттифоќи Советї хабар надодану пинњон кардани ниятњои хоинонаи ревизионистњои югославї ба љавобгарї кашидан лозим. Ин навъ одамон шояд њазорон нафар бошанд, мебояд ин фикрро - зудтар ва бењтараш дар шакли хатчаи махфї – ба боло расонд; њамаи онњоро аз осиёби пурсишњо гузаронида, ба лагерњо њай кардану ба ин кор хотима гузоштан даркор…
Ин фикр, ки дар сари мизи пур аз анвои хўрданию нўшиданї аз дилаш гузашт, Тансиќбоев рўњбаландї эњсос кард, аз роњату эњсоси ќаблии гардиши наве дар зиндагиаш боз нўшидану хўрдану сурудану бо њамнишинњо шўхї намуданаш омад. Вай њамнишинњоро бо нигоњи чашмони пурасрор дурахшонаш аз назар гузаронд; њама њозирон худї, азизу ќарин, аз як хок ва, аз ин рў, он лањза чунин дилљў буданд ва ин одамони ба љону дил наздик пай намебурданд, ки шоњиди лањзаи тавлиди фикрњои бузурги ўянд. Аз ин эњсос хуни гарм дар сараш туѓён мекарду дили шоду пурфарањаш тезтар мезад.
Ин ният Тансиќбоевро њатман ба зинаи баланд-тари мартаба мебурд. Кори бааќлонаю мантиќї: њар ќадаре ки душмани пинњоншударо безарар гардонї, њамон ќадар худ бурд мекунї. Чунин пешомад дилро пурфарањ мекард. Ва ў бо ифтихор аз дил гузаронд: «Одамони бааќл, ана, њамин хел кор мекунанд! Ман низ, њазор мушкил ба сарам биёяд њам, аз ин роњ намегардам!» Хоњише пайдо шуд, ки бетаъхир ба кор сар бикунад – њамоно мошин љеѓ бизанаду ба он љо, ба нимтањхонаи тирезањояш панљарадор, ки изолятори тафтишотї ном дораду Абўтолиб Ќуттибоев он љост, бишитобад ва њамин замон ба кор шурўъ бинамояд – ягон лањзаро аз даст надода, дар худи њамон љо, дар камера ба истинтоќ бипардозад, чунон истинтоќе, ки аз тарсаш дар бадани мањбус љон намонад. Ва рўирост фарљоми корашро бигўяд: агар Ќуттибоев гуноњашро ба гардан бигираду супоришњои Англияву Югославия-ро иќрор кунад ва њамаи онњоеро, ки њамроњаш партизанї мекарданд, бигўяд, мувофиќи моддаи 58, банди 1 «б» 25 сол мањкумии лагер мегирад, агар не – барои хиёнат, њамкории љосусї бо хадамоти махсуси хориљї ва вайронкории мафкуравї миёни ањолии мањал парронда мешавад. Бигзор наѓзакак фикр кунад.
Љараёни ин њодисотро тасаввур карда, Тансиќбоев бисёр чизњоро пешбинї намуд: њам чї хел сурат гирифтани бозпурсї, њам якравї кардани Ќуттибоеву чорањоеро, ки барои шикастани ў ба кор бурдан лозим меояд; вале њамзамон медонист, ки мањбусаш роњи гурез надорад, зинда мондан бихоњад, ягона илољаш њамин аст. Албатта, якравона худро сафед мекунад, ки гуноње надорад, гуноњи асоратро, силоњ ба даст, дар љанги якљоя бо партизанњои югославї, захмї шудаву хун рехта, љуброн кардааст, бо анљоми љанг аз тафтиши комиссияи бозгардондани асирон гузаштаасту баъдан аз сидќи дил зањмат кашидааст ва ѓайраву њоказо. Лекин њамааш бењуда. Аз куљо медонад Ќуттибоев, ки ў на бад-ин сифат, балки тамоман ба сурати дигар лозим аст. Ва дар он сурате, ки лозим аст, чун сарриштаи маъракаи томи решаканкунии душманони пинњоншуда хизмат мекунад. Ў ба сифати нахустњалќае лозим аст, ки занљири тамоме аз пас дорад. Волотар аз манфиати давлат чї њам буда метавонад? Баъзењо гумон доранд, ки њаёти одамї. Содањо! Давлат бухориест, ки њезумаш одамонанд Ва як лањза бе чунин њезум бимонад, хомўшу сард мешаваду дигар ба кор намеояд. Вале, аз љониби дигар, њамон одамон низ бе давлат вуљуд дошта наметавонанд. Яъне одамон худ маросими сўхтани хешро баргузор мекунанд. Аловмонњо бошанд, бояд пайваста њезум бипартоянд. Ана, ба њамин равиш барљост ин дастгоњ.