- Ба пурсиш баро! – Фармуд калонашон.
- Кадом пурсиш? Барои чї? –Беихтиёр баромад аз дањони Абўтолиб.
Нозир њатто мутааљљиб ќадаме сўяш монд, ки мабодо аз аќл бегона шуда бошад:
- Чї хел «ба кадом пурсиш»? Њоло њам намедонї–чї? Ку зуд баро!
Абўтолиб маъюсона сар ба зер афканд. Панљарааш намешуд, бе ягон фикру хаёл бод барин аз тиреза берун мепарид… Лекин чї илољ – маљбур аст итоат кунад. Насиб набудааст. Акнун, аз дилу љон ба тиреза часпида, он чизеро, ки ин ќадар интизориаш мекашид, намебинад. Абўтолиб, чун одаме, ки бори гароне ба дўш дорад, оњиста аз љо хест ва зери назорати посбон, њамчунон ки тањи дор мерафта бошад, сўи равонњуљраи*[‡‡] Тансиќбоев ќадам монд. Ќадам монду шўълаи охирин умед, ки дар пеш боз якунимсоата роњ асту шояд то он ваќт пурсиш тамом бишавад, дар дилаш рўшан шуд. Њамин буд ягона умед. То равонњуљраи Тансиќбоев њамагї чањор ќадам буд, вале бо чї машаќќати тўлоние тай кард онро Абўтолиб.
Муфаттиш бесаброна интизораш буд.
- Биё, Ќуттибоев, биё, камтар кор кунем, - љиддияти чењраву овозашро риоя намудаву манањи навтарошидаашро, ки атри тезбўе шакида буд, молида, нигоњашро ба Абўтолиб дўхт Тансиќбоев. – Бишин, иљозат медињам, бишин. Шишта гапзанон кунем, њам ба ту ќулай мешаваду њам ба ман.
Посбонон, ки омода буданд баробари нахустнидо пайдо бишаванд, паси дар монданд. Шунќорчашмро куштан имконнопазир буд. Чизе набуд, ки бо он куштааш бишавад. На шишае ба назар мерасиду на истаконе, њарчанд ин ашёро тасодуфан дар њуљрааш мондани шунќорчашм имкон дошт. Бўи араќу хуришњо аз ин дарак медод.
Ќатора њамоно, чун пештара, дашти Саройро бурида мерафту то дуроњаи Бўронї торафт камтар роњ мемонд. Вале Тансиќбоев шитоб надошт, батакрор ким-чї хел навиштањоро мехонду дурудароз коѓазњояшро љамъу парешон мекард. Абўтолибро тобу тоќат намонду саропо бемадору љонбезор шуд дар он чанд лањза – њамин хел гарон буд даъвати навбатии муфаттиш. Оќибат ба Тансиќбоев гуфт:
- Ман интизорам, гражданин сардор.
Тансиќбоев мутањаййирона сар бардошт:
- Интизорї? – њайратзада гуфт ў. – Чиро интизорї?
- Пурсишро. Саволњоро…
- Ана, ин – га-а-п! – кашоласухан гуфт Тансиќбоев, шодмониашро фурў нишонда. –Хайр, бад не ин, бад не, Ќуттибоев, рости гап, бисёр хуб аст, ки айбдоршаванда, чунон ки мегўянд, ба ихтиёри худ, аз карда пушаймон, интизори пурсиш бишаваду ногуфтањояшро бигўяд… Пас, гуфтание дорад, асроре дорад, ки бояд пеши маќомоти тафтишот бикушояд. Њамин хел не? – Тансиќбоев фањмид, ки пурсишро имрўз мањз њамин тавр, тањдидро ба оњанги фиребои хайрхоњона бадал намуда, бурдан лозим аст. – Маълум мешавад, ки, - идома дод ў, - гуноњатро фањмидаї ва, фарз кардем, худат низ, душман њам бошї, ба маќомоти тафтишот дар мубориза бо душманони Њокимияти шўравї ёрї расонданиї. Муњим он ки барои ману ту чизи аввалиндараља, аз падару модар њам азизтар, Њокимияти шўравист, албатта, њар касро ба тарзи худ, - вай, ќонеъона лањзае хомўш монда, баъд илова кард: - Ман аз аввал мегуфтам, ки ту, Ќуттибоев, бааќл одамї. Ва њамеша умед доштам, ки забони њамдигарро меёбем мо. Чаро хомўшї?
- Намедонам, - номафњум љавоб дод Абўтолиб, - намефањмам, ки гуноњам чист, - илова намуд ў, дуздона аз тиреза ба берун нигариста. Ќатора бошиддат равон буду дашти Сарой, зери осмони гирифтаи овезон, чун дар кинои беовоз, бо суръати бењад аќиб мегурехт.
- Гапи маро гўш кун, Ќуттибоев, биё, рўирост гап бизанем, - давом дод Тансиќбоев. – Бидон, ки бењуда шоњ барин дар вагони махсус намебарандат. Ин хелаш њамту нашудааст. Барои андак-мандак гуноњ дар купеи алоњида намебаранд. Яъне, ту дар ин тафтишот шахси муњимї. Ба ту вобаста аст бисёр чизњо. Бино бар ин, талабот њам махсус аст аз ту. Фикр кун. Сахт фикр кун. Ва гапи маро бишнав: имрўз, беваќтии шаб ба Оренбург, ба Чкаловск яъне, мерасем. Он љо моро интизоранд. Нуќтаи аввалина-мон аст он. Медонї, ки дар он љо ду шарикат зиндагї мекунад – Попов Александр Иванович ва Њамид Сайфуллини тотор. Њардуяшон, воќеан, аз рўи баёноти ту, мањкаманд аллакай. Њарду њам ќоил шудаанд, ки бо ту дар Бавария асир будаанду баъд њамроњ гурехтаед. Воќеан, ана, њаминаш шубњанок, ки танњо бригадаи шуморо аз кони санг гурехтан муяссар шудааст. Мо њоло инро месанљем. Баъд дар Югосла-вия фаъолият доштед ва онњо њарду шањодат медињанд, ки бо миссияи Англия вохўрдаед. Ту наѓз медонї, ки ман чиро дар назар дорам. Дар ин бора ту дар ёддоштњоят навиштаї, бояд гуфт, ки аљиб навиштаї. Мо медонем, ки Попов резидент асту Сайфуллин – ёрдамчї, дасти росташ. Албатта, ту, Ќуттибоев, дар ин дастгоњи љосусї он ќадар одами муњим нестї, бино бар ин, агар ба тафтишот ёрї бирасонї, гуноњат сабук мешавад.
- Чї хел дастгоњи љосусї? Гуфтам-ку, баъди соли чилупанљ, аз тамом шудани љанг ин љониб надидаам онњоро, - сухани Тансиќбоевро бурид Абўтолиб.
- Ин муњим нест. Тамоман муњим нест. Шарт не шахсан, рўбарў дидан. Касе миёнарав буда метавонад. Фарз кардем, њамон Едигей Љонгелдини њаќиќатпараст њаргиз ба Оренбург ё ягон шањри дигар нарафта буд? Шумо ба воситаи ягон каси дигар њам метавонистед алоќа кунед. Як фикр кун аввал.
- Едигей ба Оренбург савори шутураш Ќаранор рафт бигўям, мешавад? – худро дошта натавонист Абўтолиб.
- Боз њамон гапњо, Ќуттибоев. Бењудаанд ин њама, бењуда. Ман ба хубї гап бизанам, ту худатро намешиносї. Саркашї – танњо бар зарари худат. Ѓами Едигейро њам нахўр. Лозим шавад, ўро њам мањкам мекунем, бо шутураш мањкам мекунем. Бихоњї, ки ба ў даст нарасонем, дар рўбарўкунї ѓам нате.
Ќаторакаш ба ќаторае, ки аз он сў меомад, дурударозу сахт нидо кард. Фиѓони гўшхарошаш дили Абўтолибро реш-реш намуд. То дуроњаи Бўронї торафт камтар ваќт мемонд. Гуфтањои шунќорчашм Абўтолибро ба вањм овард. Барои ин ќувва дар тамоми кишвар имконнопазир коре нест. Лекин њоло ўро беш аз њама он чиз дилтанг мекард, ки Тансиќбоевро ногоњ хуши гапзанї омада буду пурсишро њељ хотима додан намехост.
- Хуллас, - коѓазњоро аз пешаш дур кардаву ба Абўтолиб нигариста, хомўширо халалдор намуд Тансиќбоев, - боварї дорам, ки њамдигарро мефањ-мем, халосиат танњо дар њамин аст. Рўбарўкунии Оренбург чизи асосиро маълум хоњад кард – ё ту ба ман ёрї дода, ба гуфтаам кор мекунї, ё ман њама корро мекунам, ки биступанљ сол ё шояд њукми паррон бигирї, он ваќт пушаймонї судат намекунад. Њамаашро худат наѓз мефањмї. Њоло навбати худи Тито њам мерасад, Титое, ки шумо ин ќадар солњо дар хизматаш будед. Ин кор зери назорати худи Иосиф Виссарионович аст. Ягон кас бељазо намемонад. Њамаро берањмона решакан мекунем. Хуллас, азизам, шукр кун, ки ман бадї намехоњамат. Ту њам набояд ќарздор бимонї. Маќсад фањмо?
Абўтолиб хомўш буд. Вай, саропо ба дањшат афтода, дар дилаш даќиќањои ба нимистгоњ расиданро љамъутарњ мекард. Љигарбандонро аќаллан аз тиреза дидан насиб набудааст - ин фикр майнаашро пармасон афгор мекарду афгор мекард.
- Чї хап кардї? Туро мепурсам ман – маќсад фањмо? – Ба љонаш мерасонд Тансиќбоев.
Абўтолиб сар љунбонд. Албатта, мефањмад ў маќсадро.
- Кайњо бояд ана њамин хел мешуд! – сарљунбониро аломати розигї дониста, гуфт Тансиќбоев ва бархоста, пеши Абўтолиб омаду њатто даст ба китфаш нињод. – Медонистам, ки беаќл нестї ту, љигит, медонистам, ки ба роњи дуруст медарої оќибат. Пас, гап пухт. Ягон гумони дигар накун. Ба гуфти худам кардан бигир. Аз њама муњимаш – њангоми рўбарўкунї натарс, рост ба чашмашон нигоњ куну њама гапро, чї хеле ки њаст, бигў. Попов резидент аст, бигў, аз соли чилучор љосуси разведкаи Англия аст, пеш аз бозгашт дар машварати худи Тито њузур дошт, супориши дарозмўњлате дорад, ки њангоми нотинљињо амалї мекунад, бигў. Тамом, њамин ќадар кифоя. Акнун дар хусуси Сайфуллини тотор, Сайфуллин дасти рости Попов аст, бигў, бас. Он тарафашро худамон дуруст мекунем. Натарсида гуфтан бигир. Аз ягон чиз парво накун, аз ягон чиз. Сахт ваъдаат медињам. Ана, њамин хел. Бо душманон гапро зиёд намекунем мо – аз беху бун канда мепартоемашон. Лекин бо дўстон – гапи дигар – њамкорї мекунем, фаромўш накун. Инро њам аз ёд набарор, ки бо ман шўхї кардан оќибати хуб надорад. Воќеан, чї ин ќадар рангпаридаву араќшорї, мазаат нест-чї? Ё њаво бад аст?
Гўё чизи ѓализе хўрда бошад, Абўтолибро сар чарх мезаду дил мешўрид.
- Ња, худамро бад њис мекунам, - ин њолатро рафъ карда, базўр гуфт ў.
- Хайр, ин хел бошад, дигар манъат намекунам. Ба љоят бираву то Оренбург истироњат кун. Лекин дар он љо шайкак барин тайёр бошї! Фањмидї? Њангоми рўбарўкунї набояд ягон дудилагї бошад. Боз «ёд надорам, намедонам, фаромўш кардаам» накунї… Њамаашро, чї хеле ки њаст, бигў вассалом. Аз боќии кор ташвиш нашав. Он тарафашро худамон соз мекунем. Ана, њамин хел. Њозир навис-навис намекунем, бирав, дам бигир, дар Оренбург, натиљањои рўбарўкуниро љамъбаст ки кардем, аз рўи ќоида коѓазњоро имзо мемонему ту баёнотатро тасдиќ мекунї. Њозир – бирав, ба гумонам, маслињатамон наѓзакак пухт. – Бо њамин суханон Тансиќбоев Абўтолибро ба њуљразиндонаш роњї кард.
Аз њамон лањза Абўтолиб гўё зиндагии наве оѓоз намуд. Ба назараш чунин мерасид, ки ќатора гашташро тезтар кардааст. Аз тиреза бошитоб манзарањои шиноси шинос мегузаштанд – даќиќањои башумор монда буд то Бўронї. Ором шудан, худро ба даст гирифтан, сабр кардану ба њар гуна саранљоми хеш омода гардидан, вале, пеш аз њама – суръати ќатораро мўътадил намудан лозим буд. «Кош оњистатар мерафт» – аз дил гузаронд Абўтолиб, кадом як ќудратеро тавалло намуда ва, базудї эњсос кард ё ба назараш чунин тофт, ки ќатора суръаташро кам карду батадриљ шитоби бењади манзарањои паси тиреза ќатъ гардид. Он гоњ ба худ гуфт: «Чизе бихоњам, мешавад!» – ва каме осуда гашту нафасгардонаш гузашт; пас, бо тамоми вуљудаш ба тирезаи панљарадор часпида, мунтазир шуд.
Воќеан њам, ќатора ба дуроњаи Бўронї, ба он љое наздик мешуд, ки бахти бад Абўтолибро бурда буд; ба маскани нав хў гирифта, орзу дошт то калон шудани бачањо нобасомонињои айёмро он љо сипарї созад. Вале њамин њам насиб набудааст: ин замон оилааш њаволаи таќдир буду худаш аз он манзилу макон мањбуси њуљразиндон мегузашт.
Абўтолиб бо чунон диќќате ба берун менигарист, ки гўё чизњои дидаашро тамоми умр, то нафаси вопасину нури охирини чашмон ба ёд гирифтанаш зарур бошад. Ва њама чизе, ки ў дар он соати пеш аз ними рўзи бањманмоњ медид – барфтўдањову пораяке марѓзор, дашти гоњ пурбарфу гоњ урён – њамаро чун хоби шарифе бо њаяљону зориву дўстдорї мепази-руфт. Ана, он теппањак, ана, сой, ана, пайрањае, ки њамроњи Зарифа, асбобу анљом сари китф, рањсозкунї мерафтанд, ана, марѓзоре, ки тобистонњо бозигоњи бачањои Бўронї ва кўдакони ў – Довулу Эрмак буд… Ана, чанд уштур, њо дар он љо – боз як љуфт, якеаш Ќаранори Едигей аст, ки аз дур шинохтанаш душвор нест, саланг-саланг куљое меравад он бузургљусса; баногоњ, барф сар шуду зарраяконаш дар њаво ба раќс даромаданд; аслан табиї буд ин њол, чунки аз сањар осмонро абрњо гирифтаву маълум буд, ки њаво вайрон мешавад, лекин камакак, як камакак сабр мекард барф; охир, уштурхонањову боми аввалин, ки аз тўтааш дуд мебарояд, аллакай намоёнанд, ана – рањнамо ва пеши он ќатора ба роњи эњтиётї мегузараду чархњояш дар пайвандљоњо ба таќ-таќ медарояд, ана, рањнамобон*[§§], ки байраќча дар даст назди хонањакаш истодааст, Ќазонќоп аст ў, Ќазонќопи чун дарахти хушк ќоќина; Худоё, ана, як назар хоначаи Ќазонќоп ба чашм тофт, ќатора, ќад-ќади дењкада, даршитоб аст; ана, хоначањо, бому тирезањошон, ана, кадоме ба хона даромад, ки Абўтолиб танњо пушташро дида тавонист, ана, нафаре пеши чўбу тахтањо моломол дорад, барои кўдаку чўдак чизе месозад. Едигей, оре, Едигей аст ў, дар танаш нимтанаи остинњояш барзада, дар пешаш – духтарчањояш ва њамроњашон - Эрмак; оре, љигарбанди ман Эрмак, бачаљони ширинам, дуртар аз Едигей истода, аз замин ба ў чизе медињад, Худоё, рўяш як назар тофту халос, лекин куљост Довул, Зарифа куљост? Ана, он зани вазнин њамсари сардори дуроња Саулест ва, ана, Зарифа, рўмолаш ба китфаш фуромада; Зарифаву Довул, Зарифа дасти писараки хурдиашонро гирифтаву њарду љонибе мераванд, ки Едигей њамроњи бачањо чизе месозад; мераванду намедонанд, ки вай, Абўтолиб, ин лањзањо беихтиёр бо даст дањонашро пўшидааст, ки навмеду девонавор фарёд назанад: «Зарифа! Азизам! Довул! Писаракам Довул! Ин манам! Манам, ки шуморо бори охирин мебинам! Алвидоъ! Довул! Эрмак! Алвидоъ! Фаромўшам накунед! Ман бе шумо зиста наметавонам! Бе шумо мемурам ман, бе фарзандони азизу њамсари мењрубонам мемурам! Алвидоъ!»
Дуроњаи Бўронї, ки дергоњ интизориаш мекашид, кайњо пас монда буд, вале тамоми чизњои дар он лањзањои нафасвор кўтоњ дидааш гаштаву баргашта пеши назараш меомад. Дар пушти тиреза барф меборид, барфи анбўњу фаровон; њама чиз бебозгашт ба гузашта рафт, вале барои Абўтолиб Ќуттибоев ваќт дар он макони тайшуда, дар он пораи роњ, ки њама дарду маънии зиндагиашро дар хеш дошт, аз њаракат монда буд.
Њарчанд ки аз паси пардаи барф дигар чизеро фарќ кардан имкон надошт, ў худро њељ аз тиреза дур карда наметавонист. Ба њамин тарз, моту мабњут назди тиреза меистоду њайрон буд, ки њарчанд бедодгариро сар нафуровард, маљбур буд ба кадом як ќуввае итоат кунаду бесадову дуздона аз назди зану фарзандонаш чун њайвони безабон гузашта биравад, зеро ба ин њамон ќувва, ки аз озодї мањрумаш намуда буд, маљбураш мекард ва ў, ба љои он ки аз ќатора бипараду аз худ дарак бидињад ва рўирост сўи оилаи пазмонаш биштобад, њаќиру бечора ба тиреза менигаристу Тансиќбоевро имкон медод бо ў чун бо саге, ки амраш кардаанд дар кунљаке бишинаду њаракат накунад, муносибат намояд. Ва Абўтолиб, барои тасаллои дилаш, ањде кард, ки худаш медонисту Худо…
Акнун зањри талхи лањзањои дидорро то охир менўшид Абўтолиб. Фаќат њамин меомад аз дасташ, як њамин дар ихтиёраш буд, ки он лањзаро љузв-љузву зарра-зарра ва аён пеши чашмони хеш эњё намояд: аввал Ќазонќопро пеши назар овард, ки њамоно, байраќчаи бебадалаш дар дастони ќоќина, дар посгоњи доимии хеш истода буд, чи ќадар ќаторањоро ќабулу гусел кардааст ў дар умри хеш дар ин канору он канори дуроња; баъд – кулбањову молхонањои Бўронї ва дуди тўтањои рўи бомњоро ва аз он пас – Эрмакро, миёни бачањо, назди Едигейи Бўронї – он одами Худо, ки дар ин дунё чун кўњ собиту устувор монда буду он лањзањо барои тифлакон чизе месохт, дидану аз фарёду алам ќариб нафасгардон шуданашро. Эрмак ба Едигей тахтача ва ё ким-чизи дигаре медод. Ва Абўтолиб дар он чанд лањза Едигейи тануманду баќуввату сиёњљурдаи ба бачањо мењрубонро, ки дар тан пўстинчаи остинњояш барзадаву дар по мўза дошт, Эрмакаки телпакчаи куњнаву мўзачањои намадї пўшида ва Зарифаву Довулро, ки сўи онњо мерафтанд, бисёр рўшану аён пеши чашми худ дид. Зарифаи бечораву азиз – њам рўмолашро, ки ба китфонаш хамида, мўйњои сиёњи печонашро намоён карда буд, њам чењраи рангканда ва ин ќадар муассири дилљўяш, палтои тугмањояш кушода, мўзањои даѓалеро, ки худ барояш харида буд, сари сўи бачаякашон хамашро низ – ба Довулак ким-чї мегуфт - бењад наздик дид ў ва ин њама чизи бењад ќарину азизу фаромўшинопазир дер гоњ Абўтолибро дар хайрбоди хаёлии баъди дидор њамроњї мекард… Талафоте буд ин, ки бо ягон чиз ва њаргиз љуброн намешуд…
Тамоми роњ барф мебориду бўрон менолид. Дар яке аз истгоњњои пеши Оренбург ќатора як соати дароз истод – барфтўдањои роњро тоза мекарданд. Овозњо ба гўш мерасид – одамон, боду њаво ва њама чизи дунёро нафрин намуда, машѓули кор буданд. Баъд ќатора, дар пардаи гирдбоди бўронї, боз ба роњ даромад. То даруни Оренбург дурудароз рањ паймуданд, шохањои чун њезуми гўристони бесоњиб сиёњу каљукилеби дарахтони сари роњ лолу тира овезон буд. Худи шањр ќариб ки ба чашм намерасид. Дар истгоњи таќсимоти ќаторањо низ то дери шаб истоданд – равонхонаи махсусро аз ќофила људо карданд. Абўтолиб инро аз рўи таконхўрии равонхонањову садоњои ходимони равонхонаи махсус ва фарёди ќаторакашњо фањмид. Баъд равонхонаро боз ба куљое, аз афти кор, ба роњи эњтиётї кашида бурданд.
Оќибат ними шаб равонхонаи махсус дар љои муќарраршуда ќарор гирифт. Охирин бор такон хўрд равонхонаву охирин бор амре аз поин садо дод, ки «Шуд! Нарасед дигар!» ва он дигар аз љо наљунбид.
- Хайр, тамом! Тайёр шав, мањбус! Бубаро! – Дари њуљраро кушода, Абўтолибро фармуд нозири калон. – Ваќта нагир! Бубаро зудтар! Хобат бурд-чї? Як њавои тоза бигир!
Абўтолиб оњиста аз љо хест ва, ба нозир тамоман наздик шуда, навмедона гуфт:
- Тайёрам ман. Куљо рафтан даркор?
- Тайёр ки бошї, рафтем! Куљо рафтанатро посбонњо мегўянд, - нозир Абўтолибро роњ дод, ки ба долон барояд, вале баъд, њайрону хашмї фарёд зада, боздошташ: - Борхалтаат њамин љо мемонад-чї? Куљо? Барои чї борхалтаатро намегирї? Ё бароят боз њаммол биёрем? Канї, зуд лату путатро бардор!
Абўтолиб, ба њуљра баргашта, бо дили нохоњам борхалтаи фаромўшкардаашро гирифт ва њангоми баргаштан ба долон ќариб буд ба ду ходими махсуси њаминљої, ки бо шитобу изтироб мерафтанд, бархўрад.
- Биист! – Абўтолибро ба девор пахш кард нозир. – Рањ бидењ! Бимон аввал рафиќон гузаранд!
Аз равонхона баромада, Абўтолиб садои дари њуљраи Тансиќбоевро кўфтани онњоро шунид.
- Рафиќ Тансиќбоев! – Садои пурњаяљонашон шунида мешуд. – Зиёрат ќабул! Аз интизорї як чиз шудем! Дар љойњои мо – барф! Бубахшед! Иљозат дињед худро муаррифї кунем, рафиќ майор!
Дастаи мусаллањи посбонон – се нафари телпакњои гўшакдору либоси аскарї пўшида – дар поён интизори мањбус буд ва бояд ўро, аз рўи роњњои оњан гузаронда, назди мошини махсус мебурд.
- Ку зуд фуро! Боз чї интизорї? – Шитобонд яке аз посбонон.
Абўтолиб, пеш-пеши нозир, хомўшона бо зинањо аз ќатора фуромад. Шамоли сард мевазиду барфи реза меборид. Аз сардии завлонањои яхбаста дастонаш якбора раг кашиданд. Торикистони истгоњи ноошноро чароѓњои рўи роњ сина медариданд, роњњои оњанро бўрон барфпўшу ноаён карда буд, ќаторакашњо пуризтироб нидо мекарданд.
- Мањбуси навадуњафтумро супурдам! – Ба дастаи посбонон арз кард сардори нозирон.