Дурахшон моње дар осмон устувор мекунам. Оре!..
Мўри пайроњаеро њам гурез нест
Аз оњанин суми аспони лашкари ман… Оре!
Анбони таърихро
Аз саѓрии араќшори аспи ман
Авлоди ќадрдонам бармедоранд
Ва ќадри ќудрат дармеёбанд… Оре!
Њамин хел шуд, ки мањз њамон рўз, баъди пешин, ба Чингизхон хабар доданд, ки алораѓми манъи ќатъии хон зане дар ќофила зойидааст. Падари кўдак маълум нест. Ин хабарро Арасан-хептегул овард. Хептегули рухсорасурху беќарорчашми хастагинопазиру њамеша аз њама чиз бохабар ин дафъа њам аз њама пеш дарак ёфт. «Ќарзи банда њама чизро, тавре ки њаст, пешат арз кардан, аълоњазратам, њушдори љанобашон аз ин хусус бандаро ба њамин водор мекунад», - то ки суханонашро бод набарад, барбабари њоќон асп рондаву аз фарбењї базўр нафас кашида, кўтоњакак хабар дод ў.
Чингизхон аввал сарфањм нарафт ва ба хептегул љавобе надод. Ў, ки он лањза дар хусуси лавњањои сангини орзўяш меандешид, дарзамон он алами ногањонро дарк накард; дер гоњ пеши худ иќрор намудан њам намехост, ки таъсири инчунинеро аз ин хабар интизор набуд. Чингизхон њаќирона сукут варзида, аз алам гардиши аспашро тезтар кард ва њамоно бари домони пўстини сабуки самуриаш, мисли ду боли мурѓи рамида, ба ду тараф бод хўрд. Арасан-хептегул, баробари ў асп давонда, дар њолати ногуворе монда буду чї кор карданашро намедонист: гоње, то ки њузураш ќањри хоќонро наафзояд, лаљомро мекашиду гоње баробараш асп меронд, то ки агар сухане бигўяд, шунида битавонад. Ў сабаби сукути бардавоми њокимро њељ фањмидаву дарк карда наметавонист – душвор аст магар њамагї ду калима – «Ќатлаш кунед!»-ро ба забон овардан – ва њамоно он занаку њаромиашро дар љошон ќуртакљаф карда мекуштанд. Чунин густохзанакро ба намад печонда, дамгир кардан даркор, ки дигаронро ибрат бишавад.
Баногањ хоќон, ба аќиб нигоњ накарда, чунон тунду тез гап зад, ки хептегул рўи зин нимхез шуд:
- Барои чї то зойидани он ќанчиќ касе дамии шикамашро пай набурд? Ё диданду нагуфтанд?
Арасан-хептегул бесарунўг чаро ин хел шудани воќеаро шарњ доданї буд, ки хоќон омирона гапашро бурид:
- Даматро бигир!
Баъди чанд лањза базарда пурсид:
- Бешў буданашро фањмидем, чикора будааст, ки рањбарањ мезойдааст – ошпаз аст, аловмон аст, подабон аст – кї аст?
Ва чун фањмид, ки халосшуда парчамдўз аст, бењад њайрон шуд, чунки то њол боре ба хаёлаш наомада буд, ки касе ба ин кор машѓул аст, яъне, парчамњои зарини ўро мебураду медўзад, њамчунон ки фикр накарда буд – касе мўзањояшро бахиядўзї мекунад ва ё юртањои навбанаве месозад, ки умраш зери гунбазашон мегузашт. То њол ин майда-чайдањо дар хаёлаш намегунљид. Чаро њам худро ба ин фикрњо гаранг кунад, магар ин байраќњо, ки чун гулханњои пешакї афрўхта ќабл аз њузури худаш дар ќароргоњњо, миёни лашкар, дар набарду базмњо пайдо мешуданд, бар фарози ўву лашкараш худ ба худ мављуд набуданд? Ана, њоло њам, пеш-пеш, барои ў роњ кушода, парчамдорон равонанд. Ў ба Ѓарб юриш дорад, ки парчамњои худро он љо парафшон кунаду байраќњои бегонаро зери поњо афканад. Њамин тавр хоњад шуд… Чизеву касе сари роњи ўро гирифта наметавонад. Майдатарин сарпечии њар кадоме аз њамроњонаш, ки бо ў ба љањонгирї равонанд, фаќат марг аст. Љазо ба хотири мутеъ кардан – њамин аст воситаи таѓйирнопазири њукми як кас бар њамагон.
Вале дар ин маврид натанњо занаки зардўз, балки боз каси дигаре њам аз ањли корвон ва ё ќўшун гунањкор аст… Кист он?
Аз њамон лањза табъи Чингизхон хира шуд. Ин аз чењраи беифода, нигоњи вазнин ва нишасташ рўи зин, ки гўё муќобили шамоли сахт ќарор дошта бошад, аён буд. Вале ягон нафари ононе, ки бино бар корњои таъхирнопазирашон љуръати ба ў наздик шудан карда буданд, намедонистанд, ки хиратабъии хоќон начандон аз ифшои воќеаи густохонаи фармоншикании кадом як дўзандаву мањбуби номаълумаш, балки бештар аз он аст, ки ин њодиса ќиссаи тамоман дигареро хотиррасонаш кард; ќиссаеро, ки дар дилу љонаш наќши талху носутурдании нангине гузошта буд.
Аз нав, хуншор шудаву дилу љонашро сўзонда, љароњати замони љавониаш ба ёд омад; замоне, ки ў њанўз номи аслиаш - Темучинро дошт ва њоло касе гумон намекард, ки аз он саѓераи бепадар - Темучин Њокими Љањор Сўи Олам мерўяд; он ваќт ў худ низ њанўз дар хусуси ба ин монанд чизе фикр намекард. Њамон айёми дур, дар айни љавонї вай фољиаи нангинеро аз сар гузаронд. Зани љавонаш – Бортэро, ки волидони Темучин њанўз дар кўдакиаш хостгорї карда буданд, дар асалмоњи хонадориашон, њангоми њуљуми ќабилаи њамсоя – меркитњо дуздиданд ва то ў, њангоми њуљуми навбатї, боз ба даст овардаш, ки рўзњои зиёде сипарї шуд, рўзу шабони бешуморе гузаштанд, ки барои њисоби аниќашон акнун њам, агарчи бо ќўшуни бисёрњазора ба фатњи Ѓарб мерафт, то номи худро дар маснади салтанати љањонї барќарору абадан дастнорас бисозад ва њамаро – рўпўшу фаромўш, мадораш намерасид.
Он шаби дур, ваќте ки меркитњои палид, баъди гирудори серўзаи хунин, бетартибона гурехтанд; галањову ќароргоњашонро партофта гурехтанд; зери фишори мудњиши берањмона, танњо барои љони ночизашонро рањо кардан, аз ќасос гурехтанд; ваќти амалї гаштани савганди интиќом, ки нидо мекард:
… Парчами куњану аз дурњо аёни худро
Пеш аз юриш дар хуни хасм тар кардаам
Ва наќораи ѓулѓулафкани хешро,
Ки пўсти барзагов ба рў дорад, ба садо овардаам.
Ба саманди сияњёли хеш нишастаам,
Љавшани бешикаст ба бар кардаам.
Шамшери беамон ба даст бигрифтаам,
Бо меркитњо то мурдан хоњам љангид…
Мардуми меркитро то кўдаки гањвора нобуд
хоњам кард
Ва то лонаи чуѓз шудани маконашон…
- ваќте ки дар он шаби фиѓону нола ин савганди мудњиш пурра ба иљро расид, њамроњи осемасар гурезандагон, ки таъќиб мешуданд, аробаи рўпўшидае њам бошитоб он маконњоро тарк мегуфт. «Бортэ! Бортэ! Куљої? Бортэ!» – бо тамоми овоз фарёд мекард Темучин, маъюсона худро ба чор тараф задаву дар ягон љояш наёфта ва оќибат, њангоме ки ба аробаи рўпўшида расиду одамонаш сарибод аробакашро ба љањаннам фиристоданд, Бортэ ба фарёдаш љавоб дод: «Ман ин љоям! Ман – Бортэ!» – ва аз ароба парид, ў низ худро аз асп афканд, њарду ба истиќболи њам шитофтанду якдигарро миёни пардаи тирагї ба канор кашиданд. Ва њамон лањзае, ки њамсари љавонашро сињату саломат дар оѓўшаш дарёфт, чун зарбаи ногањоние ба дилаш, бўи ношиносу бегонаи, аз афташ мўйлабњои сахт дуди тамокуолударо, ки дар гардани гарму нарми ў монда буд, эњсос кард ва лабони хешро, то хуншор шудан газида, љобаљо карахт шуд. Дар атроф њамоно набарду гирудор, зумраеро нест кардани дигарон идома дошт…
Баъд аз он ў дигар ба љанг надаромад. Њамсари аз асорат рањондаашро ба ароба шинонда, аќиб гашт. Мекўшид худро нигањ дорад, то дарњол он чизе, ки вуљудашро сўхт, аз дањанаш набарояд. Баъд тамоми умр худро хўрд. Мефањмид, ки занаш на бо ихтиёри худ ба дасти душманон афтод. Вале ба чї ќимате зинда монд ў? Як тори мўяш њам кам нашуд. Маълум буд, ки дар асорат азобаш надодаанд, азиятдида гуфтан мумкин набуд ўро. Вале баъдан њам дар ин бора миёни онњо гуфтугўи рўирост доир нашуд.
Ваќте он меркитњои камшумор, ки пас аз торумор ба дигар мамолику љойњои дастнорас кўч баста натавониста буданд, дигар хавфе њам надоштанд – ё чўпону хизматгор шуда буданд ё ѓулом – сабаби ќасоси бењад берањмонаи Темучинро, ки аллакай Чингизхон шуда буд, касе намефањмид. Њамаи меркитњо, ки гурехтан муяссарашон нашуда буд, аз дами теѓ гузаштанд. Ва дигар касе аз онњо гуфта наметавонист, ки ба Бортэи ў, дар рўзњои асораташ дар ќабилаи меркитњо, алоќае дошт.
Баъдан Чингизхон боз се зан гирифт, вале чизе дарди зарбаи нахустину мудњиши ќисматро дар дилаш даво карда наметавонист. Ба касе ошкор намесохт, вале њамон дард, њамон захми хунчакон дар дил зиндагї мекард хоќон. Ваќте ки Бортэ нахустфарзандаш – Љўчиро ба дунё овард, Чингиз-хон аниќ њисобукитоб кард, ки писари ў будани кўдак њам мумкину писари бегона њам. Каси номаълуме густохона ба номуси ў даст зада, умрбод ќарорашро рабуда буд.
Ва њарчанд он марди номаълуми дигар, ки занаки парчамдўз њангоми юриш аз ў таваллуд карда буд, ба хоќон муносибате надошт, хуни њоким туѓён намуд.
Баъзан як сабаби ночиз њам одамро ба њолате меорад, ки дар як мижа задан дунё пеши чашмаш чаппаву роста мешавад ва на чуноне менамояд, ки лањзае пештар - матлубу маъќул метофт… Мањз чунин гардише рух дод дар дили хоќони кабир. Атроф њамон хеле буд, ки то ин хабар пеши чашм метофт. Пеш-пешаш, савори сиёњмушкинњо, дар даст байраќњои парафшони аждардор, њамоно парчамдорон мерафтанд; зери зинаш, чун њамеша, йурѓааспаш Хуба чорхез мезад; аз ду бару аќибаш, савори самандњои хушзот, бо эњтироми тамом ањли рикобаш роњ мепаймуд; атроф пур аз посбонони содиќаш – дастањои кезегулњо буд; дар тамоми пањное, ки ба чашм мерасид, туманњои муќтадири љангиаш ва такягоњи онњо – њазорон аробањо њаракат мекарданд. Болои сараш, бар фазои он њама сели одамї, дар осмон абри сафеди бовафояш, њамон абре, ки аз нахустин рўзњои юриш аз њимояти Осмони Воломаќомаш шањодат медод, шино дошт.
Њама чиз чун пештара менамуд, вале чизе дар ин дунё бељо шудаву таѓйир хўрда буд, ки боиси хашми њардамафзои хоќон мегардид. Маълум мешавад, касе аз амри ў сар печидааст, нафси белаљоми шањвониашро аз нияти ў боло гузоштааст, дониста зидди фармудаи ў рафтааст! Касе аз сарбозони ў, бештар аз хизмати садоќатмандонаву итоати бечунучарои хоќони хеш заневу нозболини варо хостааст! Кадом як нокиро занаке, амри ўро вайрон карда, љуръати зойдан намудааст!.. Дўзанда будааст! – Чї, љуз ў дигар байраќдўз ёфт намешавад?
Ин фикрњо, мисли аљириќу буттазори вањшї, дар вуљудаш фаровон мерустанду пеши чашмашро бо пардаи хашм мепўшиданд ва ў, њарчанд мефањмид, ки ин њодиса аслан кирої несту ба он ањамияти хосае додан намебояд, садои дигаре, ки омиронатару ќодиронатар буд, љазои сахт, ќатли ногўшнавњоро дар пеши чашми тамоми ќўшун њарчи берањмонатар исрору талаб мекарду фикрњои дигарро њарчи бештар пахшу танг менамуд.
Њатто Хуба, ки хоќон он рўз зинашро тарк нагуфта буд, гўё вазни изофаю њардамафзое эњсос кард: йурѓааспи хастагинопазире, ки њамеша чун тири камон рост њаракат менамуд, араќшор шуд; ин њол пештар рух намедод.
Чингизхон, хомўшу хашмї, роњ мепаймуд. Бо вуљуди он ки зоњиран низоми юришро чизе вайрон намекарду ба њаракати он издињоми сањрої љониби Ѓарб ва амалї шудани нияти бузурги ў – тасхири дунё халал намерасонд, њодисае рух дода: сангаки ноаёну резае аз кўњи вайронинопазири амру фармони ў канда шуда буд. Ва ин оромаш намегузошт. Рањорањ дар ин бора фикр мекард; ин ўро, чун хори тањи нохун, беќарор менамуд ва, пайваста дар бораи як чиз фикр карда, торафт бештар аз њузури муќаррабонаш асабї мешуд. Чаро онњо ўро акнун хабардор кардаанд, акнун, ки занак аллакай зойдааст, пештар куљо буданд онон, ба куљо нигоњ мекарданд, пайбурди як занаки буѓўз ин ќадар душвор буд магар? Он ваќт кор дигар мешуд – саги дайду барин њайаш мекарданду халос мешуданд. Акнун чї бояд кард? Чун ин њодисаро хабараш доданд, ў нойони барои ташрењ њозиршуда - масъули корвонро сахт пурсид: чї хел шуд, ки то он дўзандазанак назойиду содиќин гиряи кўдакашро нашуниданд, ин њодиса пинњон монд? Чї хел мумкин буд рух додани чунин воќеа? Нойон, забон хоида-забон хоида, љавоб дод, ки парчамдўз Догуланг дар љои хилвате, дар юртаи алоњида мезист, бо бањонаи серкорї бо касе алоќа надошт, аробааш њам људо буду канизаке ёрмандиаш мекард, чун бо коре пешаш мерафтанд, занакро дар ѓарами матоъ, аксаран абрешими парчамбоб, печида дармеёф-танд. Ва гумон мекарданд, ки азбаски орову тороро наѓз мебинад, ин корро њам барои зебаш мекунад. Бино бар ин, њомила буданашро пай бурдан душвор буд. Падари навзод маълум нест. Дўзандазанакро њанўз пурсиш накардаанд. Канизак бошад, мегўяд, ки чизе намедонад. Биёбу бигир…
Чингизхон бо алам аз дил гузаронд, ки ин воќеа сазовори таваљљўњи волои ў нест, вале азбаски манъи зойишро худ муќаррар кардаву сарони ќўшун аз тарси љон, њар рухдодро бетаъхир хабараш медоданд, хоќон беихтиёр гаравгони амри вољиби хеш гашта буд. Фармони худро вайрон карда наметавонист ў. Аз ин рў, љазо ногузир буд…
Ќарибињои нимашаб Эрдене-юзбошї, супоришњои таъхирнопазирро пеш оварда, гуфт, ки назди нойон меравад, вале ин танњо бањонае буд, то аз бошишгоњ бубарояду худи њамон шаб њамроњи мањбубааш фирор бикунад. Вай њанўз намедонист, ки хоќон аз њамааш бохабар аст, намедонист, ки њамроњи Догулангу кўдакаш гурехтан муяссараш намешавад.
Аспи эњтиётиро, чун саги шикорї, аз паси саманди хеш бурда, Эрдене-юзбошї бошишгоњњоро осуда паси сар кард ва, ба ќофилае, ки юртаи Догуланг дар ќарибињои он буд, наздик шуда, худо мегуфт, ки ба нозирони шабгарди нойон барнахўрад. Нозирони нойон - хиратарину берањмтарин дастањои посбонон - баногоњ агар сарбозеро сархуши ќимиз њам дарёбанд, њељ тањаммул намекунанд - ба љои асп ба ароба мебанданду аробакаш ќамчинкўбаш мекунад…
Нияти дастаи худро тарк гуфтану рў ба фирор нињодан намуда, Эрдене медонист, ки агар дастгираш кунанд, љазои олї – дар намад печонда, хафакуш кардан ва ё овехтан тањдидаш дорад. Илољи дигар танњо ба даст наафтодан, ба марзу буми дуру бегона рафтан асту халос.