Той дарогай, што iшла памiж тарфянiку i роўна пастаўленых у адну лiнiю хат, вельмi шпарка iшоў чалавек. Гэта была хада таго, хто прывык да таго, каб доўгi час бачыць перад сабою тое, з чым трэба хутчэй расквiтацца, каб пасля гэтага мець што лепшае. Чалавек гэты трымаў галаву высока i як бы нiчога не заўважаў навокал сябе, перад сабой жа бачыў як бы толькi тое, да чаго хацеў хутчэй дайсцi, але здавалася, што i гэты пункт больш жыў у яго думках i свядомасцi, чым стаяў выразна ў вачах. Ён так iшоў, што здавалася, ён упэўнен у тым, што нiшто не стане на яго дарозе. Аднак жа, можа быць, тут найбольш было ад знадворнага выгляду чалавека. У гэтым выпадку можа i не да месца прымаўка, што твар ёсць люстра душы. Бо часамi рашучая пастава i хада чалавека на момант былi такiя, што як быццам бы ён хацеў вярнуцца. Аднак жа ён усё iшоў i нават паддаваў ходу. Пачалiся хаты паўз дарогу. Ён паклiкаў да сябе нейкага малога, што натрапiўся яму на вочы:
- Дзе хата Сымона Ракуцькi?
- А унь, дзе тых дрэў многа.
Чалавек глянуў на тыя дрэвы i хацеў усмiхнуцца, але выйшла, што ён як бы здзiвiўся. Верхняя губа яго з нiзка выстрыжанымi чарнявымi вусамi ўздрыганулася.
- I я пайду з вамi да Ракуцькi, - сказаў ахвотны да ўсяго малы.
- Не, я адзiн пайду.
Малы пабег шукаць iншага занятку, а чалавек той жа хадой, як i раней, падышоў да зялёнай брамкi i адчынiў яе. Двор не быў пусты, i ён астаўся стаяць у брамцы. Незнаёмы яму чалавек стаяў пасярод двара i цiха гаварыў з жанчынай. У чалавека былi сiвыя валасы над вушамi. Ён падняў твар i пачаў углядацца ў незнаёмага прышэльца, якi не сыходзiў са свайго месца ля брамкi. На твары чалавека з сiвымi валасамi над вушамi напiсалася здагадка, чаканне i нарыхтаванасць цвёрда сустрэць усялякую няўхiльнасць. А той, што ўвайшоў у яго двор i стаяў цяпер ля брамкi, меў такi выгляд, як бы хацеў сказаць: ну што ж, i я гатоў да ўсяго так як яно ёсць. Мы нi ў чым не вiнаваты. Гэта быў чалавек вельмi яшчэ малады, можа яму не было яшчэ i дваццацi пяцi год. Але ён быў такi мажны i дужы, што, калi не глядзець на яго твар, ён мог здавацца мужчынам, якi ўжо разбыўся за многiя гады жыцця i працы. Верхняя губа яго была нiзка выстрыжана, i гэта клала на яго твар пячаць як бы нейкага здзiўлення. Ён быў у польскiм салдацкiм шынялi i ў салдацкiх чаравiках з абмоткамi. З шапкi былi ўжо сарваны ўсе тыя бляшкi, якiя раней паказвалi, да войска якой дзяржавы гэты салдат належаў. Ён здаваўся такi здаровы i энергiчны, што дзiўна было, як ён так нерухома ўсё стаiць на адным месцы. Тут яго ўбачыла i жанчына.
- Тамаш прыйшоў! - закрычала яна i, як бы забыўшыся на ўсё, кiнулася яму насустрач.
Сымон Ракуцька аднак жа сышоў адразу з свае гатоўнасцi сустрэць усялякую няўхiльнасць. Твар яго перасмыкнуўся, i магло здавацца, што ён не ведае, дзе падзецца. Як бы раскрыўшы вялiкую таямнiцу, да якой яму раней не было доступу, ён застыў на паўкроку, калi быў iрвануўся сысцi з месца. Хiба гэта Тамаш стаiць перад iм? То ж быў худзенькi хлопчык, якога трэба было шкадаваць, песцiць i гадаваць, i аддаваць яму бацькаўскую ласку. Усю душу i сэрца аддаваць яму. Няма хлопчыка Тамаша, ёсць салдат чужой армii, i хiба вядома, якая ў яго душа? Бацька ж не мог сеяць добрае насенне ў гэтай душы. Тамашова маленства ўкралi ад бацькi: жалезная нага таго страшнага злодзея зноў душыла Сымона Ракуцьку. Абкрадзены, ён стаяў перад салдатам чужога яму войска i сумаваў па худым хлопчыку Тамашу, маленства якога ўкраў страшны злодзей.
ДРУГАЯ ЧАСТКА
ВЯЛIКАЕ СКРЫЖАВАННЕ
Прасторны шлях, калi ж, калi
Ты закрасуеш на зямлi
I злучыш нашы ўсе дарогi?
(Якуб Колас. "Новая зямля")
I
Вялiкi шлях з усходу на захад праходзiць каля мястэчка Сумлiч, але не праз iх. Нават i не паўз самае мястэчка, а крыху зводдалеку. Гэты шлях старая Маскоўска-Варшаўская шаша. На яе з Сумлiч зроблен выезд: вузкая, як размiнуцца двум вазам, дарога, брукаваная буйным каменнем. Брук гэты пакладзен год за дзесяць да цяперашняй вялiкай вайны. Гэтай брукаванай дарогi хопiць на добрыя пятнаццаць хвiлiн шпаркай язды на найлепшым канi. Тое месца, дзе яна падыходзiць да шашы, не дазваляе ёй адразу ўлiцца ў шашу. Гэта шырокае месца сярод жыта, ярыны i сенажацей, як бы вялiкi круглы пляц, плошча, у якую ўлiваецца адусюль некалькi вялiкiх i малых дарог. Сама вялiкая шаша рэжа гэтае месца напалам. Некалькi палявых дарог, крывых i вузкiх, крыжуюцца тут. Тут крыжуецца з шашою вялiкi грунтавы шлях з Палесся. На поўдзень ад шашы ён iдзе на Вызну, Морач, Страхiнь i Орлiк i ўваходзiць у самыя Агаркаўскiя балоты. На поўнач жа ад шашы, пасля свайго перакрыжавання з ёю, шлях iдзе на Семежава, Лешню, Цiмкавiчы, Капыль, Старыцу, Перавоз, Самахвалавiчы i такiм парадкам кiруецца на Менск. Так што гэтая дарога злучае два беларускiя абшары, сваей прыродай, характарам i выглядам далёкiя адзiн ад аднаго. Крыжуецца тут з шашою i яшчэ адна, не менш вялiкая дарога. Яна iдзе недзе з мясцовасцi памiж Бабруйскам i Гомелем. Недзе адтуль, дзе хвоя саступае месца ясеню i дубу i дзе менш цудоўнай мяккай нахмуранасцi i задумёнасцi ў пейзажы, як у тых укрытых хвояй краявiдах, куды яна iдзе цераз шашу. Гэтая дарога, няроўная, выкручастая i больш цiхая, чым людная, канчаецца недзе памiж Нясвiжам i Клецкам, праходзiць праз Цапру i Балвань i такiм парадкам злучае i дзве разлегласцi нашай Бацькаўшчыны, у кожнай з якiх наша гiсторыя запiсана па-свойму i своеасаблiва. Калi адбылася Вялiкая Рэвалюцыя i калi скончылася польская акупацыя, туды, дзе канчаецца гэтая дарога на захадзе, пабеглi з сваiх маёнткаў зямельныя магнаты, а з фальваркаў драбнейшая шляхта. I дзедзiчы i пасэсары там на захадзе зраўнялiся i два дзесяткi год жылi аднымi думкамi аб устанаўленнi пальшчызны на ўсходзе, дзе яе няма i ў прыродзе. Касцёл для фальваркоўца аставаўся вызначэннем не веравызнання, а нацыянальнасцi, а беларускую мову ён ламаў аб польскую i думаў, што гэтым жаргонам ён далучыўся да культуры, якая ўкладвалася ў яго ў словы - пан, маёнтак, фальварак. Дзецi iх, што радзiлiся ў эмiграцыi або малымi выехалi туды, за два дзесяткi год выраслi i знайшлi сабе свой спосаб да жыцця. Замест таго каб крычаць на парабкаў у сваiм маёнтку цi фальварку, яны сталi службоўцамi ў дзяржаве, чыноўнiкамi i ахавальнiкамi старое, як свет, iдэi заваёўнага руху на ўсход. Iх думкi не пакiдалi iх аж да семнаццатага верасня трыццаць дзевятага года. Яшчэ з маленства яны не забылiся гэтых дарог тут i памяталi нават лясныя i палявыя сцежкi.
Тая круглая пляцоўка, дзе скрыжоўваюцца з шашою вялiкiя i малыя дарогi, была ўся вытаптана нагамi i выезджана калясьмi. Тут былi лапiны i дзiрвану з чубамi блёкату i шчаўлюку i голая, убiтая зямля. Упартая пiжма купчасцiлася побач дробнай лазы, i чабор цвiў разам з святыянскiм зеллем над густым дываном спарышу i дзяцельнiку. Трыпутнiк разростаўся над каляiнамi. Навокал жа, пакуль да палеткаў i лясоў, iшлi роўныя паплавы. Гэта былi самыя далёкiя сумлiцкiя сенажацi. Да калектывiзацыi яны былi падзелены сумлiчанамi на вузенькiя палоскi, i кожны касiў сабе, як хацеў. Крайняя ад шашы палоса сенажацi належала тады гаспадарцы Канстанцiна Лукашэвiча, i стары Нявада, косячы тут у адзiноце або сушачы сена, знаходзiў тут сабе вялiкую разрыўку ад тае псiхалагiчнай траўмы, што пачала развiвацца ў яго пасля першых пасляваенных год. Расказвалi пра яго, што ён нi тое што каб сказаць астарэў вельмi. Больш таго, у добрым жыццi дома ён выраўняўся i скiнуў з сябе тую лушпавiну, што нарасла на iм за час бадзянняў па чужыне i па чужых людзях. Ён здаваўся кожнаму здаровым i зусiм не падобным на самога сябе тады, калi толькi яшчэ сцягваў з плеч чужацкiя транты. Некаторыя казалi, што ён аднак жа насiў у сабе нейкую хваравiтасць, хоць нiчым нiколi i не хварэў. Як бы там нi было, але можа i сапраўды ён насiў у сабе або хворасць, або можа толькi нейкiя непатрэбныя думкi, якiя тачылi яго. Быў час, што ён нават з твару асунуўся, i гэтая хударлявасць дала яму некалькi новых рысаў старасцi. Часамi нават ён пачынаў нi то гаварыць, нi то штосьцi разважаць сам з сабою. Усе гэтыя моманты, новыя, раней не ўласцiвыя яму, асаблiва пачалi заўважацца ўсiмi з аднаго выпадку, якi адбыўся не вельмi даўно, ужо ў часы, якiя могуць належаць да нашых дзён.
На тых сумлiцкiх сенажацях, што былi пры дарожным скрыжаваннi, сена было заўсёды змешана з мноствам скошаных аднагоднiх дрэўцаў. Яны скошвалiся з травою разам штогод i штогод зноў насявалiся i пасля зноў скошвалiся. Без канца i меры iх рассявала тут усюды старая таполя, памераў незвычайных. Дрэва расло на самым скрыжаваннi дарог. Гэта быў волат на рост i таўшчыню. Сумлiчане казалi, што на ўсю вялiкую акругу тут не знойдзеш другога такога вялiкага дрэва. Адно на ўсю разлегласць, яно ўзнiмалася над дарожным скрыжаваннем i вiдно было здалёку, дзе б хто нi ехаў. Кара яго пабiлася на гузы, з якiх ад карэння да вяршалiны раслi парасткi, i так гэты волат на ўвесь свой рост стаяў спрэс зялёны. Хоць дрэва i было падобна на магутную скалу, але дзiва брала: як гэта яно магло даваць гэтулькi насення. На сенажацях штогод густа вылазiлi з зямлi скрозь маладыя дрэўцы i гiнулi пад касою. На навакольным полi плугi выварочвалi iх сотнямi. На абочынах дарог iх тапталi пешаходы. Разам з травой iх усюды з'ядала жывёла. Iх ламалi дзецi дзеля забаўкi. А праз год iх зноў было густа, i зноў усё iшло намарна. Але крокаў за дзвесце ад самога дрэва быў куток, дзе не ездзiлi з калясьмi, i куды не дабiвалася жывёла, i дзе не хадзiла каса. Год за дзесяць да Айчыннай вайны, да гэтых дзён, калi завяршылiся i дайшлi да новых сваiх ператварэнняў справы, крыўды, прыкрасцi i радасцi тых людзей, пра якiх я тут расказваў, з Сумлiч да шашы забрукавалi выезд i ў адным месцы клалi мост цераз лог, даволi-такi вялiкi. Падымалi насыпам дарогу i зямлю на гэта бралi з таго месца, што крокаў за дзвесце ад вялiкага дрэва. Там стварылася вялiкая яма i два дугаватыя равы - як дзе капалi. З самай вясны тут стаяла вада, i ўвосень таксама. Берагi да вады былi крутыя, к таму ж асталося тут скрозь бiтае каменне, кучамi i рассыпанае, i ў гэтым месцы патомства вялiкага дрэва за дзесяць год густа ўзялося. Мацнейшае дрэва глушыла слабейшае i само iшло ўгару, а пад iм слабейшае гнулася ў каржак, пускала рост у бакi i глушыла суседа, якi таксама выбiраўся голлем у разлегласць. Такiм парадкам за дзесяць год тут стварыўся куток з густым зараснiкам. Зараснiк аблямоўваў яму i спускаўся на самае дно яе i хаваў пад сабою два равы. Над гэтай непраходнай раслiннасцю ўзнiмалася колькi даволi ўжо высокiх таполяў, ужо сапраўдных вялiкiх дрэў, а наводдалек, як асiлак i аглядальнiк на цэлую навакольнасць, узвышалася вялiкае дрэва, усёй вышынёй зялёнае i ўпартае ў бесперапынным змаганнi з навакольным светам за сваё патомства. Толькi адна-адзiнюсенькая галiна на iм пад сярэдзiну яго вышынi, была сухая i вытыркала з густой зелянiны. Гэта было вельмi высока. Чалавек павiнен быў крута закiдаць галаву i трымаць шапку, каб глянуць на гэтую сухую галiну. На ёй нагледзелi сабе месца адпачываць удзень ад клапатлiвай стомы палявыя каршачкi i заблудлыя здалёку птушкi. Гэты куток на скрыжаваннi дарог быў як бы месцам ратунку ад цяжару доўгага падарожжа на вялiкiх дарогах i ад цяжкiх думак аб невядомасцi канца дарогi. Больш як за дзесяць кiламетраў ад гэтага месца падарожныя ўгадвалi, цi скора ўзыдзе сонца. Яшчэ змрок ночы вiсеў над зямлёю, а вяршалiна дрэва ўжо была ў сонцы. На ёй ужо ляжала сонечнае праменне, хоць сонца было яшчэ дзесьцi глыбока i далёка.
Косячы тут раз на гэтых сенажацях, Нявада падлiчыў, колькi ён адным махам касы зрэзвае маладых дрэўцаў. Выйшла нешта больш дзесятка. Ён тады перасадзiў з сенажацi некалькi самых большых дрэўцаў блiжэй к вялiкаму дрэву. Калi ён назаўтра паглядзеў на iх, убачыў, што нечыя ногi паспелi ўжо стаптаць iх. Ён зноў перасадзiў некалькi дрэўцаў, але ўжо ў iншае месца. Праз два днi ён выразна ўбачыў: i гэтыя былi стаптаны нечымi ботамi з шырокiмi абцасамi. З таго часу ён наглядаў i бачыў: кожнае перасаджанае дрэўца тапталася. Сляды паказвалi, што дрэўцы тапталiся i ботамi, i лапцямi, i босымi нагамi, i жаночымi абцасiкамi. Гэтыя таптуны хадзiлi тут кожны дзень. Кудысьцi яны iшлi ўсё гэтымi дарогамi. За працаю ў полi i на сенажацi Нявада пачаў кiдаць вачыма на дарогi i глядзець на гэтых людзей. Гэта ўсё быў той невядомы i шматлiкi, хто таптаў яго дрэўцы. Абочынай шашы ён iшоў i ў лапцях, i ў ботах. Адзiн з торбай за плячыма, другi з чамаданчыкам у руках i ў капелюшы. Часамi таптун з'яўляўся ў вобразе падарожнай жанчыны, часам у выглядзе маладога франта, часам гэта быў прысутулены абарванец. Вельмi часта ён садзiўся цi лажыўся пад вялiкiм дрэвам на скрыжаваннi i спачываў там. Нявада нават забыўся на доўгi час перасаджваць дрэвы. Ён пакiдаў у памяцi на доўгi час кожнага падарожнага. Ён бачыў, як шафёры спынялi машыны i iшлi пад дрэва пiць i закусваць, фурманшчыкi папасвалi сенам i аўсом тут конi. Можа i многа ўжо часу прайшло, як Нявада сачыў за падарожнымi. Можа ўжо не сотнi, а тысячы перавярнулася iх перад яго вачыма. Раз, у дзень сухой хмурнасцi i ветру, Нявада ўбачыў, як на скрыжаваннi спынiлася грузавая машына. Малады шафёр з зайздроснай усмешкай высадзiў галаву з кабiны i сачыў, як з самога грузавiка злезла зусiм маладая дзяўчына. Яна скланiлася яму, быццам дзякавала цi развiтвалася, а ён нехаця схаваўся ў кабiну i паехаў далей проста шашою на ўсход, а ехаў ён з захаду. Дзяўчына асталася адна. Яна была такая з постацi, што здавалася маладзейшая за свае гады. Як толькi машына знiкла, яна вельмi шпарка пайшла назад шашою, пасля рушыла ў палескую дарогу, пасля вярнулася i беспарадна азiрнулася. Позiрк яе даўжэй за ўсё затрымаўся на вялiкiм дрэве, яна як бы дзiвiлася, што бачыць перад сабою такога волата. Неспакойныя вочы яе ўбачылi Няваду. Ён глядзеў на яе i думаў: няўжо яна, такая дасцiпная, лёгкая, спрытная, зараз стопча дрэўца, якое ён у гэты ж самы дзень, зранку, перасадзiў. Не больш як паўгадзiны таму ён глядзеў: дрэўца расло як мае быць. Дзяўчына была ў цёмным гарнiтуры i густавалосая. Нейкая малая яна здалася Няваду, хоць адзежа яе была дарослай жанчыны. Быццам адумаўшыся, яна раптам зменшыла сваю рухавасць i моцна, каб чутно было здалёк, сказала да Нявады:
- Да блiжэйшай станцыi на чыгунцы? Як iсцi? Далёка?
- Унь туды. На Цiмкавiчы... Не. Недалёка.
Яна падзякавала яму i яшчэ акiнула вачыма скрыжаванне дарог. Густы зараснiк над ямай i равамi ўзяў на сябе яе ўвагу. Яна падышла туды. Нявада з непакоем глядзеў, цi зараз стопча яна яго дрэўца. Яна не дайшла да яго, а адразу села на траву пад першым веццем. Яна сядзела на ўдзiрванелым капцы, над якiм i навокал якога дробна траслося на ветры таполевае лiсце, абаперлася локцем на траву i адразу задрамала. "Ага, яна стамiлася за вялiкую дарогу", - думаў Нявада i пачаў шукаць вачыма свайго таго дрэўца. Яно не было блiзка ад соннай дзяўчыны. Паўгадзiны таму яно было на сваiм месцы i ў добрым сваiм стане. Але цi гэта яму здалося, цi сапраўды? Унь ён бачыць яго, утаптанае ў зямлю. Яно ляжыць бокам i тырчыць угару адной галiнкай. Незразумелая трывога разанула яго. Калi ж ён паспеў быць тут, той невядомы падарожны? Нявада падышоў да дрэўца. Яно ўсё было ўвагнана ў зямлю ботам з здаравенным абцасам. След ад абцаса быў глыбокi i шырокi. Незразумелая трывога павялiчылася i ўжо межавалася са страхам перад тым невядомым. Калi ён паспеў прайсцi тут i куды знiкнуць?
Дзяўчына сапраўды-такi спала, прыпаўшы галавой на руку. I яго душа страсянулася. Як быццам ён сумысля шукаў болю на сваю рану, якую не мог да канца залячыць час. К таму ж - трывога i неспакой, што тут хадзiў нейкi невядомы. Ужо адразу яго ўяўленне i думкi нарысавалi карцiну: такая яна маладая i нейкая адзiнокая на гэтых вялiкiх дарогах. Куды яна спяшае, да чаго так нястрымна iмкнецца? I тут ужо адразу з гэтай карцiны паўстала другая, як злая наканаванасць, як смутак яго душы. Ён жа не бачыў i не ведаў калiсьцi, як Волечка, так як цяпер гэтая невядомая, можа, так жа адна спяшалася дарогамi i ў стоме падала на прыдарожную траву. Волечка, не цяперашняя жанчына, а тая дзяўчынка паўставала перад iм. Яна, тая Волечка, жыла ў яго душы, як вечны застылы вобраз, цi то ў мiнуўшчыне, цi то ў сучаснасцi, цi то ў будучынi. "Што было, тое прайшло", - мог бы прыдумаць ён сабе ўцеху. Але ж не. Дзе ўжо там да Волечкi! Ужо не Волечка, а другая, вельмi цяпер на тую Волечку падобная, стаяла перад iм. Яна, як кропля вады на кроплю, удалася ў сваю мацi i, як жывое ўвасабленне той Волечкi, была перад вачыма. Заўсёды ён думаў: гэтай не трэба будзе шукаць сабе шчасця для будучынi. Яна будзе жыць так, як будзе жыцца, а жыцца будзе добра. Ён гэта бачыў па сваёй Волечцы i па маленстве гэтай. I яго мучыла крыўда за Волечку, якая ўведала гора, а гэтая радзiлася адразу на шчасце. "Тая варта большага замiлавання, чым гэтая, што будзе думаць аб жыццi, як аб вясёлым свяце". З цяжарам на душы, з трывожным адчуваннем, што нешта жудаснае неўзабаве адбудзецца, ён аж прыгнуўся над увагнаным у зямлю дрэўцам, дзе вельмi выразна вызначаўся вельмi глыбокi след ад абцаса. Ён не мог больш быць у адзiноце i нарыхтаваўся iсцi ў Сумлiчы. Калi ён зрабiў першы крок, пачуў, што сонная дзяўчына глыбока кашлянула. Ён бачыў: яна прачнулася i прыўзнялася з локця. "Кашляе, захаладзiлася на вiльготнай зямлi, дзе ж, у нейкiм клопаце, на дарозе, можа, за светам ад свайго месца". Ён быў схiлен бачыць усюды самае горшае. "Мусiць у мяне выгляд дзiўны, што яна на мяне так глядзiць". У высокiх ботах, у выцертым плашчы i чорнай кепцы з гузiкам наверсе, ён рашуча зрабiў колькi крокаў да дзяўчыны, быццам бы маючы да яе самую найпiльнейшую справу. Пячаць асцярогi лягла на дзяўчынiн твар. "Яна мусiць хацела адпачыць адна - i далей у сваю дарогу". Але было позна ўжо моўчкi прайсцi паўз яе.
- А вы далёка куды едзеце?
- А я i сама не ведаю, цi гэта далёка адсюль, цi блiзка.
- Дзе гэта?
- Туды, за Бабруйскам, у бок Гомеля. ("Не, яна вельмi ахвотна i ветлiва гаворыць".) Ужо з учарашняй ранiцы ў дарозе.
- Вы дадому едзеце цi з дому?
Ён бачыў: яна як бы сумелася. Перш за ўсё яна сапраўды ўпала ў задуму. Яна думала над тым, што зараз скажа. Гэта было не зусiм звычайна. Пасярод дарогi, упершыню, на адну можа хвiлiну, яна ўбачыла незнаёмага ёй Няваду. Тут бы абы-што адказаць, таксама як i ён абы-што пытае. А яна думае. "Чыстая, справядлiвая душа, яна цэнiць сваё слова". Нявада аж ступiў яшчэ крок блiжэй.
- Я-то еду дадому, але таксама i з дому... Я еду з дому да бацькi.
- А дзе ж ваш бацька жыве?
- Дома.
- А вы едзеце да яго з дому?
- З дому.
- Гм... значыцца...
Слова за словам, маўчанне пасля слова i перад iм, яна расказала яму гiсторыю, i хто яго ведае, больш тут было суму цi радасцi? Калiсьцi даўно, калi яе яшчэ на свеце не было, бацька яе паставiў сабе новую хату на панскай зямлi i з панскага лесу. Скончылася там права рэвалюцыi, i ён сюды пайшоў i жыў па гэты бок гранiцы, а хатаю заўладаў пан. Калi скончылася i гэтая гранiца, пан раптам убачыў, што, каб мець шчасце, даволi мець адзiн дом, а тым больш панскiя пакоi, i не канешне ўладаць у дадатак яшчэ сотняю хат, пастаўленых калiсьцi простымi людзьмi.
- Гэта пан сам да гэтага дадумаўся цi гэтак навучылi яго, як цанiць чалавечае шчасце? - панура запытаў Нявада. "Як яна гаворыць, як бы з жорсткай насмешкай".
- Гэтай праўдзе пана навучылi.
Адным словам, бацька яе мае цяпер i тую хату, што ставiў у маладосцi, i тую, у якой тут жыў. А яна ж з першага года свайго жыцця два дзесяткi год пражыла без бацькi.
- Значыцца, i ў твайго бацькi ўкралi тваё маленства?
- А чыйго бацьку яшчэ так абакралi?
- Бацьку мае дачкi.
- Значыцца - вас?
Яна ўстала i з сумнай усмешкай глядзела на яго.
- З тае хаты едзеш у гэтую?
- У гэтую.
- Бацьку бачыла ўжо?
- Ужо мы пазнаёмiлiся.