- То чаго ты ходзiш тут, калi ты гаспадар. Тут цяпер гаспадар герман!
I палiцыянт зарагатаў.
- Я iду ўзяць з хаты сваю старую вопратку, - прыдумаў ён што сказаць i ўвайшоў у дом. Дзеля прыклёпу ён там i сапраўды сцягнуў з печы нейкую адзежыну i выйшаў з ёю на ганак. Палiцыянты сапраўды-такi гаварылi пра Палiводскага.
- Дурань ты! - крычаў адзiн другому, - гэта не той Палiводскi. Таго немцы не паставiлi б за такога вялiкага начальнiка, бо ён не немец. Той жа з нашай стараны. Маёнтак таго быў якраз каля нашага сяла, дык я таго ведаю, я яго бачыў маладога яшчэ, калi ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму.
- Дык гэта той самы i ёсць! Бо i я яго ведаў, як ён толькi адзеўся ў афiцэрскую форму. Каля вас быў у яго адзiн маёнтак, а ў нашай старане два. Яго бацька жыў якраз каля нас у маёнтку, а не каля вас. Цяпер я дома быў, яшчэ ў палiцаi не падаваўся, на тым тыднi, дык ён прыехаў тыя свае два маёнткi паглядзець. Дзве машыны. У адной сам, а ў другой аўтаматчыкi. Доўга не быў. Закруцiўся, прабег свiным трухам каля саду i назад шмаргануў. Там ужо i знаку няма, што гэта быў маёнтак. Хаты стаяць, капуста i садавiна, i дзецi гуляюць. А ён сам у цывiльнай адзежы, але жалезны крыж мае i значок нейкi на рукаве.
- Дык якую ж ён пасаду займае?
- Якую - не ведаю, але вельмi вялiкую. Бо пры iм такая ахова вялiкая...
- Не можа быць! Ён жа не немец!
- А можа ён для Нямеччыны больш зрабiў, як якi-небудзь немец! На, глядзi! Вось надрукована: "прысутнiчаў грамадзянскi"... не... Ды хiба ты не ведаеш, што Палiводскi начальнiк вобласцi, начальнiк усёй грамадзянскай улады цэлай вобласцi.
- Дурань ты, я гэта ведаю, але толькi не верыў, што гэта той самы Палiводскi.
Можа, яны i больш яшчэ спрачалiся, але Нявада далей не чуў. Вельмi ўражаны, ён прайшоў дваром да выхада на вулiцу, i палiцай гукнуў яму наўздагон:
- Ну што, забраў адзежыну?
- Ага, забраў.
- Ну дык iдзi спаць.
- Пайду спаць, - шпарка адказаў Нявада, не могучы пазбавiцца свае трывогi.
- Такi i праўда пойдзеш спаць? Хiба ў цябе нiкога не забралi? абазваўся палiцыянт.
- Ат, я сабе так, - мармытнуў Нявада, нiчога не разумеючы i жадаючы хутчэй адзiноты. Быццам вылупцаваны дзеля чужой забаўкi перад усiмi людзьмi, ён дайшоў, унурыўшыся, да свае старое хаты i ўбачыў там Вольку ў смутку i адчаi. Толькi цяпер ён дазнаўся, што было ў гэты дзень у мястэчку. У гэты дзень забралi ўсiх маладых дзяўчат i хлопцаў, якiя траплялiся на вочы. На вочы трапiлася i Лiза. I ўсiх павезлi на грузавiках кудысьцi брукаваным выездам да шашы. Волька выбегла следам за мястэчка i, пакуль не знiклi машыны, бачыла, як вецер iрве хусцiнку на Лiзiнай галаве. Машыны знiклi за ўзгоркам, Волька вярнулася ў старую хату i ўпала тварам на стол.
- Я буду думаць, што рабiць, - нясмелым голасам сказаў Нявада.
- Што ж ты прыдумаеш?! Машына з Лiзаю ўжо за сотнi вёрст.
- Я прыдумаю, - упарта яшчэ сказаў Нявада, адчуваючы сябе, як смертнiк у камеры перад канцом сваiм, i чуючы дрыжанне сэрца i ўзбуджанне ад адной толькi думкi, якая фармавалася ў яго галаве. "Божа, памажы мне, каб усё так i было добра, тады я зберагу яе, малую, дзеля таго, што пасля настане, дзеля таго, што добрае будзе, памажы мне выратаваць яе", - так ныла яго душа, губы ж былi жорстка сцiснутыя, i твар нахмураны. Усю ноч ён не спаў i чуў, як уздыхала Волька. Для яго яна зноў стала малой Волечкай, i зноў вобраз яе злiўся з вобразам Лiзы, якая цяпер - хто ведае, дзе ўжо яна i што ўжо яны зрабiлi з ею? Ён пайшоў шукаць Кастуся i нiдзе яго не знайшоў. Тыя некалькi дзён, што прайшлi пакуль немаведама дзе дзелася Волька, варты былi яму многiх месяцаў. Вочы яго сталi глыбокiмi i цёмнымi, i голас пацiшэў. Дзе дзелася Волька? Людзi, што зноў адзiн за адным варочалiся ў Сумлiчы, расказвалi, што грузавiкi з дзяўчатамi i хлопцамi пайшлi да шашы, проста выехалi на скрыжаванне i адтуль рушылi па дарозе той, што вядзе на Бабруйшчыну i далей. У дарозе яны i знiклi, i як быццам бы назад не варочалiся. Прынамсi, нi ў той дзень, нi назаўтра нiякiх машын праз скрыжаванне не праходзiла. Так казалi ў Сумлiчах. А хто гэта дапiльнаваў аж праз двое сутак, што на скрыжаваннi не было машын, пра гэта нiхто не ведаў. Тым часам уночы многiя заўважылi, што праз Нясвiжскую вулiцу прайшло многа нейкiх людзей i за iмi ехала некалькi фурманак. Цi мела гэта якое дачыненне да таго, што немцы павезлi некуды сумлiцкiх дзяўчат i хлопцаў, не ведалi, але некаторыя яшчэ больш унылi душою, а некаторыя ўзрадавалiся. Прайшло не больш як двое сутак, i Нявада дайшоў выразнасцi: нарэшце-такi! Волька вярнулася! Нявада аж пошапкам гаварыць стаў, так ён чакаў, што скажа Волька. А што яна новае сказала? Ён жа загадзя ўсё гэта ведаў! Ён жа казаў яму: жалезнага звера голым пальцам не задушыш. А трэба перахавацца i перачакаць, пакуль звера даб'юць. На гэта ёсць войска. Армiя ж недзе павiнна даць яму ў косцi. А то дзе гэта хто бачыў! Волька сказала, што Костусь з усiмi, з кiм ён быў разам, выходзiлi на шашу, запынiлi дзве нямецкiя машыны, збiлi з iх немцаў i на гэтых машынах вялiкiм гуртам дагналi тыя чатыры машыны з сумлiцкiмi хлопцамi i дзяўчатамi. Дзве заднiя машыны яны збiлi з дарогi, перабiлi канвойных, i ўсе, хто быў пад канвоем, пайшлi з iмi, пабраўшы зброю ад мёртвых немцаў. Але дзве пярэднiя машыны вырвалiся далей у дарогу i знiклi туды, куды ехалi. "Лiза асталася там, Божа найвышшы!"
- А самога Костуся ты бачыла?
- Я была з iм разам.
- А сам ён прыйдзе дадому?
- Не, я да яго пайду.
- Ну то не чакайце мяне хутка. Я пайду ў дарогу. Можа, гэтая мая дарога будзе не меншая, як тая, што я некалi з нямецкага палону варочаўся, не нагамi я гэтую дарогу мераць буду, а душою. (Вочы яго пачырванелi, i ён дакрануўся да канца носа нацягнутым на кулак рукавом.)
- А куды ж ты гэта пойдзеш?
- Дык чаго ж ты так грозна пытаеш мяне? Ты i сама была малая i звалася Волечка. Я толькi пра цябе такую i думаю. Цi ты верыш, што чалавек не вытрымае, каб вечна быць зверам? Вырвi ты з чалавека сэрца i ўстаў на яго месца звярынае, дык у чалавечых грудзях i звярынае сэрца стане чалавечым.
- Звер лагаднейшы за чалавека, ён, калi не галодны, - тады ён, як дробная птушка. А гэтаму двуногаму чорту вечна ўнiмку няма.
- Каб адно пайшлося добра, я выратую Лiзу i ўхаваю яе да лепшай часiны. Бывай, Волечка.
Твар яго ўздрыгваў. Ён узяў тонкi кiёк i выйшаў з хаты. Волька таксама выйшла з хаты, замкнула дзверы, вальней распусцiла на галаве хустку i праз некалькi хвiлiн iшла ўжо сцежкаю ў полi.
II
Часамi днём позняга лета пачынае хмурнець дзень, i гэта не збiраецца на дождж, а незаўважна падплылi павевы восенi. Лёгкая плынь ветру зноў зацiхне, i дзень зноў зiхацiць сонцам, але ўжо астаецца пячаць летняга адцвiтання. У поўнай сiле сваёй цвiтуць летнiя кветкi, i трава адростае пасля касы, а сэрца чуе, што не так ужо гудзе пчала над жоўтым малачайнiкам, i вада ў рэчцы плыве, здаецца, цiшэй. Яшчэ ў пачатку лiпеня бывае зжаўцее адзiн-адзiнюткi лiсток на бярозе, i так ён сярод пышнай зелянiны трымаецца доўга. А ў гэты дзень ён адарвецца i кружыцца ў паветры, пакуль ляжа ў траву. К вечару пакiдае звiнець неабдымная шырыня летняга дня, i кладзецца цiшыня на зямлю. Жоўты лiсток з бярозы ляжыць у траве i вiдзён здалёку, i без яго, здаецца, не пахнуў бы так чабор, не такi прывабны здаваўся б верас i не было б такога вялiкага шчасця ў душы бачыць траву i дрэвы, сiратлiвы куст шыпшыны i вяршалiну высокай хвоi, на якой цiха ляжыць праменне блiзкага да заходу сонца.
К вечару вецер сцiх. I бязлюдная лясная дарога была зусiм цiхая. У нiзкiх месцах на ёй стаяла вада. Велiчэзная бяроза ўзнiмалася i над дарогай i, здавалася, над усiм лесам. Жоўты лiсток з бярозы заблытаўся ў траве i вiсеў у ёй. Многа было верасу, выносiстыя хвоi iшлi ўгару, сонца ляжала на iх вяршалiнах. Блiзка быў вечар. Пры самай дарозе, у густым зараснiку ядлоўцу i крушыны, на паваленым навальнiцаю i ўжо струхлелым дрэве сядзеў Сымон Ракуцька, еў хлеб i глядзеў на жоўты бярозавы лiсток у траве. Ён быў нейкi нерухомы. Твар задумёны, маўклiвы, жаваў ён павольна, як бы смакуючы або да чаго прыслухоўваючыся. Цi можа жоўты лiст абудзiў у iм журботны сум. Вечарэла. Час ад часу Ракуцька паднiмаўся, вытыкаўся на дарогу, акiдаў яе позiркам у два бакi i зноў адыходзiўся ў гушчар сядзець, жаваць хлеб i глядзець на жоўты лiсток. Калi пачало змяркацца, ён узнепакоiўся: стаў часцей выглядаць на дарогу, схаваў у торбу недаедзены хлеб, скiнуў боты, перакруцiў на нагах анучы i зноў абуўся. Твар яго меў нахiл быць даўгаватым. Тыдняў два няголеная барада ўжо густа адростала. Ужо добра ўмеркла, ужо i лiсток ледзь вiдзён стаў, а чалавек трымаў сябе на гэтым месцы ўсё так жа. Ён быў як прывязан тут. Некалькi разоў засаб ён уздыхнуў. "Божа мой, Божа мой". Здавалася, што яму цяжка тут чакаць таго, чаго ён чакае. Нарэшце, калi ўжо зусiм сцямнела, ён выйшаў на дарогу i стаў у нерухомасцi, прыпершыся плечуком да вялiкай бярозы. Ён не ўглядаўся, а толькi прыслухоўваўся. Над лесам засвяцiлiся зоры, а ён усё стаяў. I так, можа, некалькi гадзiн. Ужо i зоры ночы позняга лета папялець сталi. Ён апошнi раз уздыхнуў, успамянуўшы Бога, знайшоў папацёмку сваё ранейшае месца пры паваленым дрэве, лёг на зямлю галавой на трухлявы ствол i адразу заснуў, як самы стомлены чалавек. Нi разу ён не паварушыўся, аж пакуль высокае сонца новага дня не засвяцiла яму проста ў твар. Тады ён шпарка прахапiўся, затрапятаўся, плюнуў i ўздыхнуў i зноў вызiрнуў на дарогу. Непамыты пасля сну i змяты твар яго быў шэры, i смутак ляжаў на iм. Ён дастаў з торбы абкусаны ўчора хлеб i зноў стаў есцi яго. Цягавiта, як добры гаспадар ходзiць за плугам, ён зноў стаў акiдаць у два бакi вачыма дарогу i зноў час ад часу садзiўся на паваленае дрэва. Прыйшла хвiлiна яму, нарэшце, пачуць штосьцi такое, чаго ён можа так доўга i чакаў тут. Гэта iшоў хтосьцi поблiзу. Тут выразна чулася чалавечая хада: цiхая ў самой сабе i лёгкая, але яна чутна была здалёку, вядома ў лесе, дзе пад нагамi ўсяго многа. Твар у Ракуцькi адразу ажыў, як толькi ён пачуў нечую хаду. Здаецца, рукi яго задрыжэлi. Позiрк пацвярдзеў, i пастава выпрасталася. Ён прылiп да вялiкай бярозы над дарогаю, сярод такiх жа вялiкiх хвояў i пачаў углядацца туды, адкуль чуўся чалавек. Дзень быў ужо ў самай сiле. А ўдзень, калi цiха, у лесе здалёку чуваць. Так што гэтаму чалавеку прыйшлося доўга чакаць, пакуль наблiзiўся той, хто недзе тут iшоў. З-за свайго дрэва Ракуцька ўбачыў незнаёмую яму постаць дзiўнага выгляду. Гэта быў малады чалавек з парыжэлымi ад сонца валасамi на галаве i палупленай ад ветру скурай на твары. Ён быў такi бледны, што яго не брала загара, i такi худы, што адзежына на iм матлялася як на калу. А iшоў ён так павольна i так яго вадзiла ў бакi, што льга было думаць, што ён некалькi тыдняў нiчога ў рот не браў або яго месяц мучылi i спаць не давалi. Ён вяла, як не свае, перастаўляў ногi i прысутульваўся iдучы. На твары яго было напiсана гэтулькi абыякавасцi да ўсяго навакольнага i да ўсiх мэт, калi яны былi ў яго, што было падобна, што ў яго навек патухлi ўсе жаданнi i iмкненнi. Сымон Ракуцька бачыў гэты холад на маладым твары невядомага падарожнага i пачаў трацiць сваю ранейшую ажыўленасць. Ён хутчэй дзiвiўся, чым трывожыўся, або ўзбуджваўся. Ён стаяў i чакаў, пакуль невядомы падыдзе блiзка, каб цiха гаварыць з iм, а не крычаць яму здалёку. А той, пакуль прыклыбаў да вялiкай бярозы, Ракуцька паспеў даесцi хлеб i скруцiць у жмут пустую торбу.
- Стой, хто? - рашуча сказаў Сымон Ракуцька i толькi цяпер заўважыў, што адзежа на маладым незнаёмцу ўся матляецца шматкамi, зiхацiць дзiрамi i што голае цела паблiсквае праз дзiры. I нiводная дзiра нiдзе не латалася, i ўсе гэтыя транты вывалены ў зямлi i выфарбаваны ў колеры зяленiва i лясной цвiлi.
Невядомы ўздрыгануўся, але адразу ж iзноў унурыўся i спынiўся перад Ракуцькам.
- Куды ты iдзеш, i хто ты такi? - даволi-такi мякка сказаў Ракуцька.
Невядомы маўчаў, як бы мову яму зацяло. Ракуцька бачыў: некалькi разоў ён праглынуў слiну i язык яго не варочаецца, каб сказаць што-небудзь. Ён быў падобен на вельмi хворага чалавека. Сэрца ў Ракуцькi зашчымела. Ён дакрануўся да рукава незнаёмага абарванца i бадай што шэптам прагаварыў:
- Дык што ты? Захварэў iдучы?
Незнаёмец шпарка перавёў вочы з зямлi на Ракуцькаў твар. Здавалася, што ён як бы ўстрапянуўся. I гэта, напэўна, так i было. Не дзiва: калi ў пустэльнi загучыць чалавечы голас ад сэрца, то, здаецца, ён можа падняць на ногi мёртвага.
- Цi няма тут дзе поблiзу, каб мясцiны прымятае: паляжаць.
- Унь! - ткнуў Ракуцька пальцам у гушчар. Невядомы з такiм выглядам, як бы ён быў тут адзiн, адразу сунуўся туды i адразу лёг пры паваленым дрэве на ўмятую ў зямлю траву. Гэта было тое месца, дзе ўночы спаў Ракуцька. Малады абарванец заснуў адразу, як толькi заплюшчыў вочы. Ракуцька паглядзеў на яго, уздыхнуў i зноў выткнуўся на дарогу, каб наглядаць яе. Учарашняга жоўтага лiстка ўжо не было, а на яго месцы ляжалi два свежыя, i трэцi круцiўся ў паветры.
- I восень падкралася, Божа мой найвышшы, - уздыхнуў Ракуцька i пiльным вокам акiнуў дарогу ў два бакi. На дарозе было пуста, але ўзнiмаўся вецер, i ў дрэвах загуло i зашапталася. Ракуцька пачаў часцей вытыкацца на дарогу. Надвечар надвор'е схмурнела i вецер ацiх. Малады абарванец ужо сядзеў i вяла вадзiў навокал сябе вачыма. Ракуцька, здавалася, забыўся пра яго: стаў неспакойны i не сыходзiў з дарогi. Нават раз ён шаптаў сам сабе: "Дзесяты дзень, жартачкi! I няма". I вось зноў настаў момант: нехта шпарка i шумна iшоў дарогаю. Ракуцька застыў на месцы. Расчырвонены i спацелы падарожнiк неўзабаве быў тут. Ракуцька шпарка рушыў яму насустрач, i яны iмклiва абнялiся. Гэта быў Тамаш. Ён быў у ботах i пiнжаку паверх рубашкi, i торба з хлебам вiсела на яго левай руцэ.
- Я дзесяць дзён усё стаю на гэтым месцы, - сказаў Ракуцька. - А цябе доўга не было.
- Бо мне было нялёгка дабiцца пад Перабродскую Злыбяду. Там густа нямецкiя гарнiзоны стаяць i на дарогах варты многа, дык я такога даваў кругу, што ўтройчы дарога мая пабольшылася.
- Ну што, як там?
- Гэта праўда, што там лагер для забраных немцы зрабiлi. Кажуць, што ў лагеры пяць тысяч людзей, але цяпер менш, бо нядаўна, можа, больш як палавiну пагналi недзе на работу. А хiба льга дазнацца - асталася яна ў лагеры цi на рабоце? Я падбiраўся пад самы лагер. Уночы я ляжаў у траве i глядзеў на калючую загарадзь. Калi iсцi з поўдня, то льга праз купiсты торф падысцi цiхом, i нiхто не заўважыць. Там бадзяюцца людзi: у таго жонка, а ў тае муж у лагеры. Ну добра. Я туды зноў вярнуся, мяне чакаюць. Я iм расхвалiў удачу, калi толькi гэта праўда, што з гэтага боку варушацца людзi. Ты, мусiць, тут дзесяць дзён сядзеў i нiчога не дазнаўся?
- Як гэта не! Я, праўда, сам не быў там, пад Сумлiчамi, але гэта праўда, што там людзi варушыцца пачалi. Праўда i тое, што на шашы, цi недзе там ля Вялiкага скрыжавання, яны дзве машыны з арыштаванымi ад немцаў адбiлi. Я нават больш дазнаўся. Гэта там сабраў iх усiх сумлiчанiн Кастусь Лукашэвiч, а ў гэтага Лукашэвiча дачка, малая яшчэ, у лагеры сядзiць. Цяпер там, пад Сумлiчамi, немцы салдат больш наслалi i вынюхваюць усе норы, каб напасцi на след. Дык яны, тыя сумлiчане, сюды падбiраюцца, тут быццам вальней. Вось i раскiдай розумам як хочаш. Яны далi мне так ведаць. Калi я захачу яшчэ з iмi пагаварыць, то на Вялiкiм скрыжаваннi трэба толькi знак iм падаць, а знак такi: трэба там пад вялiкiм дрэвам тры разы засаб зрабiць што-небудзь такое, чаго сталы чалавек нiколi не робiць, i чакаць, пакуль хто-небудзь ад iх абзавецца. Але мне сказалi: пасябруюцца яны з намi толькi тады, калi ў нас кулакi здаровыя знойдуцца. А так, калi толькi каб пабедаваць - дык яны i гаварыць не будуць.
- Дык гэта i добра. Iдзi туды, зрабi там пад дрэвам, чаго добрыя людзi не робяць, i скажы, што я ведаю, з якога боку i калi падысцi да лагера. Я павяду ўсiх. Няхай iдуць сюды, адгэтуль блiжэй i зручней. Я пайду i прывяду сюды людзей. I мы тут спаткаемся, каб разам iсцi на Перабродскую Злыбяду.
- Добра.