- Яны паразыходзiлiся па лясах i пасталi бандытамi.
- Дык у першыя гады, пакуль вайна, маёнтак будзе трымацца на рабоце забраных у лагер.
- Тым больш я тут доўга буду.
- I я так думаю. Учора, калi мылi падлогу, адна дзеўка так на мяне паглядзела, што я пакiнула верыць майму сыну, якi кажа, што над тутэйшым народам трэба павесiць меч, i ён уверуе, што гэта тая праўда, да якой ён сам павiнен iмкнуцца. Божа мой, я не думала, што мне ў мае гады прыйдзецца быць так далёка ад Германii i перажываць такую трывогу. Усё жыццё мы марылi мець маёнтак у самой Германii. Дзiўна сказаць, але мой Густаў на тую яшчэ, першую, вайну пайшоў ахвотна. Ён быў радавы. Мы былi арандатарамi. На той вайне ён меў ужо каштоўнасцей на цэлы маёнтак. Але ён не вытрыманы чалавек. У хваробе ён даў дурную волю сваiм пачуццям i аддаў чорт ведае каму вялiкае багацце. Праз усё жыццё я казала яму, што ён зрабiў злачынства перад Германiяй. Ён гэта i сам разумеў. Ён праклiнаў той свой душэўны парыў. Калi з'явiлася вучэнне фюрэра аб заваёве Германiяй свету, ён быў адным з тых першых, што ўбачылi тут адлюстраванне сваiх асабiстых думак. Гэта ўжо не быў парыў. Наш Густаў з маладых год пачаў рыхтавацца да змагання за ўвесь свет для Германii. Усё прайшло, як сон. Божа, наш Густаў не будзе арандатарам! Але чаму я сама не свая! Наш маёнтак не ў Германii, а так далёка. Мы яшчэ не прычакаем, пакуль тут стане карэнная Германiя.
Яна падышла да акна i стала глядзець у яго. Вiдно было поле, вялiкi абшар з рэдкiмi дрэвамi i на даляглядзе сiнiя iстужкi лясоў. Вiдно было з другога паверха, як у адным месцы сыходзяцца ў вузел палявыя дарогi i непадалёку вiдно ў лагчыне мястэчка. Гертруда яшчэ не асвойталася тут. Яна не ведала нi назваў, нi iмёнаў, не трымала ў памяцi яшчэ анiводнага твару сярод тутэйшых людзей. Часамi смутак сцiскаў ёй грудзi. Як вялiкага свята, яна заўсёды чакала тых дзён, калi прыязджаў сюды Густаў, яе сын i ваенны начальнiк тутэйшай акругi. Ён заязджаў сюды даволi часта. Ён ведаў трывогi i сум свае мацi, ён быў ёй добрым i ласкавым сынам. Гэта быў дзейны чалавек i практычны работнiк. У яго акрузе былi чатыры канцэнтрацыйныя лагеры, i ён сам займаўся iмi. Дзеля iх ён нават зрабiў змены ў агульным для лагера рэжыме. Туды, пад Вялiкае скрыжаванне, былi напады на гарнiзоны i транспарты, тут жа было чамусьцi спакойна, i вышэйшае начальства лiчыла гэта заслугай Густава Шрэдэра. I ён, нiколi нiчым не выхваляючыся, чакаў таго часу, калi стане на паўкрока блiжэй да свайго фюрэра. Ён да таго любiў дакладнасць i завяршэнне ўсялякай справы, што два разы сам прыязджаў у лагер на "Перабродскай Злыбядзе" i на свае вочы бачыў, як на зямлi ляжаць людзi каля агароджы i навокал бочкi на колах. Што ж да яго мацi, то яна нават i ўяўлення не мела, што гэта такое канцэнтрацыйны лагер. Яна толькi ведала тую праўдзiвую сапраўднасць, што там многа людзей, якiя робяць усялякую работу, калi iх на гэта выганяць...
Перабродскi канцэнтрацыйны лагер меў такi выгляд. Гэта было месца поблiзу тарфянога балота з куп'ём i наводдалек ад невялiкага лесу. А з двух бакоў было поле. Вялiкая прастора была абгароджана калючым дротам, навокал гэтай агароджы стаялi вартавыя салдаты. У адным месцы, ад поля, праз якое тут жа праходзiла дарога, на метраў дваццаць агароджы не было, i гэта было штосьцi накшталт уезду i ўваходу ў лагер. Тут не было анiякага будынка, i толькi на полi за агароджай стаяў барак з дошак, дзе жылi салдаты i адкуль проста з парога iшла пратаптаная сцежка ў дробнае мястэчка, схаванае тут жа ў лагчыне. У сярэдзiне агароджы трава была вытаптана, а больш як на палавiне плошчы засыпана пяском невядома дзеля чаго. Гэта было распараджэнне самога начальнiка акругi Густава Шрэдэра маладзейшага. Некалькi тыдняў забраныя ў лагер людзi насiлi на сабе ў торбах, хустках i ў дапасаванай да гэтага сваёй адзежы пясок з поля i засыпалi траву быццам бы для гiгiенiчнасцi. Людзей тут было то менш, то больш. Быў момант, калi тут было забраных пад дзесяць тысяч. Iх усё адпраўлялi кудысьцi на работу. Цяпер тут было людзей пад дзве тысячы. У агароджы, насупраць уезду ў лагер, стаяла пустая бочка на колах. Раз на дзень забраныя па чарзе прывозiлi сюды ў бочцы ваду з рачулкi i ставiлi бочку на гэтае месца. Хто першы дабiваўся, каб хапiць сабе ў бляшанку з-пад кансерваў вады, той мог лiчыць сябе шчаслiвым. Месца навакол бочкi было, вядома, самым зручным, каб дастаць вады. Таму, хто ўжо раз заняў сабе тут месца, той i не сыходзiў з яго тыднямi, каб захаваць яго за сабою. Тут так было густа людзей, што ляжаць не было месца. Тут людзi толькi сядзелi. Тут былi толькi здаровыя, што мелi сiлу, каб заўладаць тут месцам. Хворыя ляжалi на пяску глыбей у разлегласць, хворыя на крываўку асобна, блiжэй да агароджы. Аслабелыя, але не хворыя - на траве. Ночы цяпер стаялi зорныя i прыхаладалыя, i да самай ранiцы чулiся тут: моцны шэпт, кашаль, стагнанне, божканне, моцная малiтва таго, хто ўжо не верыў у Бога, i моцная знявага Бога з вуснаў таго, хто датуль шчыра верыў у яго. Ранiцаю сонца высушвала слабую восенную расу, i над хворымi яшчэ пачыналi раiцца мухi. Чуўся крык i каманда. Прыносiлi тую вечную ва ўсiх турмах, катаргах i арыштных месцах страву, што пры ўсiх уладах i рэжымах завецца "баланда", незалежна ад таго, цi там на вядро вады прыходзiцца бурак цi бульбiна. Усе прывыклi ўжо, што той, каго забiралi адсюль на работу, больш сюды не варочаўся. А цi на благое гэта, цi на добрае, кожнаму нельга было нават i падумаць, а нi то што каб ведаць. Спачатку выгараджаная лагерная плошча была меншая, пасля яе пашырылi, i ад старое агароджы асталося некалькi слупоў без дроту. Прыткнуўшыся галавою да аднаго з гэтых слупоў, тут ужо трэцi тыдзень ляжала Лукашэвiчава Лiза, у сукенцы, якая была раней светлая, а цяпер стала чорная ад зямлi. Асеннiя мухi раiлiся над ёю, калi прыпякала сонца, а яна ўсё ляжала i ляжала бадай што ў бяздум'i. Бяздум'е было яе ратункам, i iшло яно ад вялiкай слабасцi яе цела, боль i ныццё ў якiм сталi ўжо яе звычайнасцю. Калi прыносiлi баланду i ўсе кiдалiся да яе з бляшанкамi ад кансерваў, яна нават не паднiмала галавы i не бачыла таго страшнага малюнка, калi чалавек, загнаны ў няволю, у загарадзь i ў натоўп сабе падобных няшчасных, ад якiх адабрана права, самае першапачатковае, патрэбнае нават i некаторым жывёлiнам - дзеля сваiх прыродных патрэб пабыць часам у адзiноце, - яна не наглядала, як чалавек тут ператвараўся ў жывёлiну, а натоўп у чараду. Каля вядра з баландой людзi збiвалi адзiн аднаго з ног, ратуючыся ад галоднай смерцi i хваробы. Тыя ж, што былi цвярдзейшыя воляй, угаворвалi гэтых i словам i крыкам наладзiць сталасць. I пры баландзе i пры бочцы з вадой заўсёды стаяў шум сотняў галасоў. Спакайнейшыя i вытрыманейшыя аставалiся дзе-небудзь убаку, але затое мала калi i баланду i ваду бралi ў рот. Сярод iх нараджалiся думкi i планы аб уцёках, аб змаганнi з нямецкай салдатнёй, аб арганiзацыi ўсiх дзеля паўстання i масавым уцёку. Да гэтых належала адна высокая жанчына, да жудасцi хударлявая з постацi i з твару. Яна была не маладая i не тое каб старая. Так ёй магло быць год мала-менш як пяцьдзесят. Рысы твару строгiя i, можа, нават халодныя. Позiрк спакойны, мала рухавы, ён як бы быў выяўленнем чалавечай упэўненасцi, што нiчога новага на гэтым старым свеце не ўбачыш. Спачатку i яна кiдалася ў натоўп па баланду i ваду, але пасля ўбачыла, што лепш быць галодным, чым з памятымi касцьмi. Тады яна пачала ўгаворваць многiх устанавiць чаргу на баланду i ваду. Пачынанне яе перадалося да iншых, i, калi чарга пачала ўстанаўляцца, яна раптам адчула сябе так, што як бы ўжо зачапiлася за нейкую справу цi мэту, i гэта вывела яе душу з стану бязвер'я i безнадзейнасцi i дало ёй сiлы лягчэй цярпець сваё iснаванне.
Так прыйшоў момант, калi яна аднойчы, седзячы ў адзiноце на стаптанай траве i выбiраючы адтуль нейкiя, вядомыя ёй травiны, якiя яна ела, загаласiла: "А добры мой, а лепшы за ўсiх мой, а чаму ж ты па мяне не прыходзiш? Хiба ж ты забыўся, як ты нудзеў па мне дваццаць год i як дзецi не ведалi, якi ты, а я зямлю арала i азiралася, а можа ты як-небудзь бачыш мяне? А цi памятаеш ты, як Тамашка наш упаў быў з дрэва i гаварыць не мог..." З таго часу яна пачала галасiць кожны дзень, перабiраючы ў сваiм галошаннi ўсё сваё жыццё ад дзён свае маладосцi, ад той вайны з немцамi да гэтай, i такiм парадкам праз яе галошанне ўсе дазналiся, як яна жыла i што было ў яе душы. Што гэта было за жыццё! Выкiданне з хаты, марнаванне маладосцi, смутак у сталасцi, вечнае выгнанне ў жыццi на родным месцы. Гэта была жонка Сымона Ракуцькi. Вельмi можа быць, што яе галошанне павяло многiх на расказ аб самiм сабе. Адкуль толькi тут не было людзей! Але ў гэтыя днi для Лiзы не iснавала асоб i твараў: усiх i ўсё яна з свайго належанага пры слупе месца бачыла, як праз туман. Блiзкiя галасы i далёкiя гукi да яе даходзiлi аднолькава, як праз сцяну з адзежы i ваты. Бяздум'е ратавала яе ад смутку. Але, нарэшце, прыйшоў смутак, з'явiўся ўладны i бязлiтасны, як i заўсёды ў чалавека, ён быў страшнейшы i цяжэйшы за боль цела, парванага жалезам. Пачаўся ён ад рання яснага дня. Можа яна пачала перасiльваць хваробу, бо магла падняць галаву, калi ў загарадзi пачуўся злiтны ў адзiн гул гоман. Гэта чалавек пад тысячу людзей выстройвалiся перад выхадам з загарадзi. Iх забiралi на тую невядомую работу. Калi гэты вялiкi натоўп рушыў з месца i пачаў скрывацца ў полi, нават праз яго маўчанне чуўся жах няволi. У гэты момант да Лiзы падышла Ракуцькава жонка.
- Ну як, - сказала яна, - ты ўсё ляжала, а сёння сядзiш. Можа твая крываўка пакiдае цябе?
- Мама! - моцна сказала Лiза, ведаючы, што гэта не мацi. I з гэтага моманту пачаў душыць яе смутак. Ракуцьчыха скаланулася i шпарка адышлася да свайго ранейшага месца. Быццам бы хто рваў з яе душу. Магiчнае слова "мама" ў абедзвюх iх скаланула душу, у малое i ў старое. Ракуцьчыха ўпала тварам на пясок i зарыдала. Лiза асталася сядзець нерухома на ўвесь дзень i на ўсю ноч, так смутак скаваў яе ўсю i яе вочы; бадай што суткi яны не сышлi з аднаго пункта дзесьцi ў прасторы.
Я ў маленстве бачыў, як птушка далася аб тэлеграфны дрот i, скаваная ранамi ў нагах i крыллях, канчалася на зямлi пад дротам. У яе вачах маглi змясцiцца смутак i скруха ўсяго свету. А якi ж шлях трэба прайсцi ад птушкi да чалавека! Лiзiн позiрк змянiўся толькi на рассвiтаннi пасля той ночы, якая стала апошняй ноччу яе жыцця ў лагеры.
Тым самым тыднем, а можа, на колькi дзён раней, здушаны смуткам аб Лiзе, скрухай, небытам, кашлем, стары Нявада падышоў да мэты свайго доўгага падарожжа. Ён ужо даўно, з першых жа дзён, iшоў глухiмi сцежкамi, узмежкамi, цалiною - полем i паплавамi. Чым блiжэй ён падыходзiў да месца, да якога так доўга iшоў, тым мацней авалодвала iм пачуццё неспакою i трывогi. Ён гэтулькi пытаўся ў людзей пра гэтае месца, i дзе яно i хто тут жыве, i хто iм уладае - што ўжо больш i не правяраў свае дарогi, а iшоў ад нейкага свайго чуцця. Хада яго была ўжо цяжкая i павольная. Дарога яго скончылася змрокам яснага дня. Ён убачыў перад сабою бялявыя ад рэштак змытай дажджамi вапны камляватыя ствалы старога саду. Паўз увесь сад быў роў i зарослы травою вал над iм. Ад такой доўгай хады i трывогi ногi яго падгiналiся. Ён сеў на вал над ровам i падумаў: "Божа мой, як далёка да Сумлiч". Сапраўды ён зайшоў вельмi далёка. Гэта была нават i не тая акруга, у якой былi Сумлiчы. I не тая гэта была акруга, начальнiкам якой быў маладзейшы Густаў Шрэдэр i ў якой была цяпер у лагеры Лiза, дзеля якой ён прыйшоў сюды. Ён сядзеў над ровам i не ведаў, як жа пачаць сваю справу, i калi, i з кiм, i дзе таго шукаць тут. Яшчэ не ўмеркла, i постаць яго вельмi выразна вырысоўвалася. Сярэднiх год жанчына iшла з кашом яблык паўз вал над ровам, спалохалася незнаёмага чалавека i стала абыходзiць яго стараной. Ён яшчэ больш узнепакоiўся. Душа яго ныла i трывожылася, i, каб ён мог у гэты момант праверыць сам сябе, ён знайшоў бы ў сабе больш безнадзейнасцi, чым веры, i больш боязнi, чым надзеi. Ён падняў вочы на жанчыну i запытаў:
- Цi тутэйшая ты, галубка?
- Ой, дзядзюхна, хто гэта!
I жанчына пайшла шпарка. Нявада заварушыўся:
- А скажы, цi Палiводскага гэты маёнтак?
- Нашто табе? Хто ты? Унь немец павярнуў сюды галаву, стаiць з аўтаматам ля брамы.
Яна подбегам пайшла к дому, веранды i балконы якога здалёк вырысоўвалiся зялёным сваiм колерам на фоне белых сцен.
- Калi ты маеш доступ да Палiводскага, - крыкнуў жанчыне Нявада, - дык накажы яму, што тут сядзiць чалавек, якi прынёс яму тое, што ў яго адабралi на той вайне i чаго ён шукаў праз усё жыццё.
Жанчына выслухала iдучы i ўжо сапраўды-такi пабегла i знiкла з вачэй. Нявада рашуча ўстаў i шпарка пайшоў к дому. Нямецкi салдат пераступiў з нагi па нагу i закрычаў нешта на Няваду так, што здавалася, гэта ён прагаўкаў, цвелячы сабак. Нявада падняў рукi ўгару i стаў на месцы. Мусiць-такi сапраўды тая жанчына мела нейкi доступ цi да самога Палiводскага, цi да якога-небудзь яго слугi, цi да кухароў, цi пакаёвак. Бо нешта вельмi адразу, як толькi Нявада стаў перад салдатам, з дома на ганак выйшлi двое ў палiцэйскай форме, i адзiн штосьцi сказаў салдату, а пасля расейскай мовай запытаў у Нявады, трымаючы на губах штосьцi падобнае да цiкаўнасцi i ўсмешкi:
- Гэта ты прынёс тое, чаго шукаюць праз усё жыццё?
- Гэта я, - абазваўся Нявада.
- Дык хадзi сюды.
Салдат адступiў ад Нявады, i Няваду павялi праз цёмныя i асветленыя свечкамi пакоi i калiдоры. Многа прайшлi дзвярэй i нарэшце спынiлiся ў вялiкiм пакоi, акно ў якiм, высокае i шырокае, было адчынена. Было вiдно, як на небе патухалi апошнiя праменнi яснага захаду. Няваду паставiлi ў кут каля дзвярэй i пачалi выварочваць яму кiшэнi, шукаць запазухай i мацаць па ўсей яго адзежы. У гэты момант адчынiлiся дзверы, тыя, праз якiя Нявада яшчэ не праходзiў, i двое людзей выйшлi адтуль i, штосьцi ўзбуджана гаворачы па-нямецку, пайшлi поплеч праз пакой да выхада. Тыя, што выварочвалi Нявадавы кiшэнi, павыцягвалiся, як пруты. Адзiн з тых двух быў высокi i ўжо стары i ў цывiльнай адзежы, другi сярэднi i ростам i гадамi i ў форме нямецкага афiцэра. У дзвярах яны пацiснулi адзiн аднаму рукi, i вайсковец выйшаў, а высокi цывiльны астаўся, i раптам адбылася дзiўная Няваду з'ява: яго выпусцiлi з рук i пакiнулi шукаць у яго чагосьцi, а самi знiклi следам за вайсковым, i высокi цывiльны вярнуўся ў свой пакой. Нявада астаўся адзiн. Ён схiлен быў радавацца гэтаму. Адразу ён стаў увiшны i рухавы. Прыгнуўся i мацнуў месца, дзе ў вопратцы падшэўка сшыта з верхам. Аж у галаве яго закружылася: яны яшчэ не дайшлi былi да гэтага месца, i тое, што ён нёс Палiводскаму, было пры iм. Узбуджаны i з наплывам надзеi, ён зазiрнуў у акно i ўбачыў, як той вайсковец сеў у машыну i як той салдат, што запынiў быў яго на двары, палез у грузавiк, дзе сядзелi больш салдаты. I машыны адразу паехалi. На двары стала адразу пуста, i з-за дрэў чулася, як нехта вучыўся граць на дудцы. Падобна было, што як толькi паехаў, а з iм i салдаты з аўтаматамi, дык тут не асталося нiякай варты. Праўда, два палiцаi падышлi аднекуль, узлеглi грудзьмi на плот i сталi курыць, але Няваду яны здавалiся чымсьцi як бы не вельмi жорсткiм. Яны хоць не гаўкаюць так па-нямецку. Пустэча, цiшыня i дудка з-за дрэў запоўнiлi час Нявадавага чакання. Так адзiн ён стаяў, можа, з паўгадзiны. Зноў трывога i ўтрапенне пачалi авалодваць iм. Раптам адчынiлiся дзверы, за якiмi знiк высокi цывiльны, i палiцэйскi выйшаў адтуль i беларускаю моваю (вiдаць, быў тутэйшы) сказаў да Нявады:
- Гэта ты той самы, што нешта прынёс?
- Я, - устрапянуўся Нявада.
- Дык увайдзi. Цябе, здаецца, глядзелi i абмацвалi?
- Абмацвалi.
- Дык iдзi, iдзi туды. - Ён паказаў на дзверы, з якiх сам выйшаў, i сеў на цвёрдае крэсла ў паставе такой, у якой ён тут маецца сядзець доўга, можа нават цэлую ноч. Нявада ўвайшоў у наступны пакой i ўбачыў таго самага высокага цывiльнага. Ён стаяў пасярод пакоя, заклаўшы за спiну рукi, i нервовы цiк перасмыкваў яго губы.
- Стой, стой, - шпарка сказаў ён, як толькi Нявада зрабiў крок ад дзвярэй. - Ты быў на той вайне?
- Быў.
- Ты аграбiў раненага афiцэра?
- Не я, а немец. А як той немец трапiў у палон i ляжаў хворы ў маёй хаце, дык за добры догляд пакiнуў усё тое маiм дзецям. Усё захавалася як ёсць. Я прынёс пану Палiводскаму.
- Гэта я Палiводскi, - нецярплiва сказаў высокi.
Няваду быццам праняло электрычным токам. Перад iм стаяў стары чалавек, хударлявы, з тварам такiм, што, здавалася, да яго прысохла вечнае чаканне. Нявада зрабiў рух да акна, дзе святлей, i загарнуў сподам наверх крысо свае вопраткi. Палiводскi не спускаў з яго вачэй, i губы яго перасмыквалiся часцей, ужо дробна i бесперастанку. Было маўчанне i цiшыня. Угнуты Нявада пацягнуў за канец суровае нiткi, i пачуўся сухi трэск, i насупраць акна льга было ўбачыць, як з таго месца вопраткi, дзе рванулася нiтка, пайшоў пыл. Не адгiнаючыся, Нявада ўсадзiў пальцы пад адпораную падшэўку i абмацваў там. Тут пачуўся яго голас. Ён гаварыў:
- Мой ласкавец, я праз дваццаць, а можа, i праз усе трыццаць год хаваў, не пускаў куды, трымаў, а нёс i шукаў вас, i прапытваў у людзей больш як... не лiчыў дзён, але больш як месяц. Я ў балотных закутках i ў сабачых норах хаваўся i туляўся, абы каб не напаткаць каго i каб цэлае данесцi... Божа мой. Каб жа льга было верыць у чалавечае сэрца i каб пранялi яго пакуты дзiцяцi, яшчэ зусiм недарослая дзяўчынка... (Тут ён абмацаў i дастаў з-пад падшэўкi гадзiннiкi. Палiводскi ўцягнуў нiжнюю губу ў рот i сцiснуў яе так.) Яна там без ратунку i без... без... без жыцця можа ўжо! (Ён павысiў голас i дастаў з-пад падшэўкi звязаныя пярсцёнкi.) Вам жа гэта слова сказаць, i пакiне яна мучыцца...
- Пра каго ты гаворыш! - крыкнуў нецярплiва Палiводскi, не маючы сiл адарваць вочы ад Нявадавых пальцаў.
- Ласкавенькi мой, любенькi мой, дарагi мой, душою i целам прашу, дастаньце яе з лагера i аддайце мне, каб я мог хоць пачуць, як пахне яе галава - цi пылам, цi мылам, як калi бывала ў яе. Ратуйце яе i мяне цераз гэта... Каб праз вашы вушы да сэрца дайшло... Чалавек жа, нават i акамянелы, не бывае без сэрца. Я так прашу, што аж не ведаю, цi глядзеў я калi на каго з сваiм гонарам... Дзеля просьбы мае я нёс сюды цэлы месяц, прапытваў, туляўся...
Тут ён дастаў з-пад падшэўкi крыж i застыў маўклiва. Можа, ён успамiнаў, цi не асталося яшчэ чаго, i не бачыў, як Палiводскi раптам збялеў тварам i рукамi зрабiў рух туды да яго. Нявада выпрастаўся i паклаў усё на стол. Поўны вялiкага чакання, ён стаў перад Палiводскiм i не зводзiў вачэй з яго твару. Некалькi разоў твар Палiводскага зменьваў свой колер: то чырванеў, то зелянеў, то бялеў, то зноў чырванеў. Нарэшце ён як бы абмярцвеў, i вочы быццам ашклянелi. Ён падсеў да стала i глядзеў на крыж, на якiм мiльгацелi нават у сваёй нерухомасцi каменнi.
- Нявiннае дзiця... Можа там яна дрыжыць ад крыку тоўстага салдата...
Нявада прыдумляў словы, ён не ведаў, што Палiводскi пражыў жыццё адзiн, без сям'i i без дзяцей, i тое, што яму, Няваду, магло быць мэтай, Палiводскаму было нiчым. Нарэшце i Нявада змоўк, i маўчанне гэтае, здаецца, навалiлася нязносным цяжарам на ўвесь свет. Палiводскi раптам падпёр твар рукамi i прамыляў губамi так, што Нявада ледзь пачуў:
- Позна ўжо... няма... i не трэба! - апошняе слова ён выгукнуў мацней i зноў замыляў губамi. - Жыццё пражыта чорт ведае як... I нiчога не ўдалося...
Губы яго зноў пачалi перасмыквацца, i ён стаў у ранейшай паставе, з рукамi за спiной. Нявада з жахам уздрыгануўся, спазма здушыла яму горла, i ён прахрыпеў:
- Позна? Яе расстралялi? - I ён закалацiўся, як прыгавораны к смерцi.
Палiводскi закрычаў:
- Прынёс позна! Трэба было дваццаць год таму назад! - Палiцэйскi з'явiўся ў дзвярах, падазрона зiрнуў на Няваду i цiха сказаў да Палiводскага:
- Яшчэ просiцца... там увесь час сядзiць. Гаворыць, што яго ўспомняць, каб сказаць, што ён сын Стафана Акаловiча.
Палiводскi разоў дзесяць засаб перасмыкнуў губамi i ўсiм тварам i сказаў:
- Няхай увойдзе.
Твар яго як быццам праяснiўся. Здавалася, што з думак яго сышло ўжо ўсё, апроч таго, што папрасiўся сюды. Ён падышоў да дзвярэй, каб сустрэць сына Стафана Акаловiча. Нявада трымаўся, каб не застагнаць, так цiснула яму ў грудзi i горла. Ён аж хiстануўся ўбок ад жаху, убачыўшы, што ў дзвярах з'явiўся той самы малады i абарваны, якога ён тады, даўно ўжо, траха не забiў жалезам па галаве. Цяпер ён быў яшчэ больш абарваны i больш быў падобны да абцягненага скурай шкiлета, як да чалавека. Палiводскi працягнуў яму руку, а той дзiка азiраўся каля сябе.