- А на дварэ ўжо i апошняе лiсце з iгрушы асыпалася за ўчарашнi дзень. Чорнае, як сажа, ляжыць мокрае.
Праз два днi ён пачаў кармiць худога каня паранкаю, не адыходзiў ад яго, рабiў яму нейкае адмысловае пойла, а праз два тыднi сказаў Вольцы, што конь крыху абгладзiўся i ўжо льга яго збываць. Аднойчы ўдосвецця ён накрыў каня мяшком i сеў зверху. Конна выехаў ён з двара. Торба з акрайцам хлеба была ў яго руках. На конным рынку ў дробным гарадку, вёрст за сорак ад Сумлiч, ён, як спрактыкаваны конскi перакупшчык, расхвальваў старога i худога каня, бажыўся i падпускаў часам заядлую лаянку. "Без гэтага каня не прадасi", - думаў ён i запрашаў усiх паглядзець каню ў зубы. "Галоўнае смела казаць, каб глядзелi ў зубы, дык нiхто i не гляне, i павераць, што конь малады". Стары i высокi цыган, якi тут жа побач прадаваў яшчэ мусiць старэйшага каня, сказаў:
- Ты, чалавеча, прасi, каб глядзелi твайму каню не ў зубы, а ў хвост, тады хутчэй усiх ашукаеш.
Навокал зарагаталi, i Кастусь, праклiнаючы гаты дзень, адвёў свайго каня ўбок, але i адтуль два перакупшчыкi прагналi яго. Скончылася так, што ён вярнуўся на ранейшае месца. За гэты кароткi час цыган паспеў прадаць ужо таго каня, купiць другога i ўжо гэтага расхвалiць. Кастусь прадаў свайго каня перад самым вечарам, вельмi затанна, але ён быў рад, што развязаў рукi. "Волечка не будзе ў крыўдзе, я ж ёй аддаю свайго каня". Якое было яму шчасце цэлую асеннюю ноч iсцi дадому. Ён адчуваў сябе так, быццам вырваўся на волю. Яшчэ на выходзе з горада ён убачыў вясковую бабу, якая трымала пад пахаю пеўня.
- А цi добра спявае? - некалькi разоў пытаўся ён у бабы.
- Галубчык мой, - адказвала кожны раз баба, - гэта не певень, а музыка. Пад яго песню можна цэлы вечар танцаваць.
Ён купiў пеўня i падумаў: "Прыйдзецца ж зiмаваць. Няхай спявае сабе. А калi Вольцы не спадабаецца - я ёй грошы вярну". Яшчэ не пачынала свiтаць, калi ён быў дома. Пеўня ён укiнуў у пуню i ўсё прыслухоўваўся, цi скора той заспявае. I толькi цяпер ён падумаў аб сваёй вiне перад Волькай: "Я ж задарма аддаў каня". Пакуль развiднела, ён, не заходзячы ў хату, выкацiў з пунi два бервеньчукi з той сухой хвоi i стаў часаць. "Пакуль зiма не ўмарозiла зямлю, я яшчэ пастаўлю шулы на браму". I душа яго ачысцiлася ад прыкрасцi. Раптам у пунi заспяваў певень. I гэта як бы хто сказаў яму радасную навiну. Ён пакiнуў часаць бервяно i стаў над iм. Цадзiўся дзень позняй восенi. У хатнiх вокнах засвяцiўся агонь. "Волечка ўстае. А можа пайсцi ў хату?" Волька выйшла на ганак i ўбачыла яго над бервяном. I загаласiла:
- А братачка, чаму ж ты надумаўся ўночы бярвенне часаць? Ну як жа табе ўчора там паводзiлася?
- Ну, каня прадаў, пеўня купiў... спявае, лiха яму, як на скрыпцы грае... А над лесам, учора падвечар, вельмi хмара ссiнела. Мусiць, неўзабаве ляжа сапраўдны снег.
Снег, вецер, галасны певень, пах сена з пунi, крык зiмовай птушкi, счарнелы ад прымаразкаў лiсток з саду на ветры, ясны захад сонца, пах свежага хлеба ў хаце, вымалачаны колас, узняты ветрам на бязлiсты куст бэзу, зорнасць марознай ночы, бесперапынная плынь часу - дзень за днём, дзень за днём, - i пайшло яно, з вялiкай радасцю аб тым малым, што толькi i патрэбна чалавеку. Нi зайздрасць i нi сквапнасць, нi злое нездаваленне, нi прыкрая паняверка, што ўсё мала i трэба больш, нi горач, што нехта вышэйшы за цябе ростам... Тут не бытавала пустое iмкненне немаведама куды. Колер i пах свежага абчэсанага хваёвага бервеньчука гаварыў душы больш за тое золата ў куфарным прыскрынку, страчанае невядомым i таемным графам Палiводскiм i набытае, i таксама страчанае Густавам Шрэдэрам.
Дзень за днём i месяц за месяцам. Зiма за восенню. Нарэшце буйная кропля вады ўпала марозлiвым i сонечным днём са страхi. Неба было такое ж сiняе, як i высокае. Але пад iм яшчэ на ўсе палявыя прасторы ляжалi вышэйшыя за рост чалавека пласты перамерзлага снегу. I да вясны i да лета яшчэ далёка было. А яшчэ далей да зорнага мiгцення на вераснёвым небе. Тады будзе год, як ён, гэты цiхманы Кастусь Лукашэвiч, асталяваўся тут, у Сумлiчах. Але сонца iшло ўжо высока, i здавалася, што вось неўзабаве над блiскучай разлегласцю снягоў цвыркне першы жаўранак. Начамi свяцiў месяц, поўны i даўгавечны. У такiя ночы, кажуць, ведзьма, натанцаваўшыся з вечара да поту, ратуецца ад гарачынi тым, што кладзецца спаць на голым таку, а пад дзень мерзне i накрываецца бараной. Колькi разоў Кастусь гаварыў на досвiтку Вольцы, каб яна iшла на ток грэцца пад барану, ведзьме пад бок! I колькi разоў яна называла яго за гэта ведзьмаком! Гэта не былi жарты сталых людзей, бо вельмi многа тут было дзiцячай наiўнасцi. Але i дзiцячага тут было мала. Мала было i сталага. Для iх яшчэ не прыйшоў час знайсцi сваю сталасць у iхняй блiзасцi адзiн да аднаго. У той меры, у якой iшоў час, ён рабiўся больш маўклiвы, чым гаваркi. Яна ж любiла, калi ён жартаваў, i рагатала яшчэ загадзя. Можна было падумаць, што гэта фармуецца натура вясёлая i нават легкадумная. Аднак жа ён бачыў, што нешта як бы ляжыць у яе на душы i што ў вачах яе вялiкая задума. Раз яна сказала:
- А ўжо вельмi доўга вайна цягнецца, а ад бацькi нi разу пiсьма не было. Я ўжо ведаю, што яго няма жывога.
Адкуль жа яна можа ведаць? Вось ён дык ведае, што яго бацькi ўжо няма!
Як гояцца раны зямлi! Ззяе ямiнамi разварочаная рыдлёўкамi зямля. Або ляжыць перад чалавечымi вачыма земляное калецтва, калi пройдзе па ёй, як гэта сёння, у нашы ганебныя для чалавецтва днi, ганьба чалавечага генiя, танк - стварэнне чалавека дзеля смерцi чалавека. Або крывавыя раны зямлi, прабiтыя бомбамi. Чорная зямля па краях i дзеля напамiнку чалавеку, што ён горш за звера i жывёлу, - травiна, прылiплая да земляной раны. Сонца сушыць скалечанае месца, палошчуць дажджы, абвяваюць вятры. Iдзе час. I няма калецтва: ужо ўсё зарасло травой, ужо i дрэўца пасеялася i ўзышло. Расце ўсё вышэй i ўжо здалёк вiдно. I на месцы, дзе ззяла рана, красуе хараство, i, здаецца, нiякае ўтрапенне не кране тут жыцця прыроды i чалавека. Вялiкi доктар - час - спакойна i безупынна iдзе па свеце i лечыць, i гоiць.
Скруха i смутак тупелi i ўсыхалi. Яны iшлi да свайго поўнага знiкнення. Кастусь i сам стараўся гнаць ад сябе думкi аб нядаўным мiнулым. Праца ўраўнаважвала яго душу. Цяпер ён рыхтаваў немудрашчую Волеччыну гаспадарку да вясны. Льга думаць, што ён, у гэты час свае маладосцi, вельмi мала закiдаў думкi далёка наперад. Вельмi можа быць, што тут i пачыналася яго шчасце: прынамсi цяжкая паняверка не гняла яго душы i не сеяла ў ёй смутку. Чалавек меў радасць ад усяго таго, што рабiў кожны дзень. Так гартавалася i яго дужасць. Ён браў у пунi на плечы цэлы мех збожжа i сумысля праносiў перад вокнамi хаты, каб Волечка бачыла, што ён за чалавек. Тая ж Волечка быццам бы старалася патрапляць яму ў тон: ён не любiў, калi яна бывала нудная:
- Ты зноў расскоглiлася? Баба дурная! Бацька пiсем не шле, а возьме i сам калi-небудзь з'явiцца ў хаце. Лепш бы пайшла паглядзець карову, можа яна цялiцца скора будзе.
- А хiба я магу пазнаць, калi яна там будзе цялiцца?!
- Дык навучыся пазнаваць, калi хочаш быць добрай гаспадыняй!
А хiба яна хацела цi не хацела быць гаспадыняй? Яна жыла так як жылося. Так жа было i з iм. Яны абое належалi да таго пакалення, якое не ведала сапраўднага маленства. Але затое перад iмi стаяла ўжо iхняя маладосць. А каб хто iм сказаў, што другое пасля iх пакаленне (iх дзецi) ужо i маладосцi мець не будуць, што iх маладосць з'есць чужы прышэлец? Хiба была б у iх вера ў гэта? Яны ж так моцна якраз цяпер пачыналi адчуваць блiзасць усемагутнай маладосцi!
Прыйшла i прайшла вясна. Кастусь узараў усё i пасеяў. Грошы за таго Вольчынага каня ляжалi ў прыскрынку, разам з тым золатам. Прыйшло лета. Удваiх з Волькаю яны жалi дзень пры днi. Ужо аднекуль з лесу цi з саду на ржышча пад свежы сноп заляцеў жоўты лiсток. Першая яна заўважыла яго:
- Глядзi, глядзi, восень! - I ўздыхнула. Ён адагнуўся ад жнiва i сказаў:
- Калi я сюды прыехаў - восень была пазнейшая.
Каб хто бачыў, як яны паглядзелi адно аднаму ў вочы! "Добра, што прыйшла восень. А яшчэ лепш, што ўсё мае свой час". Пасля жнiва ён пачаў угаворваць яе не шкадаваць тых грошай за каня i набраць крамнiны на плацце. Доўга iшлi гэтыя ўгаворы, а нарэшце, ужо-такi ў сапраўдную восень, ён убачыў яе ў новай сукенцы. Гэта праўда, што чалавек упрыгожвае рэчы i свет. Але i яны не так сабе iснуюць навакол чалавека. Трэба было паглядзець збоку, як ён акiдаў яе вачыма! Цяпер нават ён як бы i пабойваўся яе. Яна, сваiм жаночым пачуццём, угадала гэта i старалася быць пры iм у тым старым зношаным адзеннi. А пасля стала ўгаворваць яго набраць i сабе новай крамнiны - грошы яшчэ былi. Як гэта, ён сам не здолее прыадзецца? Гэта не быў пусты гонар. Гэта ён ужо адчуў у сабе мужчыну. Якiя яны аднак жа сталi за гэты нядоўгi яшчэ час! Усю восень ён наймаўся на чужую работу з канём, а ранняй зiмой выфранцiўся сам, купiў ён блучковую хустку i чаравiкi i пачаў саромецца глянуць ёй у вочы. I зноў было нядобра. Яна адчувала, што яна першая павiнна нешта такое сказаць цi зрабiць, каб усё зноў стала на сваё месца. Але як i што? Гэта была пакута. Надыходзiла новая пара ў iхнiм жыццi. Яны не спяшалiся ёй насустрач. Яно само ўсё iшлося, а яны мелi радасць ад свае кожнадзённасцi. Зноў вясна, зноў ён араў i сеяў. Пасля вясны будзе лета... Так i новыя падзеi прыйшлi. Канчалася вайна, а з-пад Сумлiч згiнулi паны. Кастусь вазiў з панскага лесу дрэва не таму, што надумаўся на месцы старой Нявадаўскай хаты або дзе iнакш будаваць новую, а таму, што ўсе вазiлi дрэва. Ён складаў яго на вулiцы, i к лету перад вокнамi Нявадаўскай хаты навалена было бярвення да самых гэтых вокан. Так ён пакiнуў быць выгнанцам i бяздомнiкам i стаў тубыльцам тут. Ужо яму здавалася, што нiколi i не было такога часу, што ён жыў дзе-небудзь iнакш. Поле добра радзiла. Нават ужо i клянок, пасаджаны iм дзеля забаўкi на Нявадавым двары ў першы год прыезду сюды, рос i ўкараняўся. Прыйшло юнацтва i сталасць натуры. Волечка была ўжо мажная i павальнейшая ў рухах. I калi ён называў яе не "Волька", а "Волечка", яна чырванела i бянтэжылася. Тым жа летам гэтая саромлiвасць памiж iмi дайшла да найвышэйшага свайго пункта. Цi не сам лёс прывёў яго сюды, каб ён дзеля яе i клён каля бацькаўскай хаты пасадзiў, i поле ратаваў ад дзiкай травы, i падтрымаў яе ў тым яе адзiнокiм сiроцтве, i сам пачаў тут станавiцца на ногi? Нашто ж было iм дзе-небудзь iнакш шукаць тае невядомасцi замест ужо знойдзенага шчасця? Канчалася лета. I хоць далёка яшчэ было да верасня месяца, але зорная ноч была падобна на тую, калi ён тады прыехаў сюды. Абое яны стаялi моўчкi каля свае хаты i як бы слухалi цiшыню. Калi яго рука злавiла яе плячо, яна хiстанулася да яго, як бы цвёрда ведаючы, што вызначанага не пераступiш i што ёй не можна быць далёка ад яго. I абодвум iм жыццё стала вялiкiм шчасцем.
II
Зiма ў тысяча дзевяцьсот дваццатым годзе пачыналася вельмi рана. Ужо ў пачатку лiстапада станавiўся сухi холад, а пад сярэдзiну таго ж месяца нападаў змёрзлы i сцёрты ветрам на муку снег. Сухiя вятры дзьмулi да канца лiстапада. Скрозь у полi снег пазганяла ў лагчыны i прыдарожныя рыштокi. Поле асталося голае, толькi дзе-нiдзе прыснежанае, скрозь тырчэла пачарнелае ржышча i месцамi нават з крохкiм зяленiвам не з'едзенай жывёлай i высушанай марозам травы. Дзiўная пачыналася зiма ў гэтых месцах. Бярозавы гасцiнец, што iшоў цераз Сумлiчы з усходу на захад, ляжаў пад снегам, але на два крокi ў бок ад яго былi голыя палявыя прасторы з iржэўем i раллёй i жоўтыя з зеленаватым адценнем паплавы. Рэчкi цяклi пад чыстым лёдам, i праз яго свiцiлася жвiрыстае дно i багавiнне з вечным сваiм павольным рухам. Сонца свяцiла цэлымi днямi, i водблiск яго на голым полi будзiў успамiны аб былым зiхаценнi летнiх дзён. Ад Сумлiч на захад гасцiнец праходзiў праз дробны горад Нясвiж. Памiж Сумлiчамi i Нясвiжам па гасцiнцы ёсць яшчэ некалькi мястэчак, i апошняе з iх к Нясвiжу - Цiмкавiчы. На сярэдзiне ж дарогi памiж гэтым мястэчкам i Нясвiжам стаяла тады старая карчма, як i належыць ёй, з стадолай i прасторнай хатай на падлозе i з бакоўкамi. Карчма стаяла пры самым гасцiнцы на ўездзе ў сяло Кукавiчы i называлася "Кукавiцкая карчма". У першыя месяцы пасля мiру з Польшчай (зiмою 1920 i 1921 гг.), пакуль не вызначана была i не адзначана цвёрдая лiнiя гранiцы з Польшчай, гэтая карчма была тым пунктам, на якi арыентаваўся кожны, хто хацеў цвёрда дазнацца, дзе Савецкая зямля, а дзе ўладаннi Польскай дзяржавы. Калi па гасцiнцы ты ступiш ад карчмы крок на захад, дык апынiшся ў Польскай дзяржаве, а крок на ўсход будзеш на Савецкай зямлi. Тады не было яшчэ нi пагранiчнiкаў, нi пагранiчных заставаў i можа нават i цвёрда вызначанай дзяржаўнымi планамi засылкi шпiёнаў. Хто ведае з нас, простых людзей. Можа тады аб гэтым толькi пачыналi думаць у мiнiстэрскiх кабiнетах. А ўрэшце - за факты не паручуся, чаго не ведаю, таго не скажу. Такiя словы як "шпiён", "дыверсант", "кантрабандыст" тады яшчэ ў гэтай мясцовасцi не ўбiлiся ў вушы народа. Што ж наогул да эўрапейскiх народаў, то гарадскiя малатабойцы i сталявары, механiкi i слесары, шаўцы i пекары, i сельскiя земляробы ў той час або з радасцю варочалiся дадому, або яшчэ марылi аб гэтым. У нашы днi спрабавала забытаваць пропаведзь, што кожны народ любiць вайну. Горкая практыка паказала, што ваяўнiчае геройства народа нараджаецца i выпрацоўваецца не ад замiлаванасцi да рэк крывi на полi вайны, а ад неабходнасцi сцерцi з твару зямлi такую погань, якая ў нашы днi ў вобразе Гiтлера заявiла, што нармальны стан мужчыны вечна быць у вайне. Гэтая пропаведзь спазнiлася на мiльёны год. Што ж да скопiшча тых валасатых нашых продкаў, якiя яшчэ мелi пляскаты лоб i вечна ваявалi адзiн з адным, каб адзiн аднаго есцi нават без перцу i солi, то нават далучыўшы да iх усё гiтлераўскае войска, наўрад цi льга назваць усё гэтае зборышча народам. Гэтая развага мела б у тыя часы да Кукавiцкай карчмы тое дачыненне, што ў ёй тады часта падначоўвалi людзi, ваяўнiчы дух якiх абмяжоўваўся радасцю аб тым, што скончылася вялiкая вайна, якая займала паўсвету, паканчалiся меншыя войны, а ў гэтых вайна з Польшчай, а на адной шостай часцiне зямлi прагучэла на ўвесь свет "Мiр народам". Можа нарэшце хоць спакойна дыхаць льга стане! Хтосьцi, начуючы ў Кукавiцкай карчме, напiсаў у ёй на сцяне, як бы на ўспамiн тутэйшым людзям, сваё прозвiшча i слова радасцi, што варочаецца ў родны кут да блiзкiх i родных. З гэтага прыкладу пайшлi i больш тут пiсаць на карчомных сценах. За шэсць год вайны i за дзве акупацыi на гэтай бiтай дарозе перавярнулася бездань людзей. А кажуць жа, што кожны чалавек - гэта цэлы свет. Як толькi маглi ўмясцiць на сабе гэтулькi надпiсаў сцены гэтай старой будынiны! Апошнiмi днямi лiстапада месяца тысяча дзевяцьсот дваццатага года, калi сухi скавыш ламаў на гасцiнцы бярозавае голле, змятаў з поля апошнi снег i скавытаў у комiне Кукавiцкай карчмы, перад самым вечарам нейкi падарожны з такiм змучаным тварам, што на iм ужо страцiлася пячаць чалавечага воблiку, роўнай хадой iшоў гасцiнцам з захаду на ўсход. У тыя хвiлiны, калi сонца вiсела над самым лесам, ужо гатовае спусцiцца за яго, чалавек падышоў да самай карчмы i абышоў яе навокал. Уваход у карчму i ўезд у стадолу былi проста з гасцiнца. За задняй карчомнай сцяной было выгараджана жэрдкамi месца, падобнае i на двор, i на агарод. Чалавек успёрся локцямi на гэтую агароджу i так стаяў у задуме. Рыжая карова траслася з холаду i тыцкалася пысай у мерзлыя грады, дзе яшчэ аставалiся рэшткi скарэжанага на марозе капуснiку i бурачнiку. Карова шукала яды. Чалавек доўга глядзеў на яе i ўсё стаяў. Магло здавацца, што яму вельмi соладка стаяць на холадзе. Яно i можа быць, бо кожны яго рух сведчыў, што ён быў такi змучаны, што яму соладка было стаяць у нерухомасцi. Можа чалавек крыху адпачыў стоячы, бо праз нейкi час вочы яго як бы ажывiлiся, i, як бы развясельваючы сам сябе, ён сказаў:
- Усё на тым самым месцы, i карова тая самая. Дай жа Божа, каб i дома ўсё было ў шчасцi i радасцi. Ах, Божа мой, Божа, колькi было бадзяння i пакуты. Жартачкi - цэлыя гады! - Ён уздрыгануўся, адарваўся ад плота i рушыў у карчму праз чорны, цi заднi, ход з агарода. Здавалася, што ў гэтым чалавеку няма i кроплi крывi. Твар худы i выцягнуты нос. Здавалася, што скура на твары хутка стане празрыстая, як шкло, i праз яе льга будзе ўбачыць чалавека ў сярэдзiне. Кароткае шчацiнне выстрыжанай барады тырчэла ва ўсе бакi, а адзежа - адкуль толькi ён мог i назбiраць яе?! На нагах падшытыя кавалкамi скурата лапцi. Нагавiцы нямецкiя, салдацкiя i вылатаныя дзесяткамi рознакаляровых кавалачкаў. Кароткая вопратка, можа нават i на ваце, цывiльная, з плеч простага чалавека, якога-небудзь рабочага або панскага парабка, мiжнацыянальнага i разам - няпэўнага выгляду, падпяразаная вяроўкай. А шапка - рэшткi польскай канфедэраткi: без казырка, з адарванымi рагамi i залатанымi дзiрамi на месцы iх. Пад гэтым падабенствам галаўнога ўбрання на галаву была закручана i закрывала вушы нi то хустка, нi то ручнiк, брудны i дзiравы. Усё гэта тырчэла гузамi i камякамi на чалавечай галаве.
Гэты чалавек увайшоў у карчомную кухеньку, дзе ў адзiноце сядзеў за сталом, у адных споднiках i чорнай камiзэльцы, стары карчмар, падобны да Майсея. Ён браў з талеркi вывараныя косцi i абсмоктваў iх. Чалавек згроб з галавы канфедэратку з дзiравым ручнiком, пацёр вушы i прывiтаўся з карчмаром:
- Здароў, Шымха! Жывеш? Можа i пазнаеш мяне. Не пазнаеш? З Сумлiч. Бывала, калi вязу што або каго ў Нясвiж, дык заўсёды начаваў або папасваўся ў цябе. Не пазнаў?
- Чаму не! Сумлiцкi Нявада. Але ж вайна з цябе i штуку вырабiла! Нi да кога i сам да сябе ты цяпер не падобен. Адкуль жа ты i куды iдзеш?
- А ты як жыў?
- Як жыў! Усяго бывала. Тут жа i немцы былi, i палякi былi... А кожны ж прышэлец iдзе на чужую зямлю не на тое, каб што-небудзь прынесцi ёй, а каб сабе з яе ўварваць. А цяпер жа не канец яшчэ. Я апынуўся ў шчылiне памiж дзвюма дзяржавамi. Стадола i хата стаяць на савецкай старане, а града з рэдзькаю пры хаце i прызба пад вокнамi - гэта Польшча. Я яшчэ чакаю, што хлеў, дзе стаiць карова, будзе абвешчан нямецкiм, а унь тая бяроза на гасцiнцы ангельскай. Я табе зайздрошчу. Адкуль бы ты нi iшоў, то ты iдзеш у свае Сумлiчы. А калi нават твая там хата i згнiла дарэшты, ты ўсё роўна iдзеш дадому. А мне трэба адсюль выбiрацца. Цяпер жа рэвалюцыя. Ты набярэш зямлi i паставiш хату. Ты адпакутаваў на вайне, але тваё шчасце прыйшло да цябе. А я праз усё жыццё збiраўся ехаць за мора ў Амерыку, а цяпер позна... Адкуль ты iдзеш?
- Iду з нямецкага палону.
- Што ж ты так запазнiўся? Унь адзiн кукавiцкi даўно ўжо як дома.
- Мала што, той можа з прычыны мiрнага дагавору, а я з лагера ўцёк яшчэ да мiру з немцамi. Да Польшчы дабраўся, а з Польшчы ледзь выбраўся. У лагерах цяжка было выжыць, але i палякi такiя заядлыя, што разоў некалькi ў турму саджалi, калi лавiлi на дарозе. Лiчылi мяне за нейкага такога, хто хоча згубiць iх уваскрослую дзяржаву. Так усё i дапытвалi мяне - а цi не маю я намераў пусцiць на паветра цэлую дзяржаву! А Божа мой! Нашто мне Польская дзяржава?! Яна мне патрэбна не больш, як Англiя разам з Францыяй, Амерыкай i Турэччынай у прыдачу. Бойцеся, кажу, Бога! Пазбiрайце вы, кажу, золата з усяго свету, зрабiце з яго трон, пасадзiце на яго мяне кiраваць паўсветам, а каб увесь свет выхваляў мяне, дык я перад вамi буду прасiцца i малiцца: пусцiце, калi ласка, дайце мне шчасце спаўзцi з гэтага трона: я колькi год жыта не сеяў, кала нават не зачасаў, у кузнi каня не каваў, у млыне мукi не малоў, раллi не нюхаў, ботаў не мазаў, капусты не сёрбаў, не наслухаўся ўволю, як пеўнi спяваюць, як людзi па-людску гавораць. (Вочы яго пачырванелi.) А ў мяне ж у Сумлiчах асталася адна як ёсць малая Волечка. Што яе ўжо на свеце даўно няма - гэта ўжо няма чаго i казаць.
- Бог дасць, нейк выкiдалася.
- Як!? Пакiнуў адну ўжо колькi год таму! Дзiця горкае!
- Пройдзем далей адгэтуль. Прыйдуць дзеўкi - дадуць табе гарачага есцi, тады будзеш спаць да ранiцы. Дарога яшчэ табе вялiкая.
Удвух яны ўвайшлi ў карчомную хату. Карчмар сеў на лаву, а Нявада прыпёрся плячыма да печы грэцца. Ён змагаўся з дрымотаю. Соннымi вачыма ён аглядаў здаўных знаёмыя яму сцены. Ён разбiраў там надпiсы, некаторыя былi размашыста напiсаны цi выразаны нажом. Каб хутчэй перабыць чаканне, ён прачытваў iх моцным шэптам. Адзiн надпiс быў вось якi: "Памажы мне, Божа, знайсцi дзверы ў маю будучыню. Граф Палiводскi". Нiчога гэты надпiс Нявадавай душы не сказаў, i на твары яго нiчога жывога не адлюстравалася. Трагедыя нейкага невядомага Палiводскага, якi не мог знайсцi дзвярэй у сваю будучыню, была вельмi далёкая ад розуму i сэрца гэтага чалавека, якi праз каторы ўжо год сам таiў у сабе ўласную трагедыю i цяпер, варочаючыся да свае Волечкi, баяўся, што знойдзе там можа нават сляды цяжкай драмы. Як бы там нi было, ён холадна прачытаў яшчэ некалькi надпiсаў i паглыбiўся зноў у маўклiвае i дрымотнае чаканне. Тым часам стары гаспадар карчмы ў задуме пачаў пагойдвацца на лаве ўбакi i замармытаў сабе пад нос нейкую песеньку цi малiтву i глянуў на Няваду:
- Цяпер, кажуць, Сумлiчы разбудоўвацца пачалi панскiмi лясамi. О, колькi такiх, як гэты Палiводскi, за гэтыя часы бралася гасцiнцам на Нясвiж праз маю карчму, ратуючыся ад рэвалюцыi!
- А што гэта за Палiводскi такi?
- Я не вiнават, што ты не чуў пра яго. Я табе скажу, ты чалавек запечны, ты цiха жыў век у Сумлiчах, пакуль на вайну не пайшоў. Я хоць таксама жыў запечнiкам, але яшчэ мой дзед, пакуль не прыехаў сюды, расказваў, бывала, мне малому пра паноў i князёў, i графоў. Яны нават давалi яму ў сховань грошы, ён быў павяроным у iх. Дык i графа Палiводскага ўспамiнаў. Той быў дзед гэтага, што тут на сцяне пiсаў. Той дзед дастаў сабе тытул графа, бо мець гэтулькi маёнткаў i быць без тытула - гэта не работа. А маёнткi яго былi - i за Воршай, у бок Дуброўны, i ў Вiцебскiм краi, i на Смаленшчыне, i каля Мiра, пад Карэлiчы, але гэты Мiрскi маёнтак ужо гэты, што пiсаў тут на сцяне, унук таго дзеда, прагуляў у карты, спадзеючыся на ўсе астатнiя маёнткi, з якiх ён браў чысты прыбытак, а сам нiколi там не быў. Сам ён вельмi малады, тонкi, высокi i афiцэр яшчэ царскай армii, а цяпер афiцэр польскай армii. Яму не пашанцавала. Рэвалюцыя пайшла яму на згубу i вайна таксама. Бо некаторыя, такога калена як ён, на вайне нажылiся. З нажыткам у кiшэнi яны мiнулi маю карчму, з усходу на захад i па той бок мае прызбы сталi смелыя ад рэвалюцыi. А гэты павiнен, каб жыць, служыць палякам, як той казаў, не для Езуса, а для хлеба куса. Якi ён там быў ваяка на нямецкай вайне - хто яго ведае, мусiць не сказаць, каб вельмi, бо на вайне трэба навучыцца спаць у балоце, а ён вазiў з сабою пяць лёкаяў, пераадзетых за дзеншчыкоў. А шосты дзяншчык быў казённы. Хто ведае, дзе былi тыя шэсць дзеншчыкоў, калi на вайне куля ўрэзалася яму ў рэбры. Ён звалiўся з каня, свайго ўласнага, за якога адзiн з блiзкiх да цара генералаў даваў яму пяць паўсотняў звыш дваццацi пяцi тысяч... Хэ-хэ, да дваццацi пяцi тысяч прыткнулi пяць паўсотняў i за iх таргавалiся, як мы за паўрубля. I граф, i царскi генерал, а з таго ж цеста... Конь паiмчаўся немаведама куды, а Палiводскi сыходзiў крывёй, лежачы ў вадзе i гразi, скрыты ад людскога вока асакой i аерам. Каля яго i расейцы хадзiлi, i немцы хадзiлi, i нiхто яго не ўбачыў. Тым часам ён ачомаўся ўночы i сеў. Ён быў рад, што ўсюды цiха. Абсмактаў свае мокрыя пальцы i памацнеў. Да дня ён выпаўз на палявую дарогу i сеў, а пасля лёг чакаць збавення. К канцу дня нейкi чалавек у лапцях i з мяшком за плячыма ўзышоў з поля на дарогу. Гэты абарванец з цвёрдымi, як косцi, мазалямi на руках i даў яму збавенне. Што ж, граф Палiводскi, якi праз усё сваё жыццё ўмеў толькi крычаць на людзей, пачаў енчыць i прасiць гэтага чалавека:
- Галубчык ты мой, вазьмi мяне да сябе, знайдзi доктара, памажы мне дайсцi да здароўя, век будзеш панаваць. Я табе дам золата многа з дарагiмi каменнямi i нават знiму з шыi залаты з каменнямi фамiльны крыж i аддам табе, i апiшу адзiн з сваiх маёнткаў, я - граф Палiводскi.
Чалавек паклаў на зямлю боты з нямецкiх, мусiць мёртвых, ног. Боты разам з пустым мяшком былi ў яго за плячыма. Ён сказаў:
- Якi ты к чорту граф, калi ты ў крывi i няшчасны. I князь, i цар, i мiнiстар, кожны той, хто камандуе людзьмi, хто мае права ў руках, каб саджаць iх у турмы i там рабiць з iмi што сам захоча, кожны, хто стаiць над людзьмi, толькi датуль граф, пакуль у яго з парэбрын кроў не iдзе. Ну, давай плечы, апiрайся на мяне, хадзем. Тут недалёка. Гэта я, каб ты ведаў, хадзiў туды пад рэчку. Босы хаджу, а там немцы ў ботах ляжаць, зараз гнiць пачнуць. На чорта, думаю сабе, мёртваму боты, калi жывы босы ходзiць... Стой, адпачнi, перадыхнi. Унь пры ляску хата.
Босы абарванец давалок Палiводскага да свае трухлявай хацiны i паклаў на паправу. I лекара дастаў, не за грошы, а за добрае сэрца. Яшчэ толькi лёгшы на пасцель, Палiводскi пачаў абмацвацца i заныў душой: пакуль ён ляжаў ледзьве жывы ў балоце, нехта абчысцiў яго пазухi i кiшэнi так старанна, што ўжо не было чым аддзячыць абарванаму збавiцелю. Тым часам пайшлi тыднi i месяцы. Больш за год Палiводскi то лежачы, то седзячы, то спацыруючы па лесе пражыў у свайго збавiцеля, якi дзялiў з iм напалам усё, што сам меў. Палiводскi зноў стаў здаровы i спрытны, як i быў раней. Страшная думка тачыла яго: ужо ў яго не было больш золата з каменнямi. Хоць з рэбраў кроў ужо i не iшла, але i графам ён ужо не быў. Бо ўжо адбылася рэвалюцыя i маёнткi ўжо былi не яго. Ён стаў зусiм голы. Згалеў адразу. Яму ўжо не было дзе дзецца, i ён сядзеў у свайго абарванца-збавiцеля. Праўда, абарванец абуў ужо добрыя боты i вопратку, узяў панскай зямлi i з панскага лесу паставiў сабе хату i стаў повен свайго шчасця. Палiводскi i рабiць нiчога не ўмеў. Змалку i да гэтага часу ён мог толькi гатовае праядаць. Аж душа яго рвалася на кавалкi. Тым часам збавiцель раз i кажа яму:
- Таварыш, прывучайся да якой-небудзь работы. Бяры дзе тут кавалак зямлi i жывi шчаслiва. - Палiводскi як пачуў гэтае слова, дык адразу падумаў пра тое, што на захад ад той мясцовасцi, дзе жыў той яго збавiцель, збiраецца польскае войска: ён чуў пра гэта.
- Хам! - закрычаў ён на свайго збавiцеля. - Перад кiм ты стаiш! Шапку знiмi!
- Я цябе выратаваў, я даў табе жыццё, - адказаў чалавек. - Не за золата i маёнткi, якiя ты мне абяцаў, а ад таго, што я мог зрабiць табе дабро. Я думаў, што ты ў душы будзеш удзячан мне, ажно ж ты горнешся да таго, каб мець толькi маёнткi, а не душу. Ты мяне называеш хамам? За тое, што я зрабiў табе - я чалавек, а за тое, як ты са мной абышоўся - ты хам!
Што было далей, мне невядома, а вядома толькi, Палiводскi выхапiў рэвальвер, каб аддзячыць свайму збавiцелю за хамства, а той хапiў качаргу i аперазаў Палiводскага па спiне i выгнаў вон з хаты, ён яшчэ не ведаў, што на захадзе тутэйшай зямлi рэвалюцыi прыйшоў канец, а ўсё гэта было на захад ад мае карчмы. Там ужо рыхтавалася да свайго ўстанаўлення Польшча, i ўсе паны, каторыя яшчэ лiпелi дзе на ўсходзе, рынулiся туды. Палiводскi неўзабаве стаў афiцэрам польскага войска i добра ваяваў з бальшавiкамi, а пасля мiру, калi ўжо тут гранiцу пачалi вызначаць, стаў афiцэрам у пагранiчным войску. Божа мой, якi блiскучы шык! Хоць у кiшэнi нi капейкi, але затое зверху! Увесь блiшчыць.