Ахвярую Ф.
Гэта было перад палуднем, найпрыгажэйшай веснавой парою. Георг Бэндэман, малады камерсант, сядзеў у сваім уласным пакоі на другім паверсе аднаго з тых нізкіх, лёгка збудаваных дамоў, што цягнуліся доўгім шэрагам уздоўжкі ракі, адрозніваючыся паміж сабою практычна толькі вышынёю і колерам. Ён якраз скончыў пісаць ліст да аднаго з сяброў маладосці, што цяпер знаходзіўся за мяжою, павольна, як бы гуляючы, склаў яго і пасля гэтага, абапіраючыся локцямі аб пісьмовы стол, стаў глядзець цераз акно на раку, на мост і ўзгоркі на другім беразе, акрытыя слабай зелянінаю.
Ён думаў пра тое, як гэты сябар, незадаволены сваёй кар'ераю дома, ужо колькі гадоў таму літаральна ўцёк у Расію. Цяпер ён займаўся прадпрымальніцтвам у Пецярбурзе, вёў фірму, якая напачатку мела шматабяцальныя вынікі, але ўжо досыць доўгі час, здавалася, у яе былі цяжкасці, як сябар скардзіўся ў час сваіх прыездаў, якія рабіліся ўсё радзейшымі і радзейшымі. Гэтак вось ён без усялякай карысці клаў свае сілы на працу на чужыне, яго барада, зробленая паводле чужой моды, дрэнна закрывала добра вядомы яму з маленства твар, жоўты колер якога, відаць, сведчыў пра развіццё нейкай хваробы. У яго не было, як ён сам казаў, ніякіх сапраўдных кантактаў з тамтэйшаю калоніяй землякоў, а таксама амаль ніякіх цывільных кантактаў з мясцовымі сем'ямі – і гэтак вось ён рыхтаваўся канчаткова застацца старым кавалерам.
Што ж тут можна было пісаць чалавеку, які відавочна замкнуўся ў сабе, якога мажліва было шкадаваць, але якому не было магчымасці дапамагчы. Можа, варта было раіць яму вярнуцца дадому, перанесці сюды сваё існаванне, узнавіць усе старыя сяброўскія повязі – гэтаму не было ніякай перашкоды – і ў астатнім даверыць сябе дапамозе сяброў? Але ж гэта не сведчыла ні пра што іншае, акрамя як, калі б яму адначасова – чым асцярожней, тым больш абразліва – сказалі, што ўсе ягоныя ранейшыя спробы не ўдаліся, што ён, урэшце, павінен перастаць іх рабіць, што трэба вярнуцца назаўсёды – няхай бы там усе з яго і здзіўляліся, вытрашчыўшы вочы; што толькі яго сябры ў нечым разбіраліся, а ён ёсць старое дзіця, якое проста павінна слухаць сяброў, што засталіся дома і мелі поспех. А ці была хоць нейкая пэўнасць, што ўсе гэтыя пакуты, якія былі б яму прычыненыя, прывялі да жаданай мэты? Можа, увогуле не ўдасца вярнуць яго дадому – сам жа казаў, што ўжо не разумее, што да чаго на Бацькаўшчыне, – тады ён нягледзячы ні на што застанецца на сваёй чужыне, зацяўшыся ад атрыманых парад і зрабіўшыся яшчэ чужэйшым сваім сябрам. Калі б ён напраўду паслухаўся тых парад і раптам бы пацярпеў тут няўдачу, вядома ж, без чыёй-небудзь віны, а праз збег акалічнасцей, – калі б ён пачаў сябе кепска адчуваць паміж сяброў, гэтак і без іх, калі б ён адчуў сорам і ў яго цяпер сапраўды не было б ні радзімы, ні сяброў – ці не было б нашмат лепш для яго, каб ён застаўся на чужыне – там, дзе ён быў цяпер? Хіба мажліва было ў гэткіх варунках думаць пра тое, што яму ў сапраўднасці тут пашэнціць болей?
Вось таму, калі ўвогуле яшчэ было жаданне падтрымліваць з ім перапіску, няможна было пераказваць яму ніякіх істотных паведамленняў, як бы гэта спакойна ні рабілася нават у дачыненні да самага аддаленага знаёмага. Сябар вось ужо больш як тры гады не быў на радзіме і спрабаваў гэта тлумачыць нестабільнасцю палітычнай сітуацыі ў Расіі, якая, маўляў, не дапусціла б нават кароткатэрміновай адсутнасці дробнага камерсанта – у той час як сотні тысяч расійцаў спакойна ездзілі сабе па свеце. На працягу гэтых трох гадоў, аднак, менавіта для Георга шмат што памянялася. Пра смерць Георгавай маці якія два гады таму – а з таго часу Георг меў са сваім старым бацькам агульную гаспадарку – сябар яшчэ даведаўся і ў лісце выказаў сваё спачуванне з такой сухасцю, якая магла тлумачыцца толькі тым, што на чужыне ўвогуле немагчыма сабе ўявіць жалобу з такой нагоды. Але Георг з тае пары – падобна як у дачыненні да шмат якіх іншых рэчаў – таксама ўзяўся з большым імпэтам за сваю справу. Магчыма, што, калі жыла маці, бацька перашкаджаў яму развіваць па-сапраўднаму сваю ініцыятыву, прызнаючы ў прадпрымальніцтве толькі свой пункт погляду; а, магчыма, бацька пасля матчынай смерці, хоць і працаваў па-ранейшаму ў фірме, зрабіўся больш памяркоўны: магчыма – гэта нават было болей праўдападобна, – нашмат істотнейшую ролю адыгралі шчаслівыя выпадковасці; але, ва ўсялякім разе, прадпрыемства зусім нечакана за гэтыя два гады моцна развілося; яны мусілі падвоіць персанал; абарот павялічыўся ў пяць разоў і, несумненна, у будучыні чакаўся далейшы поступ.
Але сябар не меў ніякага ўяўлення пра гэтую перамену. Даўней, апошні раз, здаецца, у тым самым спачувальным лісце, ён хацеў намовіць Георга пераехаць у Расію і распісваў тыя перспектывы, што існавалі менавіта для Георгавай справы ў Пецярбурзе. Лічбы ягоныя былі мізэрныя, у параўнанні з тым узроўнем аб'ёмаў, якія за гэты час дасягнула Георгава прадпрыемства. У Георга, аднак, не было ніякай ахвоты пісаць сябру пра свае поспехі ў прадпрымальніцтве, а калі б ён зрабіў гэта цяпер, магло б узнікнуць дзіўнае ўражанне.
Гэтак Георг абмяжоўваўся толькі тым, што пісаў сябру пра другарадныя падзеі – так, як яны бязладна грувасцяцца адна на адну ў памяці, калі чалавек сабе задумаецца спакойнай нядзеляю. Ён жадаў адно таго, каб пакінуць нязменным і некранутым тое ўяўленне, якое склалася ў сябра за доўгі час пра родны горад і з якім той ужо зусім пагадзіўся. Так, здаралася, што Георг тры разы ў досыць адлеглых адзін ад аднаго ў часе лістах паведамляў пра заручыны ўсё роўна якога чалавека з адной, усё роўна якой, дзяўчынаю – аж і сапраўды сябар, насуперак Георгавым намерам, пачаў цікавіцца гэтай дзіўнай справаю.
Георг, аднак, куды болей ахвотна пісаў яму пра гэткія справы, чым захацеў бы прызнацца, што месяц таму сам заручыўся з нейкай паннаю Фрыдай Брандэнфэльд, дзяўчынай з заможнай сям'і. Ён часцяком размаўляў са сваёю нявестай пра таго сябра і пра тыя асаблівыя стасункі, якія ён з ім падтрымліваў праз перапіску. “Значыць, ён не прыедзе на нашае вяселле, – казала яна, – але ж я маю права пазнаёміцца з усімі тваімі сябрамі”. – “Я не хачу парушаць ягонага спакою, – адказваў Георг, – зразумей мяне добра: ён бы, відаць, прыехаў; прынамсі, я так думаю; але адчуваў бы сябе несвабодным і пакрыўджаным; мажліва, зайздросціў бы мне і, напэўна, быў незадаволены і няздольны знішчыць у сабе гэтае незадавальненне; і ён бы зноў, самотны, вяртаўся да сябе дамоў. Самотны – ці разумееш ты, што гэта такое?” – “Добра, але ці не можа ён нейкім іншым чынам даведацца пра наша з табой вяселле?” – “Гэтаму запабегчы я, вядома, не магу, але пры ягоным ладзе жыцця гэта малаверагодна”. – “Калі ў цябе гэткія сябры, Георг, дык табе ўвогуле не варта было жаніцца”. – “Згодзен, гэта наша супольная віна, але нават цяпер я не хацеў бы, каб было іначай”. А калі пасля, узбуджаная ягонымі пацалункамі, яна яшчэ здолела вымавіць: “Гэта, уласна, усё ж мяне зневажае”, – ён напраўду вырашыў, што няма ніякае рызыкі ў тым, каб пра ўсё напісаць сябру. “Гэткі я ёсць, і гэткім ён павінен мяне прымаць, – сказаў ён сам сабе, – я ж не магу выкраіць з сябе іншага чалавека, які быў бы, можа, больш прыдатны да гэтае дружбы, чым я”.
I сапраўды, у доўгім лісце, напісаным перад абедам у тую нядзелю, ён паведаміў свайму сябру пра заручыны, што адбыліся, у наступных словах: “Самую лепшую навіну я прытрымаў да канца. Я заручыўся з паннай Фрыдай Брандэнфэльд, дзяўчынай з заможнай сям'і, якая пасялілася тут ужо пасля твайго ад'езду і якую ты з гэтае прычыны не можаш ведаць. Яшчэ знойдзецца нагода напісаць табе пра маю нарачоную, а сёння табе будзе дастаткова ведаць, што я па-сапраўднаму шчаслівы і што ў нашых узаемаадносінах змянілася толькі тое, што замест звыклага для цябе сябра ты будзеш цяпер мець сябра шчаслівага. Апроч таго, у маёй нявесце, якая просіць перадаць табе сардэчныя вітанні і неўзабаве напіша табе сама, ты знойдзеш шчырую сяброўку – што таксама немалаважна для старога кавалера. Я ведаю, шмат якія рэчы не дазваляюць табе зрабіць нам візіт, але, мажліва, якраз маё вяселле было б добраю нагодай адзін раз адкінуць усе перашкоды ўбок? Як бы тое ні было, дзейнічай так, як палічыш патрэбным”.
З гэтым лістом у руцэ Георг доўга сядзеў, павярнуўшыся тварам да акна, за сваім пісьмовым сталом. Знаёмаму, што, праходзячы завулкам, якраз прывітаў яго праз акно, ён адказаў ледзьве заўважнай адсутнай усмешкаю.
Урэшце ён засунуў ліст у кішэню і праз калідорчык перайшоў са свайго пакоя ў бацькаў, куды ён не заходзіў вось ужо колькі месяцаў. Зрэшты, у гэтым і не было ніякай патрэбы, бо ён пастаянна кантактаваў з бацькам у фірме; яны абедалі адначасова ў рэстаране, вечары кожны праводзіў згодна са сваім жаданнем, але яны звычайна якую хвілю сядзелі разам у гасцёўні, кожны са сваёй газетаю, – хіба што Георг, як гэта здаралася найчасцей, бываў з сябрамі ці гасцяваў у сваёй нявесты.
Георг здзівіўся, якая цямрэча была ў бацькавым пакоі нават у той сонечны перадпаўдзённы час. Гэткі цень утвараўся ад высознага мура, які ўздымаўся па другі бок вузкага двара. Бацька сядзеў каля акна ў куце, што быў аздоблены рознымі памятнымі рэчамі па нябожчыцы-маці, і чытаў газету, трымаючы яе крыху збоку перад вачыма; праз гэта ён хацеў кампенсаваць нейкі дэфект зроку. На стале былі рэшткі снедання, з якога, здаецца, было з'едзена ўвогуле няшмат.
“Ах, Георг!” – сказаў бацька і адразу ж выйшаў яму насустрач. Цяжкі шлафрок рассоўваўся падчас хады; і адно, і другое крысо развявалася вакол яго. “Мой бацька ўсё яшчэ волат”, – падумаў сабе Георг.
“Тут жа невыносна цёмна”, – сказаў ён пасля.
“Што цёмна, дык цёмна”, – адказаў бацька.
“Акно ты таксама зачыніў?”
“Мне так яно болей даспадобы”.
“На дварэ ж зусім цёпла”, – сказаў Георг, нібыта думаючы ўсё яшчэ пра сказанае перад гэтым, і сеў на месца.
Бацька прыбраў посуд са стала, паставіўшы яго на куфэрак.
“Уласна, я хацеў табе толькі сказаць, – гаварыў далей Георг, сочачы, у поўным заняпадзе духу, за рухамі старога чалавека, – што я, аднак, паведаміў у Пецярбург пра мае заручыны”. Ён крыху выцягнуў ліст з кішэні, а потым засунуў яго туды назад.
“У Пецярбург?” – перапытаў бацька.
“Ну, майму сябру”, – сказаў Георг, шукаючы бацькавых вачэй. “У фірме бацька, аднак, зусім не такі, – падумалася яму, – які ён вось тут сядзіць, разваліўшыся і скрыжаваўшы рукі на грудзях”.
“Ага, твайму сябру”, – сказаў бацька з націскам.
“Ты ж ведаеш, бацька, што я напачатку хацеў замаўчаць мае заручыны перад ім. Толькі аберагаючы яго і з ніякай іншай прычыны. Ты ж сам ведаеш: ён чалавек цяжкі. Я быў сказаў сабе, што ён можа даведацца пра мае заручыны адкуль-небудзь, хоць гэта мала праўдападобна пры яго самотным спосабе жыцця – гэтаму я не магу перашкодзіць, – але ад мяне самога ён ніколі не павінен даведацца пра гэта”.
“А цяпер ты стаў думаць зусім інакш?” – спытаў бацька, адклаў вялікую газету на падаконне, а на газету паклаў акуляры, прыкрываючы іх рукою.
“I праўда, цяпер я стаў думаць інакш. Калі ён мой добры сябар, сказаў я сабе, дык мае шчаслівыя заручыны будуць шчасцем і для яго. I таму я болей не марудзіў з тым, каб яму паведаміць. Перш чым, аднак, я ўкіну ліст, хачу табе сказаць пра гэта”.
“Георг, – сказаў бацька і шырока раскрыў бяззубы рот, – паслухай, калі ласка! Ты прыйшоў да мяне з нагоды гэтае справы, каб параіцца. Гэта робіць табе гонар, без усялякіх сумненняў. Але гэта нішто, гэта менш, чым нішто, – калі ты мне зараз не скажаш усяе праўды. Я не хачу закранаць тут спраў, што сюды не належаць. З часу смерці нашай дарагой маці здарыліся пэўныя непрыгожыя рэчы. Мажліва, і на іх прыйдзе час – можа, нават раней, чым мы мяркуем. У фірме сёе-тое выпадае з-пад маёй увагі; пэўна, ад мяне нічога і не хаваюць – я не хачу нават дапускаць думкі, што яны могуць нешта хаваць. Я ўжо не такі, як даўней, дужы, пачынае падводзіць памяць; я ўжо не магу сачыць за ўсімі шматлікімі справамі. Гэта, па-першае, абумоўлена прыродаю, а, па-другое, смерць нашай матулі ўдарыла па мне нашмат мацней, чым па табе. Але паколькі мы ўжо спыніліся на гэтай справе, гэтым лісце, дык я прашу цябе, Георг: не падманвай мяне. Гэта драбяза, пра якую і гаварыць не варта, таму не падманвай мяне. У цябе і праўда ёсць сябар у Пецярбургу?”
Георг, збянтэжаны, устаў. “Пакіньма ўжо маіх сяброў. Тысячы сяброў не заменяць мне бацькі. Ты ведаеш, што я сабе думаю? Ты сябе не беражэш як след. А ўзрост заяўляе свае правы. Без цябе ў фірме я не магу абыходзіцца – ты гэта добра ведаеш, – але калі справы пачнуць пагражаць твайму здароўю, я назаўтра ж зачыню фірму назаўсёды. Гэтак не пойдзе. Мы павінны ўвесці для цябе іншы лад і парадак жыцця. Зусім іншы. Ты вось тут сядзіш у цемры, а ў гасцёўні цудоўна-светла. Дзяўбеш во сняданак, замест каб сур'ёзна падсілкавацца. Сядзіш пры зачыненым акне, а паветра зрабіла б табе так добра. Не, бацька! Я паклічу лекара, і мы будзем выконваць тое, што ён прапіша. Памяняемся пакоямі: ты пераселішся ў пярэдні, а я сюды. Для цябе гэта будзе ніякая не перамена, усё перанясецца разам з табою. Але ўсяму ёсць свой час; зараз ляж яшчэ крыху ў пасцель: табе абавязкова патрэбны спакой. Хадзі, я дапамагу табе распрануцца; ты ўбачыш, што я гэта ўмею. А можа, ты хацеў бы адразу перайсці ў пярэдні пакой – тады ляжаш пакуль што на мой ложак? Гэта, зрэшты, было б вельмі разумна”.
Георг падышоў і стаў зусім побач з бацькам, які апусціў на грудзі галаву з растрапанымі сівымі валасамі.
“Георг”, – ціха сказаў бацька, не рухаючыся.
Георг тут жа ўкленчыў каля бацькі і ўбачыў на ягоным стомленым твары скіраваныя ў свой бок ненатуральна вялікія ў кутках вачэй зрэнкі.
“У цябе няма ніякага сябра ў Пецярбурзе. Ты быў заўсёды схільны да жартаў і нават перада мною сябе не стрымліваў. Чаму менавіта там у цябе павінен быць сябар! Я зусім не магу ў тое паверыць”.
“Але ж ты, бацька, яшчэ раз сабе падумай, – сказаў Георг, падняў бацьку з фатэля і сцягнуў з яго шлафрок – бо той зусім слабы стаяў перад ім, – неўзабаве будзе тры гады, як мой сябар быў у нас у гасцях. Прыгадваю яшчэ, што ты яго не надта любіў. Самае меншае два разы я ўтаіў яго прысутнасць перад табою, а ён тады сядзеў менавіта ў мяне ў пакоі. Зрэшты, я добра зразумеў тваю няласку да яго: у майго сябра ёсць свае дзівацтвы. Але ж пасля ты нармальна размаўляў з ім. Я яшчэ так ганарыўся, што ты яго слухаў, ківаў яму галавою і задаваў пытанні. Калі ты добра падумаеш, дык павінен узгадаць. Ён у той час апавядаў неверагодныя гісторыі пра расійскую рэвалюцыю. Як, напрыклад, падчас аднаго падарожжа ён бачыў сярод беспарадкаў нейкага святара, што выразаў у сябе на далоні шырокі крывавы крыж, падняў гэтую руку ўгору і прамаўляў да натоўпу. Ты ж сам пазней усюды пераказваў гэтую гісторыю”.
Тым часам Георгу ўдалося зноў пасадзіць бацьку ў фатэль і асцярожна сцягнуць з яго трыкатажныя нагавіцы, якія ён насіў паверх палатняных споднікаў, і шкарпэткі. Паглядаючы на не надта чыстую бялізну, ён дакараў сябе, што зусім занядбаў бацьку. Бо сачыць за зменай бацькавай бялізны, напэўна, належала таксама да яго абавязкаў. Ён яшчэ грунтоўна не гаварыў са сваёю нявестаю пра тое, як уладкаваць бацькаву будучыню, бо яны моўчкі пагаджаліся з тым, што бацька застанецца адзін у старой кватэры. Але цяпер ён адразу ж цвёрда і пэўна вырашыў, што яны забяруць бацьку на сваю будучую гаспадарку. Амаль жа відавочным было тое, што дагляд, які будзе трэба там забяспечыць бацьку, можа і так прыйсці запозна.
На руках ён занёс бацьку ў ложак. Яго ахапіла жахлівае пачуццё, калі, робячы тыя некалькі крокаў да ложка, ён заўважыў, што бацька забаўляецца з ланцужком ад гадзінніка на ягоных грудзях. Ён не мог адразу пакласці бацьку ў ложак – гэтак моцна той трымаўся за ланцужок.
Але як толькі бацька апынуўся ў ложку, здавалася, што ўсё ўжо ў парадку. Ён сам накрыўся і нават адмыслова нацягнуў коўдру высока, па самыя плечы. I глядзеў на Георга цяпер, прынамсі, ужо не варожа.
“Праўда, ты ўжо ўспомніў яго?” – спытаўся Георг, падбадзёрваючы бацьку кіўком галавы.
“Ці я цяпер добра накрыты?” – спытаўся бацька, нібыта сам не мог бачыць, што ногі досыць добра захутаныя.
“Значыць, табе ўжо даспадобы ў ложку”, – сказаў Георг і яшчэ лепей накрыў яго коўдраю.
“Ці я цяпер добра накрыты?” – яшчэ раз спытаўся бацька і, здавалася, з асаблівай увагай чакаў адказу.
“Будзь жа спакойны, ты накрыты добра”.
“Не!” – крыкнуў бацька гэтак, што адказ наткнуўся на пытанне; потым скінуў з сябе коўдру з такой сілаю, што ў палёце яна разгарнулася, і ўстаў вертыкальна ў ложку. Толькі адной рукою ён лёгка дакранаўся да столі. “Ты хацеў мяне накрыць, гэта я ведаю, маё стварэннейка, але ж я пакуль што не накрыты. I калі гэта ўжо рэшткі маіх сілаў, на цябе іх хопіць, на цябе іх будзе замнога. Я добра ведаю твайго сябра. Гэта быў бы сын, якога я хацеў бы мець. Таму ты яго і ашукваў усе гэтыя гады. А чаму іначай? Ты думаеш, я не плакаў па ім? Навошта ты зачыняешся ў сваім кабінеце; нікому не дазволена перашкаджаць: шэф заняты – толькі таму, каб ты мог пісаць свае аблудныя лісцікі ў Расію? Але, на шчасце, ніхто не павінен вучыць бацьку бачыць свайго сына наскрозь. I цяпер, калі ты паверыў, што падпарадкаваў яго сабе, гэтак падпарадкаваў, што цяпер можаш сваім азадкам усесціся на яго, і ён не можа варухнуцца, – вось цяпер мой спадар сын вырашыў жаніцца!”
Георг пазіраў на скрыўленае жахам аблічча бацькі. Пецярбургскі сябар, якога бацька раптам гэтак добра стаў ведаць, узрушыў яго, як ніколі дагэтуль. Ён бачыў сябра, які згубіўся ў неабсяжных прасторах Расіі, бачыў, як менавіта ягоны сябар стаіць у дзвярах сваёй пустой, сплюндраванай фірмы паміж разбуранымі паліцамі, паміж падзёртымі таварамі, падаючымі газаадводамі. Чаму ён мусіў паехаць гэтак далёка!
“Але ж паглядзі на мяне!” – ускрыкнуў бацька, і Георг пабег да ложка, каб усё зразумець, але нібы спатыкнуўся і спыніўся пасярэдзіне дарогі.
“Бо яна задзерла спадніцу, – пачаў спяваць бацька, – бо яна задзерла спадніцу, брыдкая гусь, – і дзеля ілюстрацыі ён падняў сваю кашулю так высока, што можна было ўверсе на сцягне бачыць шнар з ваеннага часу, – бо яна падняла спадніцу гэтак, гэтак і гэтак, ты зблізіўся з ёю і, дзеля таго, каб бесперашкодна атрымліваць задавальненне, зганьбіў памяць нашае маці, здрадзіў сябру і ўпіхнуў свайго бацьку ў ложак, каб ён не мог і варухнуцца. Дык можа ён варушыцца ці не?” Ён стаяў, зусім ні за што не трымаючыся, і размахваў нагамі, аж ззяючы ад сваёй праніклівасці.
Георг трымаўся ў куце, як найдалей ад бацькі. Ужо задоўга да гэтага ён цвёрда вырашыў зусім дакладна паназіраць за ўсім, каб не быць заспетым знянацку збоку, ззаду, зверху. Цяпер ён успомніў пра даўно забытае рашэнне і зноў забыўся на яго – гэтак праз вуха іголкі працягваецца кароткая нітка.
“Але ж сябру не здрадзілі! – ускрыкнуў бацька, а ягоны палец, што ківаўся то ў адзін, то ў іншы бок, пацвярджаў гэта. – Я яго тут замяшчаў”.
“Камедыянт!” – Георг не мог устрымацца, каб не ўскрыкнуць, але тут жа ўцяміў, што зрабіў глупства, і, вытрашчыўшы вочы, прыкусіў – на жаль, занадта позна – язык і аж сцяўся ад болю.
“Ну, вядома ж, я ламаў камедыю! Камедыю! Добрае слова! Якое яшчэ суцяшэнне засталося ў старога, удовага бацькі? Скажы – і на гэты момант адказу будзь яшчэ маім жывым сынам, – што ж засталося ў маім заднім пакоі рабіць мне, праследаванаму здрадлівай прыслугай, мне, каму старасць ужо ўвайшла ў косці? А мой сын, трыюмфуючы, ішоў па свеце, рабіў гешэфты, падрыхтаваныя мною, зіхцеў ад задаволенасці і расквітаўся з бацькам з непранікнёным тварам чалавека гонару! Думаеш, я цябе не любіў бы – я, ад якога ты паходзіш?”