Пасейдон сядзеў за рабочым сталом і лічыў. Кіраванне ўсімі водамі вымагала бясконца вялікай працы. Ён мог бы мець колькі заўгодна памочнікаў і меў іх вельмі шмат, але, надта сур'ёзна ставячыся да сваёй службы, ён яшчэ раз правяраў усе падлікі – так што з памочнікаў карысць была вельмі малая. Нельга сказаць, што гэтая праца цешыла яго: ён рабіў яе, уласна кажучы, толькі таму, што яна была яму даручана; ну, і ён ужо шматкроць шукаў сабе працы, паводле яго выказвання, весялейшай – але заўсёды, калі яму рабіліся нейкія прапановы, высвятлялася, што яму нічога лепей не падыходзіць, як цяперашняя служба. I было цяжка знайсці для яго нешта іншае. Не было ж магчымасці, прыкладам, выдзеліць яму нейкае канкрэтнае мора – не кажучы ўжо пра тое, што тут вылічэнні былі колькасцю не меншыя, а толькі драбнейшыя; да таго ж, вялікаму Пасейдону выпадала займаць адно такую пасаду, якая б давала ўладу. А калі яму прапаноўвалася служба па-за воднымі абшарамі, ён ніякавеў ад аднае гэткае думкі: ягонае боскае дыханне давала перабоі, а магутныя грудзі пачыналі калаціцца. Зрэшты, яго скаргі сур'ёзна не ўспрымаліся; калі ўладар назаляе, дык трэба зрабіць выгляд, што саступаеш яму – нават у самай безнадзейнай справе; пра тое ж, каб у сапраўднасці пазбавіць Пасейдона пасады, ніхто і не думаў: ён ад веку быў прызначаны марскім богам, і так яно павінна было заставацца.
Найбольш ён злаваўся – а галоўнай прычынаю таго была яго незадаволенасць сваёй пасадай, – калі чуў, якія ў іншых склаліся ўяўленні пра яго: нібыта ён увесь час гойсаў па марскіх абшарах з трызубцам у руцэ, Тым часам ён сядзеў тут, у глыбіні акіяна, і безупынна лічыў; і толькі час ад часу падарожжы да Юпітэра разбуралі гэтую аднастайнасць; зрэшты, тое былі падарожжы, з якіх ён часцей за ўсё вяртаўся раз'юшаны. Гэтак вось ён амаль што не бачыў мораў – хіба што вобмегам, спешна ўзносячыся да Алімпа; ён па-сапраўднаму іх ніводнага разу і не аб'ехаў. Звычайна ён казаў, што чакае з гэтым да сканчэння свету: калі, перад самым канцом, пасля прагляду апошняга разліку, яшчэ надарыцца магчымасць хуценька зрабіць невялікі аб'езд.
Нас пяцёра сяброў; некалі мы адзін за адным выйшлі з дома; напачатку пайшоў першы і спыніўся пад брамаю, потым выйшаў – а хутчэй лёгка слізгануў, нібы ртутны шарык – з тае брамы другі, спыніўшыся непадалёк ад першага; потым трэці, потым чацверты, потым пяты. Урэшце мы ўсе стаялі ў адным шэрагу. Людзі пачалі на нас звяртаць увагу, паказваць на нас, кажучы: “Гэтыя пяцёра вось цяпер выйшлі з гэтага дома”». З таго часу мы жывем разам, і жыццё наша было б мірнае, каб раз-пораз у яго не ўмешваўся нехта шосты. Ён нічога нам не робіць, але назаляе – і гэтага досыць; навошта ён лезе да нас, калі мы таго не хочам? Мы яго не ведаем і не жадаем прымаць да сябе. Што праўда, мы, пяцёра, раней таксама не ведалі адзін аднаго і, калі хочаце, не ведаем і цяпер, але тое, што можа быць сярод нас пяцёх, немагчымае і няможна цярпець з тым шостым. Акрамя таго, нас пяцёра і мы не хочам быць ушасцёх. I наогул, які сэнс мае гэтае пастаяннае суіснаванне? Сярод нас пяцёх яно таксама сэнсу не мае, але ж мы ўжо разам, і разам застаемся, а новай суполкі нам не трэба – менавіта калі браць пад увагу наш досвед. Але як гэта растлумачыць таму, шостаму? Доўгія тлумачэнні сведчылі б пра тое, што ён ужо амаль прыняты ў нашае кола; мы лепей нічога не будзем тлумачыць і не будзем яго прымаць да сябе. Няхай ён надзімаецца, колькі хоча; мы адпіхнем яго локцямі, але ж як яго ні адпіхвай, ён усё адно вернецца.
Жыў-быў адзін крумкач, які дзёўб мае ногі. Боты і панчохі ён мне ўжо прадзёр, а цяпер дзёўб самыя ногі. Ён наносіў удары дзюбаю, потым неспакойна кружляў вакол мяне, потым працягваў сваю працу. Побач праходзіў нейкі спадар і спытаўся, чаму я не праганю крумкача.
– Я ж без зброі, – быў мой адказ. – Ён прыляцеў і пачаў дзяўбці; я, вядома ж, хацеў яго адагнаць, спрабаваў яго нават задушыць, ды гэтая жывёліна вельмі дужая, кінулася мне проста ў твар, і я палічыў за лепшае ахвяравацца нагамі. А цяпер яны ўжо амаль што разадраныя.
– Навошта сябе гэтак мучыць? – прамовіў спадар. – Адзін стрэл – і з крумкачом скончана.
– Няўжо? – спытаў я. – І вы б маглі зрабіць гэта?
– З ахвотай, – адказаў ён, – мне толькі трэба пайсці дадому і ўзяць стрэльбу. Ці не маглі б вы пачакаць яшчэ паўгадзіны?
– Гэтага я не ведаю, – сказаў я і на хвілю здранцвеў ад болю, а потым дадаў:
– Калі ласка, паспрабуйце, на ўсялякі выпадак.
– Добра, – адказаў той спадар, – я паспяшаюся.
Калі мы размаўлялі, крумкач спакойна прыслухоўваўся, пераводзячы свой позірк то на мяне, то на таго спадара. Цяпер я зразумеў, што ён пра ўсё здагадаўся: узляцеў высока ў паветра, выгнуўся назад, каб узяць добры разгон, і, нібы кідальнік кап’я, уткнуў дзюбу глыбока ў мяне, праз мой рот. Падаючы, я з палёгкай адчуў, як ён захлынуўся ў маёй крыві, што запоўніла ўсе глыбіні і пералівалася цераз усе берагі.
Адзін філосаф заўсёды швэндаўся там, дзе бавіліся дзеці. І калі аднаго разу ён убачыў хлопчыка з ваўчком, дык адразу ж затаіўся. Як толькі ваўчок пачынаў круціцца, філосаф кідаўся за ім, спрабуючы злавіць. Тое, што дзеці галёкалі, імкнучыся адвярнуць ягоную ўвагу, яго не турбавала; а калі ўдавалася схапіць ваўчок, што круціўся, філосаф рабіўся шчаслівы, але толькі на нейкую хвілю; потым ён шпурляў ваўчок на зямлю і сыходзіў. Бо ён верыў, што, спазнаючы кожную драбніцу – прыкладам, ваўчок, які круціцца, – ён у дастатковай меры спазнае агульныя законы. Таму ён не займаўся вялікімі праблемамі: гэта ён лічыў лішнім. Калі па-сапраўднаму спазнавалася найдрабнейшая драбніца, значыць, паводле яго, спазнавалася ўсё – таму ён займаўся толькі ваўчком, які круціцца. І заўсёды, калі збіраліся запусціць ваўчок, філосаф меў надзею, што цяпер ён дасягне свайго; а калі ваўчок круціўся, а ён, задыхаўшыся, лётаў за ім, гэтая надзея рабілася ўпэўненасцю; але калі ён пасля трымаў у руках гэты кавалак дрэва, яму рабілася нядобра, і дзіцячы крык, якога ён перад тым не чуў і які цяпер нечакана гучаў ў яго вушах, праганяў яго прэч; ён ківаўся туды-сюды, нібы ваўчок, які гоняць нязграбнымі ўдарамі бізуна.
Быў час, калі я штодня хадзіў у царкву, бо дзяўчына, у якую я закахаўся, кожны вечар па паўгадзіны малілася там, і я тады спакойна мог разглядаць яе.
Калі аднаго разу дзяўчына не прыйшла і я без усялякае ахвоты пазіраў на тых, што маліліся, на вочы мне раптам трапіўся малады чалавек, які сваім хударлявым целам усё прыціскаўся да падлогі. Раз-пораз ён намаганнямі ўсяго цела ўскідваў галаву і, глыбока ўздыхаючы, утыкаўся ёю ў далоні, пакладзеныя на голыя камяні.
У царкве сям-там яшчэ стаялі старыя жанчыны; яны почасту паварочвалі свае захутаныя ў хусткі галовы, каб паглядзець на чалавека, які маліўся. Здавалася, багамолец быў рады з гэтае ўвагі, бо, перш чым дэманстраваць ужо каторы раз сваю набожнасць, ён увесь час падымаў вочы, каб спраўдзіць, ці яшчэ на яго глядзяць. Я падумаў, што гэтак рабіць непрыстойна, і вырашыў па імшы спыніць хлопца каля выхаду і спытацца, навошта ён так робіць. Вядома, я быў не ў гуморы, бо мая дзяўчына не прыйшла.
Але мінула цэлая гадзіна і толькі тады ён нарэшце падняўся, старанна яшчэ раз перажагнаўся і няроўнай хадою паклыпаў да чары з свянцонаю вадою. Я стаў на паўдарозе паміж чарай і дзвярыма, вырашыўшы не адпускаць яго, пакуль ён усё мне не растлумачыць. Я нават склаў губы так, як гэта звычайна раблю, калі збіраюся гаварыць пра нешта сур’ёзнае. Правую нагу я выставіў крыху наперад, пераносячы на яе ўсю вагу майго цела, пры гэтым левая нага краналася зямлі толькі наском: гэткая пастава таксама надае мне цвёрдасці.
Пырскаючы сабе на твар свянцонаю вадою, гэты чалавек, напэўна, ужо касавурыўся на мяне; відаць, ён занепакоіўся раней – тады, як толькі ўбачыў маю постаць, бо раптоўна з усіх ног паляцеў да дзвярэй. Шкляныя дзверы зачыніліся за ім, я адразу выбег на двор, але яго ўжо не было відаць, таму што паблізу там скрозь адны вузкія вулачкі, i pyx тады быў даволі жвавы.
Потым некалькі дзён яго не было, затое прыходзіла маліцца мая дзяўчына. Яна заўсёды была ў чорнай сукні з празрыстымі карункамі каля плеч – пад імі паўмесяцам відзён быў прыгожа пакроены ядвабны каўнер. Дзяўчына цяпер прыходзіла штодня, і я зусім быў забыўся на маладога чалавека; нават калі ён пачаў з’яўляцца зноў і маліцца гэтаксама, як той раз, усё гэта мяне не надта турбавала. Да таго ж ён кожны раз вельмі хутка праскокваў міма, адвярнуўшыся ад мяне. Мажліва, гэта было таму, што я ўяўляў яго адно ў няспынным руху – і мне ўсё здавалася, нібыта ён кудысьці ўцякае, нават калі ён стаяў нерухома. Аднаго разу я заседзеўся ў сваім пакоі, але ў царкву ўсё ж пайшоў. Дзяўчыны там я ўжо не заспеў і збіраўся вяртацца дахаты. Але ніцма на падлозе там ізноў ляжаў той самы малады чалавек. Я прыгадаў першую сустрэчу з ім, і мяне зноў апанавала цікаўнасць.
На дыбачках я падышоў да бабінца, падаў манету жабраку, што якраз апынуўся поруч, і стаіўся каля бліжэйшай да яго палавіны дзвярэй; там я прастаяў каля гадзіны – напэўна, з хітрым выглядам. Увогуле мне там было няблага, і я падумаў спачатку, што варта прыходзіць туды пасядзець часцей. Калі ж ужо ішла другая гадзіна, мне пачало здавацца глупствам, што я тырчу там праз нейкага багамольца. I ўсё ж яшчэ не менш як гадзіну я даваў павукам магчымасць снаваць павуцінне каля сябе; за гэты час з цёмнае царквы, гучна дыхаючы, павыходзілі ўсе астатнія людзі.
Нарэшце выйшаў і ён. Гэты чалавек рухаўся асцярожна, яго ногі, перш чым ступіць на зямлю, як бы намацвалі яе.
Я ўстаў і, зрабіўшы вялікі крок проста насустрач багамольцу, схапіў яго за каўнер. Сказаўшы яму “Добры вечар!”, я пачаў выпіхваць яго па прыступках уніз, на светлае месца.
Унізе ён зусім няўпэўнена сказаў:
– Добры, добры вечар, шаноўны пане. Не злуйцеся на мяне, адданага вам служку.
– Дык вось, – сказаў я, – я хачу, мой пане, у вас пра сёе-тое спытацца; таго разу вы ўцяклі ад мяне, сёння гэта ў вас наўрад ці атрымаецца.
– Вы здольныя спачуваць іншым, васпане, і адпусціце мяне дадому. Я проста варты жалю чалавек. Гэта праўда.
– Не! – крыкнуў я праз шум трамвая, што якраз ішоў па вуліцы. – Я вас не пушчу. Гэткія вось гісторыі мне даспадобы. Вы мая удалая здабыча. Я сябе віншую.
Ён жа адказаў:
– Ах божа ж мой! У вас порсткае сэрца, а галава – нібы камлыга. Вы кажаце, што я – удалая здабыча. Куды як удалая! Бо мае няшчасце – гэта няшчасце, якое вісіць: яно вісіць проста на валаску. I калі яго закрануць... яно спадзе на таго, хто пытаецца. Дабранач, васпане.
– Добра, – сказаў я, моцна трымаючы яго за правую руку. – Калі вы мне не адкажаце, я вось тут на вуліцы пачну лямантаваць. I ўсе дзяўчаты-магазіншчыцы, што цяпер вяртаюцца з крамаў, і іхнія хлопцы, якія радасна чакаюць спаткання, – усе збягуцца сюды, падумаўшы, што недзе паваліўся конь пры карэце ці яшчэ што такое здарылася. Няхай яны тады паглядзяць на вас.
Тут ён заплакаў і пачаў цалаваць то адну, то другую маю руку.
– Я ўсё вам раскажу, пра што б вы ні хацелі даведацца. Толькі, калі ласка, зойдзем вунь туды, у бакавую вулачку.
– Я моўчкі згадзіўся, І мы пайшлі туды.
Але прыцемак завулка, уздоўж якога далека адзін ад аднаго жоўта мігцелі ліхтары, яму не спадабаўся, і ён пацягнуў мяне ў невысокую падваротню старога дома. Мы спыніліся каля маленькай свяцільні, з якой кроплямі цёк алей.
Ён паважна выцягнуў з кішэні насоўку і, абапёршыся нагой на прыступку лесвіцы, сказаў:
– Сядайце, васпане. Гэтак вам будзе зручней пытацца. А я буду стаяць: мне так лягчэй будзе даваць адказы. Толькі не трэба мяне цвяліць.
Я сеў на прыступку і, прыжмурыўшыся, сказаў:
– Вы сапраўдны вар’ят, во хто вы! Як вы сябе паводзіце ў царкве? Як прыкра і непрыемна робіцца кожнаму, хто гэта бачыць! Ці ж магчыма цалкам аддавацца набажэнству, калі вы перад вачыма?!
Ён прыціснуўся ўсім целам да сцяны, адно ягоная галава матлялася ў паветры.
– Не трэба злаваць. Навошта вам злаваць праз рэчы, якія вас не закранаюць? Я злую на сябе, калі раблю ўсё нязграбна, але калі дрэнна сябе паводзіць хтосьці іншы, я толькі рады гэтаму. Вам няма чаго злаваць, я павінен вам сказаць, што рабіць так, каб людзі на мяне глядзелі, ёсць мэта майго жыцця.
– Што гэта вы кажаце! – ускрыкнуў я занадта гучна як для гэтага калідорчыка, але пасля ўжо баяўся гаварыць цішэй. – Напраўду, што вы там сказалі? Ну, вядома, я падазраю... я падазраваў, убачыўшы вас яшчэ першы раз, што ў вас такое... У мяня ёсць пэўны вопыт, і гэта зусім не жарт, калі я называю гэта марской хваробай на сушы. Сутнасць гэтае хваробы ў тым, што вы забыліся на сапраўдныя імёны рэчаў і цяпер на хаду сыплеце на іх першыя-лепшыя назвы. Каб толькі хутчэй, толькі б хутчэй! Але не паспееце вы ад іх уцячы, як зноўку забываецеся на іх імёны. Таполя ў бязмежжы палёў, – якую вы назвалі Вавілонскаю вежаю, бо не ведалі альбо не хацелі ведаць, што гэта была таполя, – зноў гайдаецца безназоўная, і вам трэба было б назваць яе “п’яным Ноем”.
Я трохі збянтэжыўся, калі ён сказаў:
– Я рады, што не зразумеў, пра што вы гаварылі. Хвалюючыся, я адказаў хутка:
– Toe, што вы ўзрадаваліся, – гэта доказ таго, што вы ўсё зразумелі.
– Ведама ж, гэта – доказ... але і вы гаварылі дзіўна, згадзіцеся.
Я абапёрся рукамі аб верхнюю прыступку, адкінуўся і ў гэтай амаль непрыступнай позе, позе барца ў самы небяспечны момант двубоя, спытаўся:
– Вы ратуеце сябе цікавым спосабам, даючы іншым меркаваць пра ваш стан, ці так?
Тут ён пасмялеў. Сашчапіўшы рукі, каб адчуваць сябе адзіным цэлым, ён з пэўным пярэчаннем адказаў:
– Не. Я раблю гэта ў дачыненні не да кожнага – і не да вас, напрыклад, бо я гэтага не умею. Але я б хацеў умець: тады ўвага людзей у царкве мне была б зусім непатрэбная. Ведаеце, навошта яна мне?