Пайшлi мы аднойчы з Антосем Слабковiчам у грыбы за возера Баторын, у пушчу. Год быў грыбны, грыбоў хапала ўсюды, але там былi баравiкi надзвычайна прыгожыя, верасавiкi. Гэта значыць, што раслi яны ў пушчы каля верасовых дываноў, а то i на iх непасрэдна. Былi яны заўсёды мажныя, корань - бочачкай, галоўкi на iх не то што чорныя, а ледзь-ледзь цёмна-вiшнёвага колеру. З паляны на паляну, з другой - на трэцюю i прайшлi мы немалы край. Набралi паўнюткiя кошыкi, а кошыкi ў нас былi вялiкiя. Трэба iсцi дадому. Усё роўна з пушчы баравiкоў усiх не возьмеш нiяк. Выйшлi на дарогу, а ўваччу ў нас так баравiкi i мiльгацяць, так сваiмi галоўкамi i вабяць. I верасы, здаецца, полымем гараць, зiхацяць. Вось гэтае полымя нас, мабыць, крыху i асляпiла. Выйшаўшы на дарогу, пайшлi мы не ў той бок. Iшлi мы, iшлi, валаклi свае кошыкi. Ужо б i Баторын павiнен сваiмi хвалямi зашумець, а тут замест таго Баторына адкрылася зусiм iншая карцiна: на вялiкай нiбы паляне, а можа, пасецы, стаяць кладнiчкi, штабялькi пнёў смаляных, якiх мы нiколi не бачылi. За гэтымi кладнiчкамi нейкая пабудова, з якой праз комiн дым iдзе. А водар - жывы шкiпiнар, смала, дзёгаць...
Антось жа старэйшы ад мяне, той хоць ведае, што гэта такое:
- Смалакурня нейкая. Нават не скажу, дзе такая ёсць. Але калi дым iдзе, павiнен i смаляр быць.
Аж вось ён, выходзiць з-за тых кладнiчак Iцак Папыцак. Мы яму "дзень добры" даём, ён нам адказвае i пытаецца:
- Куды ж вы, хлопчыкi, iдзеце?
- У Мядзела, - кажам у адказ.
- У Мядзела?! - Тут жа ён павярнуўся да пабудовы i пачаў клiкаць. - Сорка, Сорка, кум а гэр!
Выбягае жанчына, мабыць, жонка.
- Зiрнi на iх, яны iдуць у Мядзела, - i паказвае рукой, у якi бок мы iдзём.
Жонка павяртаецца да пабудовы i пачынае крычаць:
- Рохка, Дворка, Додка, Арчык, - кум а гэр!
Неўзабаве з'яўляюцца ўсе названыя асобы, крыху замурзаныя, але даволi сiмпатычныя, асаблiва, на мой густ, Дворка. Калi яны ўсе сталi каля маткi, яна iм пачала тлумачыць:
- Зiрнiце на гэтых хлопцаў. Яны набралi па кошыку баравiкоў. I яны iдуць дадому, у Мядзела. Iдуць яны вунь у той бок...
Усе малыя пачалi дружна смяяцца. Смяюцца дзецi, смяюцца бацькi. Нiчога не засталося нам больш рабiць, пачалi смяяцца i мы. Насмяяўшыся ўволю, бацька кажа нам:
- Мядзела ў тым баку, адкуль вы да нас прыйшлi! Зразумелi цi не? Калi зразумелi, захацелi есцi - можаце ў нас папалуднаваць. Да захаду сонца вы паспееце дадому лёгенька.
Так мы i зрабiлi. Выпiлi ў iх па кубачку малака, з'елi па лусце хлеба, падзякавалi i мелiся iсцi. Але Антось усё ж запытаўся:
- Дзядзька! А чаму вы нам адразу не сказалi, што мы заблудзiлiся, а паклiкалi сваю гаспадыню, яна ж - усiх дзяцей?..
- Эх ты! Ты гадзiны дзве пахадзiў па пушчы, i табе маркотна стала. А яны тут жывуць колькi часу, бачаць толькi, як вазы на Вiлейку iдуць. Цi ж такiя хлопцы цi дзяўчаты калi дарогi пытаюць? Для iх сустрэча з вамi маленькае свята i... навука, каб яны самi лепш дарогi пiльнавалiся.
Спадабалiся нам i самi гаспадары, i дзяўчаткi асаблiва. Разы са два мы зноў траплялi на тую смалакурню "памылкова". А зiмой Рохка i Дворка прыехалi вучыцца ў нашу школу. Сустрэўшыся з iмi ў школе, мы неаднойчы смяялiся, успамiналi нашу першую з iмi сустрэчу...
Лось на Кухтавай гары
Вайна 1914 года наблiжалася да нас шпаркiмi крокамi. Нядаўна мы чулi пра Варшаву, пасля пра Гродню, а тут зямля задрыжала i застагнала i ў нас на Манькаўшчыне. Народ збянтэжаны. Улады нiякай не засталося. Некуды знiклi i папы, i ўраднiкi. Дзiва што! За Туянiхай баi. Гэта значыцца, за тры-чатыры кiламетры ад нашае вёскi. На фурманках з чырвонымi крыжыкамi вязуць параненых. Некаторыя iдуць-брыдуць пехатой. Адзiн iдзе, а вiнтовачны затвор прабiў яму шчаку i вiсiць так на твары. Мала таго, гэты самы паранены, узяўшыся за штык, валачэ за сабою вiнтоўку без таго затвора.
- Дзядзечка! Табе ж цяжка! На лiха табе гэтая вiнтоўка?
Праз скрываўлены рот чуецца хрып:
- Нельга... Вiнтоўка - святая рэч... Трэба аддаць яе начальству...
Праз усю ноч у нашай вёсцы людзi не спалi, хiба толькi малыя дзецi. Вёска наша - на ўзгорку, i з гэтага ўзгорка добра вiдаць, як заходнi небасхiл палымнее чырвонай, агнявой дугой. Хто на зямлi, хто на якой бэльцы, так i прадзяжурылi нашы аднавяскоўцы ўсю ноч.
Што будзе? Што можа выратаваць людзей?
Пачало днець. Стала неяк золка. Не нагрэлася паветра i ад першых пазлацiстых промняў, якiя пайшлi з усходняга неба на нашу засмучаную зямельку. Гэтыя промнi асвятлiлi i верх невялiчкае гары, якая стаяла перад нашай вёскай зусiм асобна i якую спрадвеку звалi ўсе Кухтавай гарой. А якi такi Кухта даў сваё прозвiшча гэтаму кавалку зямлi - нiхто з нашых людзей не чуў i не ведаў.
Але на Кухтавай гары, зусiм побач вёскi, людзi пабачылi ў першым сонечным праменнi вялiкага, магутнага, прыгожага лася. Гэты лось выйшаў з занятай ворагам пушчы, прайшоў колькi мiль праз палеткi, пералескi i шукаў сабе паратунку на нашай зямлi. А яго, таго паратунку, i тут не было: адзiн наш аднавясковец вомiльгам злётаў дадому, прынёс стрэльбу, нацэлiўся на таго лася i меўся спусцiць куркi, але дзядуля адзiн схапiў ягоную стрэльбу за рулю ды вобземлю.
- Ты што, нягоднiк, замыслiў? Лось iдзе ад ворагаў да сваiх людзей ратавацца. А якi ж ты для яго свой? Ты не лепшы ад таго ворага. Ты, можа, раней гэтага лася ў магiлу ляжаш. Пайшоў прэч адсюль!
Забраў той стралец сваю стрэльбу i схаваўся за людзей. Тым часам сонца, як сiмвал святой надзеi, узнялося вышэй. Яно залiло сваiм святлом i нашу вёску i таго прыгожага магутнага лася. Стоячы на Кухтавай гары, ён паварочваў галаву на ўсе чатыры бакi свету. А людзi глядзелi i глядзелi на яго. Урэшце ён павярнуў галаву на Бубнава, памаленьку спусцiўся з Кухтавай гары i пайшоў у лес.
Усе з палёгкай уздыхнулi ўслед.
- Не кажы, што звер! Глядзi, якi правiльны кiрунак узяў. Цяпер пойдзе з лесу ў лес, а там - у вялiкую пушчу. Нiякi вораг яго не здагонiць...
Найлепшымi пажаданнямi праводзiлi мае аднавяскоўцы ляснога земляка ў ягонае выгнанне...
Акоп за токам
Паснедаўшы, тата кажа маме:
- Ты тут упраўляйся, як здумаеш, а мы з Уладзiкам пойдзем за токам акоп капаць. Нават лясны звер, лось, пайшоў ад вайны ратавацца. На зямлi няма ратунку, мабыць, i не будзе.
Пабралi мы рыдлёўкi. Бацька хутка вызначыў пляцоўку: метраў пяць ушыркi, метраў сем даўжынёй.
Капаем. Зямля за токам - суцэльны глей. Добра, што праходзiў дождж. Ды i к восенi час. Грунт стаў нейкi вохкi. А тут вайна падганяе. Не, не, ды здрыганецца зямля ад гарматных выбухаў. Агню, праўда, не вiдно, бо сонца ж свецiць. Капаем мы, капаем удвух. Абодва цягучыя. I выкапалi мы ўжо метры два ў глыбiню..
Прыходзiць да нас сусед.
- Мiкалайка, браток! Што ж ты гэта замыслiў? Навошта ж ты хлопца малога мардуеш? Няўжо ты думаеш ад вайны схавацца? Каму што суджана, той сваё i атрымае: хоць у акопе, хоць на печы.
Бацьку надта абрыдла слухаць такое, ён i адказвае:
- Суседзе! Не хочаш капаць самастойна, не хочаш памагчы мне, не капай i не памагай. Толькi глядзi, сюды ратавацца не прыходзь, бо ў нас месца мала будзе i для сваёй сям'i... Iдзi, браток, дадому i там чытай свае пацеры...
А мы капаем i капаем. Нават у хату палуднаваць не хадзiлi. Мама прынесла сюды, к яме.
Елi, запiвалi раўгеняй, квасам такiм, ды зноў капаць.
I вось яшчэ за гадзiну якую да захаду сонца мы скончылi капаць. А былi ў таты назапашаны дылi сухiя. Нацягалi мы iх у два рады замест столi i страхi, саломай заслалi ды зверху - зямлёй... Зрабiлi акуратна i ўваход. А тым часам снарады пачалi рвацца на нашым полi. Першая ахвяра: адбiла палову хаты, пабiла печ i забiла самога гаспадара ў нашай вёсцы. Хутчэй перанеслi мы коўдры, падушкi, такi-сякi посуд, хлеб, муку, вядры са два вады, а пасля i малых перавялi ў гэты акоп. Запалiлi газоўку. Стала так, што i жыць неяк можна. Мама пачала малiцца перад iконай, якую прынесла з хаты.
Раптам чуем стукат-грукат каля нашага сховiшча i нiбыта знаёмы голас:
- А Мiкалайка, а браток! Няўжо ты пакiнеш мяне з малымi дзеткамi на пагiбель, няўжо не прымеш у сховiшча сваё?
- Хто гэта? - пытаецца бацька. Нават не паверыў ён, што гэта той самы сусед Хведар, якi некалькi гадзiн таму назад з'едлiва кпiў з нашае работы, не кiнуў нi аднае рыдлёўкi зямлi на гэтым месцы...
Што ж цяпер будзеш рабiць?