I стала нас усiх у гэтым сховiшчы трынаццаць душ. Тым часам сцямнела, i агнi вакол сталi зыркiя, выразныя. А выбухi тыя - раз за разам. I чуем зноў, што ў канцы нашага гарода, пад плотам нехта па-жыдоўску богу молiцца. Бацька высунуў галаву, паслухаў - Мiхол, манькаўскi карчмар, са сваёй дачушкай Рахiлькай! Выявiлася, снарад трапiў у карчму, зруйнаваў i запалiў яе. У агнi загiнула Мiхолава жонка i ўсе дзецi. Застаўся нейкiм дзiвам ён з Рахiлькай. Прынялi i iх у сваё сховiшча.
Стала нас усiх пятнаццаць душ. Так мы i жылi ў яме колькi дзён, пакуль на нашым полi ды за лесам грымоты стаялi. Гатаваць страву было нельга. Мацi разводзiла ў вядры вады муку. Гэтую балтушку i пiлi.
Як мая мацi мелася канчаць вайну
У нашу вёску прыехаў першы конны нямецкi дазор. Праехалi моўчкi, з доўгiмi пiкамi, у касках са штычкамi ды яшчэ з накладачкамi на канцах штычкоў праз усю нашу вёску. Не кажучы нашым людзям нi "дзень добры", нi "бывайце здаровы", яны спынiлiся ля канцавой хаты. Пазлазiлi з коней. Нерассядланых папрывязвалi да плота. Чатыры коннiкi зайшлi ў хату i пачалi палуднаваць. Пяты, старэйшага веку, узлез на саламяную страху хаты, лёг на яе i пачаў праз бiнокль азiраць вялiкае паўкружжа: ад манькаўскай дарогi аж да калееўскага поля. Нашы людзi паглядзелi, паглядзелi на iх з-за вуглоў ды i паразыходзiлiся ў розныя бакi: то ж восень, трэба канчаць прыбiраць усё з поля.
Iдучы вулiцай, затрымаўся мiжвольна ля канцавой хаты i я. Мяне цiкавiлi i нямецкiя конi, i нямецкiя пiкi i, зразумела, самi немцы.
Нямецкi салдат, якi ляжаў на страсе, крыкнуў мне:
- Хадзi сюды!
Нямецкую мову я крыху вывучаў i прымiтыўныя сказы i звароты ведаў. Я ўсё ж запытаўся:
- А што вам трэба?
- Хадзi сюды, не бойся, - паўтарыў ён.
Палез я на страху.
- Кладзiся побач! - скамандаваў ён мне i, не здымаючы са сваёй шыi раменьчыка, падсунуў мне бiнокль.
Бiнокль быў цудоўны. Трэба думаць, што яны прадавалi для расейскай армii не такiя бiноклi, бо праз тыя я глядзеў раней i таго не бачыў. Праз гэты бiнокль я пабачыў, здаецца, кожную лiсцiнку на ўзлессi... "О-ё-ёй! падумалася мне, - маючы такi бiнокль, можна са сваёй печы бачыць, колькi ў лесе за ноч грыбоў нарасло..."
Тым часам немец адкруцiў вечка сваёй паходнай пляшкi i пачаў налiваць у яго нейкi руды, цёмны напiтак. А я ж чытаў у прыгоднiцкiх раманах, што ўсе пiраты, заваёўнiкi насiлi пры сабе пякельны ром, якi абпальваў вантробы ў тых лайдакоў, калi яны пiлi яго. Мне i падумалася, што ён хоча пачаставаць мяне тым пiрацкiм ромам.
Я адразу на ягонае запрашэнне выпiць адказаў:
- Дзякую! Я не хачу пiць.
- Пi! Гэта - кава, добрая кава.
- Мы не спажываем каву, - пачаў я адмаўляцца зноў.
- Ну, я ж частую цябе, пi!
Тады мне прыйшлося ўзяць, выпiць i падзякаваць яму, хоць сапраўды ў нашай сям'i каву не пiлi, уважаючы больш гарбату з чабору, лiповага цвету або яшчэ якiх iншых зёлак. Гутарка ў нас дужа не разгортвалася, бо ў мяне быў абмежаваны запас слоў, а яшчэ ж - я насцярожана трымаўся, не забываючыся, што побач са мною ляжыць прадстаўнiк варожай армii. Тут жа ён дастаў з кiшэнi свайго мундзiра кнiжачку, а з яе - некалькi фота.
- Гэта я, - паказвае ён на цывiльнага селянiна, гэта - мая жонка, гэта мае сыны, гэта - дачушка... - I ў гэты момант у яго пакацiлiся слёзы... - Я тут ляжу на гнiлой саломе, а сям'я там. Што яны без мяне зробяць? Багатаму, пану, дадуць палонных, батракоў. У iх будзе ўсё спарадкавана. А хто спарадкуе, хто пазвозiць снапы маёй сям'i, з майго поля?.. - I ўздыхнуў цяжка-цяжка.
А быў у нашай вёсцы адзiн селянiн, па прозвiшчу Казачок. Ягоная сядзiба стаяла насупраць нашай, толькi пасля пажару ён пабудаваў новую хату метраў за паўсотнi ад вулiцы, заняўшы былое падхацiшча агародам.
I вось калi я ляжаў на страсе побач таго дазорцы, прыйшоў нейкi сусед i пачаў з вулiцы клiкаць Казачка, а той не чуе. Гойкаў, гойкаў сусед - "Казачок, Казачок", а пасля ўзяў ды з усёй сiлы:
- Ка-а-а-зак, ты што, аглух? Хадзi сюды!
Пачуўшы слова "казак", немец кулём скацiўся са страхi, прачынiў дзверы ў хату, крыкнуў "казакен", а сам за пiку, на каня ды ходу. Сябры ягоныя следам за iм. Мiж iншым, iхнi нямецкi бог iм-такi дапамог: праз якую гадзiну ў нашы Агароднiкi прыджгаў эскадрон данскiх казакоў. Яны займалi нашу вёску веерам, ад поля - усю адразу, пералятаючы праз платы, як птушкi якiя. Так што той дазорца нямецкi, напэўна, не даехаў бы да сваiх дзетак, да свайго ўласнага поля...
Калi я ўвечары, пры вячэры, расказаў сваiм пра гутарку з немцам, мая мацi сказала:
- А ты думаеш, што iхнiя салдаты не такiя людзi, як нашыя? Яны ж i працуюць, i гаспадаркай займаюцца. А тыя правiцелi не падзеляць якое лiха, ды ваяваць. Латва iм ваяваць, чужыя галовы падстаўляць. А трэба так: пасварылiся цары-каралi? Калi ласка! Выходзьце на нашы Стажкi, станьце адзiн супраць аднаго ды i ваюйце, колькi вам згодна. Запэўняю, што пасля першай бойкi яны страцiлi б апетыт да вайны...
На жаль, мая нябожчыца мацi не мела ўлады, каб ажыццявiць свой разумны план. Я таксама думаю, што пасля першай бойкi тыя правiцелi заключылi б вечны мiр...
На спаленым цягнiку па навуку
Я калiсьцi напiсаў вершаваную казку пад назваю "Дзiвосныя прыгоды". У гэтай казцы, мiж iншым, расказваецца, што мой герой, якога гусi насiлi на сваiм крыллi над усёй Беларуссю, усё ж такi зноў апынуўся на зямлi i ўбачыў калёсы. Лёг на iх адпачыць, а каб яго зноў не ўхапiлi i не аднеслi пад хмары гусi, прывязаў сам сябе лейцамi да таго воза. Тут нечакана з'явiўся мядзведзь, запрогся ў аглоблi i пачаў гайсаць па ўсiм лесе, па пнях ды карэннi. Урэшце ўзлез з возам на дрэва, разбурыў там пчалiны борць. Казку далей я пераказваць не буду. Тут гутарка аб iншым. Калi гэтая казка была надрукавана з дужа добрымi малюнкамi мастака М. Карпенкi, многiя юныя чытачы, сустракаючыся са мною, пыталiся:
- А як гэта чалавек сам сябе прывязвае? Адкуль вы такое ўзялi хоць бы i для казкi?
Я тады iм сказаў толькi адно:
- У казках бываюць i не такiя дзiвосныя рэчы.
А сам сабе падумаў: "Раскажу я вам, мае юныя сябры, з часам не казку, а самую чыстую быль, як я сам сябе прывязваў да жалеза i як крыважэрны мядзведзь вайны вёз мяне, прывязанага, ад Парафiянава да Полацка. Успомнiўшы пра гэтую сваю паездку, я i скарыстаў быў часткова яе ў казцы "Дзiвосныя прыгоды". Цалкам яе выкарыстаць тады не мог".
Дык вось як было i былося.
Першая сусветная вайна, пачаўшыся ў 1914 годзе, загрузла ў нашых беларускiх балотах, пушчах, ля нашых азёр i рэчак. Па адным баку стаялi немцы, па другiм стаялi расейцы.
Увосень 1915 года дачуўся я, што наша настаўнiцкая семiнарыя пераехала з Новай Вiлейкi, паблiзу самой Вiльнi, у горад Невель, за Полацкам, i мне трэба туды з'явiцца. Бацька праз людзей даведаўся, што ехаць нам цяпер можна толькi на станцыю Парафiянава, бо папярэднiя нашы станцыi пазаймалi немцы.
Запрог бацька буланага конiка, паставiў мой кош з кнiгамi i вопраткай. Пакланiўся нiзенька я роднай матулi ды родным мясцiнам, i мы паехалi.
Як ехалi праз разбураныя вёскi, спаленыя, пакрышаныя снарадамi лясы - не буду казаць, бо гэта ўсё вядома i старым i малым у Беларусi. Многiя пазналi яшчэ большае гора i яшчэ большы жах у часе другой вайны. Як бы, кажу, нi ехалi, але прыехалi мы на станцыю Парафiянава.
Начальнiк станцыi сядзеў у нейкiм вагоне. Там была i чыгуначная апаратура. Паказалi мы яму свае паперы.
- Усё, кажа, дужа добра. Паперы таксама добрыя. Але бяда ў тым, што на паперах ехаць нельга, а ў нас цягнiкi не ходзяць, таксама нельга ехаць.
Давай мы яго прасiць, давай малiць:
- Пасадзiце хоць на якi паравiк, на дровы.
А людзi добрыя ёсць на ўсiм свеце, i нямала добрых людзей. Iх нават удвая, калi не ўтрая больш, чым дрэнных.
На наша шчасце, начальнiк на станцыi Парафiянава быў чалавек добры. Ну, здавалася б, што для яго я, нейкi хлопец вясковы, калi тут трэба iмперыю ратаваць i нiхто не можа ўратаваць. Тым не меш, ён паспагадаў мне i майму тату ды i кажа:
- Адзiнае, што я зраблю, гэта вось што. Зараз iдзе да нас i пойдзе да Полацка спалены снарадамi цягнiк. Павiнен ён iсцi, як царскi цягнiк: нiдзе не спыняючыся нi на адну хвiлiну. Дык я яго затрымаю. Скажу, што перагон заняты. А вы тады адразу лаштуйцеся. Толькi памятайце, нiводнага кавалачка дрэва на iм няма: усё згарэла. Папярэджваю, вы рызыкуеце: час асеннi, халепа, машынiст пагонiць так, што вецер толькi будзе свiстаць. Можна i звалiцца, можна i застудзiцца.
Падзякавалi мы начальнiку, пайшлi, падвалаклi пару доўгiх дошак, каб было што пакласцi на жалеза, дроту, каб было чым прывязаць, i чакаем.
Прыходзiць цягнiк. Доўгi, што вокам не скiнеш. Мы адразу дошкi на адну раму паўскiдалi, бацька дротам папрыкручваў, мой багаж вяроўкай да дошак прымацавалi. Застаюся адзiн я.
- Звалiшся, сынок, - кажа бацька. - На першай мiлi пад калёсы трапiш. Хоць здымай назад багаж... - Пастаяў, пастаяў бацька. А думаць доўга няма часу. Сядай, сынок.