Калі я праглядаю свае нататкі пра расследаванні Шэрлака Холмса паміж 1882 і 1890 гадамі, то знаходжу столькі ўсяго дзіўнага і цікавага, што пачынаю вагацца, якія з іх выбраць, на якіх спыніцца. Некаторыя справы ўжо вядомыя шырокай публіцы з газетаў, іншыя ж не выяўляюць належным чынам тых адмысловых здольнасцяў, якімі ў найвышэйшай ступені валодае мой сябар і якія акурат і робяцца добрым матэрыялам для прэсы. Некаторыя справы завялі ў тупік нават яго аналітычны розум — яны маглі б зрабіцца апавяданнямі з пачаткам, але без канца, іншыя былі расследаваныя толькі часткова, і іх разгадкі грунтуюцца хутчэй на гіпотэзах і падазрэннях, чым на такіх дарагіх яго сэрцу лагічных доказах. Гэтая справа адносіцца акурат да апошніх, аднак падрабязнасці яе такія дзівосныя, а вынікі такія неверагодныя, што я насмеліўся апісаць яе нягледзячы на тое, што ў сувязі з ёй засталося некалькі пытанняў, у якіх ніколі нельга было — а верагодна, і нельга будзе ў далейшым — разабрацца да канца.
1887 год забяспечыў нас доўгім шэрагам больш ці менш цікавых справаў, апісаных у маіх нататках. Пераглядаючы запісы гэтага перыяду, я знайшоў апавяданне пра “Парадол-Чэмбер”, пра Суполку жабракоў-аматараў, якая мела шыкоўны клуб у сутарэннях мэблевай крамы, знайшоў і занатаваныя факты, звязаныя з крушэннем карабля “Сафі Андэрсан”, і апісанне выбітных прыгодаў Грайса Патэрсана на востраве Юфа,а таксама гісторыю пра атручэнне ў Кембервэле. Варта згадаць, што ў апошняй Шэрлак Холмс, агледзеўшы гадзіннік памерлага, здолеў давесці, што яго заводзілі дзве гадзіны таму, — адпаведна, памерлы пайшоў у ложак не раней за гэты час. Такая выснова мела вырашальнае значэнне для расследавання. Пра ўсё гэта я, можа, і раскажу калі-небудзь пазней — але ніводная з гэтых гісторыяў не ўражвала сваёй незвычайнасцю так, як тыя дзіўныя падзеі, якія я збіраюся апісаць.
Быў канец верасня, і буры раўнадзення лютавалі з нечуваным шаленствам. Кожны дзень скуголілі вятры, у вокны барабаніў дождж, і нават тут, у самым сэрцы вялікага, створанага чалавечымі рукамі Лондана надвор’е на імгненне адрывала нас ад паўсядзённых справаў, прымушаючы згадаць пра існаванне магутных прыродных стыхіяў, што, нібы дзікія звяры ў клетцы, рвуцца да чалавека праз усе перашкоды, пастаўленыя для іх цывілізацыяй. З надыходам вечара бура зрабілася яшчэ мацнейшай і дзічэйшай, а вецер у коміне выў і па-дзіцячаму румзаў. Шэрлак Холмс змрочна сядзеў з аднаго боку каміна, складаючы картатэку сваіх запісаў пра злачынствы, я ж, уладкаваўшыся з другога боку, з галавой занурыўся ў адно з цудоўных марскіх апавяданняў Кларка Расэла, так што скавытанне навальніцы за акном у маім уяўленні спляталася з чытаным творам, а шум дажджу ператвараўся ў працяглы рокат марскіх хваляў. Мая жонка гасцявала ў сваякоў, і я на некалькі дзён зноў перабраўся ў сваё старое жытло на Бэйкер-стрыт.
— Паслухайце, — сказаў я, падымаючы вочы ад кнігі, — там хтосьці звоніць. Хто б гэта мог быць? Можа, нехта з вашых сяброў?
— У мяне няма сяброў, апроч вас, — адказаў Холмс. — Дый гаспадар я не надта гасцінны.
— Тады, можа, кліент?
— Калі так, то справа сур’ёзная. Ніякая іншая не прымусіла б чалавека выйсці з дому ў такі дзень і ў такую гадзіну. Але хутчэй за ўсё гэта проста нейкая прыяцелька нашае гаспадыні.
Аднак Шэрлак Холмс памыліўся, бо ў вітальні пачуліся крокі, і ў нашыя дзверы пагрукалі. Доўгай рукой ён пасунуў лямпу далей ад сябе і бліжэй да вольнага крэсла, на якое мусіў сесці новапрыбылы.
— Заходзьце! — сказаў ён.
Увайшоў элегантны малады чалавек гадоў дваццаці двух, не больш, добра апрануты, з нейкай вытанчанасцю і далікатнасцю ў манерах. Парасон, з якога сцякала вада, а таксама доўгі плашч, што блішчэў ад дажджу, сведчылі пра жахлівае надвор’е на дварэ. Госць трывожна азіраўся ў асляпляльным бляску лямпы, і я заўважыў, што твар яго бледны, а позірк змрочны, як у чалавека, прыгнечанага вялікімі турботамі.
— Я шчыра выбачаюся... — пачаў ён, падносячы да твару залатое пенснэ. — Спадзяюся, я не вельмі вас патурбаваў... Баюся, я прынёс у ваш утульны пакой некаторыя сляды буры...
— Давайце ваш плашч і парасон, — сказаў Холмс. — Хай павісяць тут, на круку, і хутка высахнуць. Вы, значыць, прыбылі з паўднёвага захаду.
— Так, з Хоршэма.
— Сумесь гліны і крэйды на вашых мысках вельмі характэрная.
— Я прыйшоў прасіць парады.
— Ну, даць яе нескладана.
— І дапамогі.
— А з гэтым можа быць не так проста.
— Я чуў пра вас, містэр Холмс. Ад маёра Прэндэргаста, якога вы ўратавалі падчас скандалу ў клубе “Тэнкервіл”.
— Так-так, яго памылкова абвінавацілі ў картачным махлярстве.
— Ён сказаў, што вы можаце развязаць любую праблему.
— Ён перабольшыў.
— Што вы ніколі не ведалі паразы.
— Я цярпеў паразу чатыры разы — тры разы ад мужчынаў і адзін ад жанчыны.
— Але ці можна гэта параўнаць з колькасцю вашых перамогаў?
— Так, звычайна я дасягаю поспеху.
— Значыць, вы можаце дасягнуць поспеху і ў маёй справе.
— Тады прашу вас падсунуць крэсла бліжэй да агню і ласкава паведаміць мне падрабязнасці вашай справы.
— Яна не зусім звычайная.
— Звычайныя да мяне не трапляюць. Я — найвышэйшы апеляцыйны суд.
— І тым не менш, сэр, сумняюся, што пры ўсім вашым багатым досведзе вам хоць раз даводзілася чуць пра больш загадкавыя і невытлумачальныя падзеі, чым тыя, што адбыліся з маёй сям’ёй.
— Вы мяне зацікавілі, — сказаў Холмс. — Прашу вас для пачатку паведаміць самыя асноўныя факты, а потым я распытаю вас пра дэталі, якія пададуцца мне важнымі.
Малады чалавек падсунуў крэсла і выцягнуў мокрыя ногі да каміна.
— Мяне завуць Джон Апэншоў, — пачаў ён, — але, як я разумею, мае ўласныя справы маюць мала дачынення да гэтых пачварных падзеяў. Гэта пытанне спадчыны, але каб даць вам агульнае ўяўленне пра справу, я мушу вярнуцца да самага яе пачатку.
Трэба згадаць, што ў майго дзеда было два сыны — мой дзядзька Элаяс і мой бацька Джозэф. Бацьку належала маленькая фабрыка ў Ковентры, і калі вынайшлі ровар, ён яе пашырыў. Ён валодаў патэнтам на вельмі трывалыя шыны “Апэншоў”, а таму фабрыка яго квітнела, і, прадаўшы яе, ён змог з салідным дастаткам пайсці на спачынак.
Дзядзька Элаяс яшчэ ў маладосці эміграваў у Амерыку і зрабіўся плантатарам у Фларыдзе — казалі, яго справы ідуць проста цудоўна. Падчас вайны ён змагаўся ў войсках Джэксана, а пазней — пад кіраўніцтвам Худа і даслужыўся да палкоўніка. Калі генерал Лі склаў зброю, дзядзька вярнуўся на сваю плантацыю, дзе пражыў яшчэ тры ці чатыры гады. У 1869 ці 1870 ён вярнуўся ў Еўропу і набыў невялікі маёнтак пад Хоршэмам у Сасэксе. У Штатах ён валодаў значнай маёмасцю і пакінуў яе з прычыны свае агіды да неграў і няўхвальнага стаўлення да рэспубліканскай палітыкі, якая перадугледжвала наданне ім права голасу. Ён быў дзіўным чалавекам, жорсткім і запальчывым, у гневе брыдка лаяўся — і ўвогуле цураўся людзей. Сумняюся, што цягам пражытых пад Хоршэмам гадоў ён хоць раз выбраўся ў горад. Вакол яго дома ляжаў сад і два ці тры лугі, дзе ён мог шпацыраваць — хаця часта цэлымі тыднямі і носа з дому не паказваў. Ён піў шмат брэндзі і бесперастанку курыў, але пазбягаў людзей, нават уласнага брата, і не збіраўся заводзіць сяброў.
Але супраць мяне ён нічога не меў і нават адчуваў нейкую прыхільнасць, бо калі першы раз мяне ўбачыў, мне было ўсяго дванаццаць ці каля таго. Гэта здарылася ў 1878 годзе, калі ён пражыў у Англіі восем ці дзевяць гадоў. Ён угаварыў майго бацьку дазволіць мне пасяліцца з ім і ставіўся да мяне па-свойму добра. Калі ён быў цвярозы, то любіў гуляць у нарды і шашкі, апроч гэтага даверыў мне весці ўсе справы са слугамі і гандлярамі, і таму калі мне споўнілася шаснаццаць, я зрабіўся поўным гаспадаром у яго доме. Я захоўваў усе ключы, мог пайсці куды захачу і рабіць усё што захачу, калі гэта не парушала яго самоты. Было толькі адно дзіўнае выключэнне: маленькі нязменна замкнуты пакойчык, нават камора, і нікому — ні мне, ні камусьці іншаму — не дазвалялася ў яго заходзіць. З хлапечае цікаўнасці я зазіраў туды праз замочную шчылінку, аднак ніколі не мог разгледзець нічога, апроч некалькіх старых куфраў і пакункаў, у такім памяшканні цалкам звыклых.
Аднойчы ў сакавіку 1883 году на стале перад сняданкам палкоўніка апынуўся ліст з замежнай маркай. Лісты ў дзядзькавым доме былі рэдкасцю, бо рахункі ён заўсёды аплачваў гатоўкай і не меў ніякіх сяброў ці прыяцеляў. “Гэта з Індыі! — сказаў ён, беручы ліст. — Марка горада Пандычэры! Што б гэта магло быць?” Ён паспешліва ўскрыў канверт, і адтуль вываліліся пяць маленькіх высахлых апельсінавых зярнятак, якія рассыпаліся па талерцы. Я засмяяўся, але смех застыў на маіх вуснах, калі я ўбачыў выраз яго твару. Губа яго адвісла, вочы вырачыліся, скура набыла жаўтавата-шэрае адценне, а сам ён пільна ўзіраўся ў канверт, які ўсё яшчэ трымаў у дрыготкай руцэ.
— ККК! — усклікнуў ён. — Божа мой! Божа мой! Прыйшла адплата за мае грахі!
— Дзядзька, што гэта? — спытаў я.
— Смерць, — адказаў ён, падняўся з-за стала і пайшоў у свой пакой, пакінуўшы мяне ў трымценні і жаху. Я падняў канверт і ўбачыў з адваротнага боку, проста над клеем, накрэмзаныя чырвоным атрамантам тры літары К. І больш нічога — апроч пяці высахлых зярнятак. У чым жа тады прычына яго ўсёпаглынальнага жаху? Я выйшаў з-за стала і, падымаючыся па лесвіцы, сустрэў яго са старым іржавым ключом, хутчэй за ўсё ад замка той каморы, у адной руцэ і маленькім масянжовым куфэркам — у такіх часта захоўваюць грошы — у другой.
— Хай сабе яны робяць што ім хочацца, а я ўсё ж парушу іх планы, — сказаў ён і вылаяўся. — Скажы Мэры, каб затапіла ў мяне камін і адпраў па Фордхэма, хоршэмскага юрыста.
Я зрабіў усё як ён сказаў, і калі прыехаў юрыст, мяне запрасілі падняцца ў дзядзькаў пакой. У каміне ярка палаў агонь, на рашотцы ляжаў тоўсты слой чорнага і дробнага, нібы ад спаленай паперы, попелу, а побач стаяў пусты адчынены масянжовы куфэрак. Зірнуўшы на яго, я скалануўся, бо заўважыў на вечку такія самыя тры літары К, як і на ранішнім канверце.
— Я хацеў бы, Джон, — сказаў дзядзька, — каб ты засведчыў мой тэстамент. Сваю маёмасць з усімі яе выгодамі і нязручнасцямі я пакідаю брату, твайму бацьку, ад якога яна, без сумневу, пяройдзе да цябе. Калі ты зможаш мірна карыстацца ёй, тым лепей. Калі ж не атрымаецца, мой хлопчык, прымі маю параду і пакінь яе свайму смяротнаму ворагу. Шкада, што даводзіцца перадаваць табе палку з двума канцамі, але хто ведае, які з іх воляю лёсу табе трапіцца. Будзь так ласкавы, падпішы паперу там, дзе пакажа містэр Фордхэм.
Я падпісаў паперу згодна з указаннем юрыста, і той забраў яе з сабой. Як вы можаце здагадацца, гэты незвычайны выпадак моцна мяне ўразіў, я доўга над ім думаў, спрабуючы разгледзець сітуацыю з розных бакоў, але так і не здолеў нічога патлумачыць. Тым не менш, я не мог пазбавіцца няўлоўнага адчування, што адбылося нешта вусцішнае, хаця адчуванне гэтае цягам наступных тыдняў, калі нічога не трывожыла звычайны ход нашага жыцця, рабілася ўсё слабейшым. Праўда, я заўважыў, што дзядзька змяніўся. Ён запіў яшчэ мацней, чым у ранейшыя часы, і яшчэ менш хацеў бачыць кагосьці побач. Ён замыкаўся ў сваім пакоі і амаль не выходзіў, але часам у нейкім п’яным шаленстве выскокваў з дому, насіўся па садзе з рэвальверам і крычаў, што нікога не баіцца і што ні чалавеку, ні чорту не дазволіць замкнуць сябе ў доме, як авечку ў загарадзі. Аднак калі гэтыя прыпадкі праходзілі, ён з трывогай імчаў дадому і зачыняўся на замок, а потым яшчэ і на засаўку, як чалавек, што больш не можа змагацца з жахам у глыбіні душы. У такія хвіліны я нават у халодны дзень заўважаў, што твар яго мокры, нібыта дзядзька толькі што вылез з вады.
Каб скончыць урэшце гэтую гісторыю і больш не злоўжываць вашым цярпеннем, містэр Холмс, скажу толькі, што аднаго вечара ў яго зноў пачаўся п’яны прыпадак, аднак дадому ён ужо не вярнуўся. Мы выправіліся на пошукі — і знайшлі: ён ляжаў галавой у зарослым цінай стаўку на ўскрайку саду. На яго целе не было слядоў гвалту, глыбіня стаўка не перавышала двух футаў, а таму прысяжныя, памятаючы пра яго добра вядомую эксцэнтрычнасць, прызналі яго самазабойцам. Але я ведаў, як скаланаўся ён ад самой думкі пра смерць, і ніяк не мог упэўніць сябе, што ён расстаўся з жыццём такім вось спосабам. Аднак справа была закрытая, і мой бацька атрымаў ва ўладанне маёмасць дзядзькі, штосьці каля чатырнаццаці тысячаў фунтаў, якія ляжалі на яго банкаўскім рахунку.
— Хвіліначку, — перапыніў яго Холмс, — я бачу, што вашая гісторыя і праўда адна з самых незвычайных з усяго, што я чуў. Паведаміце мне, калі ласка, дату, калі ваш дзядзька атрымаў ліст, а таксама дату яго меркаванага самагубства.
— Ліст прыйшоў 10 сакавіка 1883 году, а памёр дзядзька праз сем тыдняў, у ноч на 2 траўня.
— Дзякую. Прашу вас, працягвайце.