Сваёй зямлi Раман цяперака баяўся. Яму здалося, што ён быў недзе шмат гадоў i глядзiць на свой край як-бы ўпяршыню, з трывогай i ўтрапеньнем на душы. Вакзал - невялiкая будынiна - глядзеў на Рамана няветлiва i запытальна.
У касу за бiлетамi стаяла колькi чалавек. У чаргу стаў i Раман. Адчынiлася вакенца, нешта сказаў касiр i вакенца зачынiлася. Незадаваленьне прайшло па людзёх. Праз якiх дзесяць хвiлiн вакенца зноў адчынiлася i пачаўся продаж бiлетаў. Зьявiўся аднекуль нi то ў форме НКВД, нi то ў форме пагранiчнiка чалавек i стаў каля саменькай касы, аблакацiўшыся на балясы. Ён аглядаў вачыма кожнага, хто адыходзiўся з бiлетам ад касы. Корзюк паволi прасоўваўся да вакна. "Пан Якуб" стаяў воддаль. "А можа гэта ён i выклiкаў яго сюды?" Раман нi разу не зiрнуў у бок чалавека ў форме, хоць яму i здавалася, што той назiрае за iм. "Гэта добра, што ў мяне саматканы пiджак". Ад напружаньня скура на iм аж шорхла. Нарэшце, ён падыйшоў да вакенца. Грошы ён не падрыхтаваў, як гэта рабiлi iншыя, i калi яму трэба было плацiць, ён пасьпешна i нязграбна пачаў вынiмаць iх з партманэ. Невядома якiм парадкам, зашалясьцела з партманэ на падлогу новенькая паперка польскiх злотых. Вiдаць, у свой час яе не намацаў праваднiк, i яна засталася ў Рамана. Чалавек у форме хацеў быў падняць яе, але Корзюк папярэдзiў яго i паклаў польскiя грошы ў партманэ.
Прыйшоў цягнiк. "Якуб" кiўнуў Раману на разьвiтаньне галавой. У вагоне, у якiм апынуўся Корзюк, было пуста, толькi ў вадным купэ сядзелi, як на выгляд, два службоўцы з партфэлямi на каленях i аб нечым заўзята спрачалiся. Корзюк сеў у наступным ад iх купэ, ля вакна i адразу пачаў углядацца ў азызлыя прасторы, што паўставалi з ранiшняга паўзмроку i беглi назад, выгiнаючыся перад вачыма талеркай i як быццам прысядаючы. Гэта паглынула Корзюка: нiколi раней ён не назiраў такога. Цягнiк набiраў хуткасьць, ён бег на ўсю сваю моц, i дрэвы, што паказвалiся на воддалi, здавалася, сьпяшалiся кiнуцца яму ў вочы, каб ён iх запомнiў назаўсёды. Аб тым, дзе ён быў, Раману не хацелася думаць, яму цяпер не падабалiся такiя думкi, дый цяпер яму здавалася, што ён ня быў нiдзе наагул. Тых колькi дзён, якiх яго ня было на гэтай зямлi, ён ня лiчыў, яны здавалiся яму нечым нерэальным. Корзюк хацеў думаць, што яго ня было зусiм, што ён не iснаваў, быў дзесьцi па-за часам, як-бы ў iншай палавiне сьвету, адзьдзеленай мутнай, нявiдочнай пялёнкай. Ды ў падсьведамасьцi Корзюк чуў, што гэта ня так, што ён усё-ткi быў дзесьцi i толькi хоча сябе падманiць, што нiдзе ня быў. Корзюк хаваўся i ашукваў сябе, каб адмахнуцца ад таго, што засталося ззаду i сустрэцца, па магчымасьцi бяз болю, з тым, што наперадзе.
Корзюк цалкам ачнуўся, калi перад iм пачаў паказвацца Менск, перш за ўсё знаёмы яму Дом ураду. Толькi цяпер Корзюк рэальна ацанiў, хто ён, што з iм. У сэрцы азвалася пякучаю ранай трывога, Раман хацеў, каб цягнiк вёз яго ўвесь час, не сьпяшаючыся, мiма гораду, далей ад усяго. Але цягнiк, абагнаўшы горад, яшчэ з большай, здавалася, пасьпешнасьцяй, з грукатам, з лязгам, з iмпэтам кiраваўся на вакзал, што ўжо чакаў яго i гатовы быў прыняць у свае абдымкi.
18
З менскага вакзалу Раман Корзюк ня ведаў куды яму пайсьцi: на кватэру цi шукаць Камоцкую. Пакуль ён быў яшчэ ў цягнiку, ён ведаў, што ён некуды едзе, што ў яго ёсьць месца й напрамак, а калi зьлез нiчога з гэтага не засталося: на гэтым вакзале ён апынуўся, як на канцовай станцыi, адкуль цягнiкi нiкуды ня йдуць, ды й калi-б iшлi, на iх ужо ня сядзеш. Ён ужо прыехаў i нiякiх iншых дарог у яго няма. Ён пачуўся адзiнокiм ня толькi на гэтым вакзале, а й адзiнокiм наогул. Ён думаў, што дзе-як-дзе, а ў Менску яго ссодзяць, возьмуць i павядуць, i гэта ўжо будзе нейкай дарогай. Але такога ня сталася. Раман не заўважыў, як апусьцела платформа, i на ёй зьявiўся ўжо невядома кiм прывезены багаж i кiнуты, вiдаць, для наступнага цягнiка. У Корзюка ня было цяпер нiякага абавязку, яму ня было да чаго прыкласьцi рук, ён быў пакiнутым, як той багаж, з тэй толькi розьнiцай, што багаж некуды паедзе, а ён застанецца тут. Калi-б ён нават лёг плашмя на гэтай плятформе, дык i тады яго напэўна, абыходзiлi-б, каб не спаткнуцца, не зачапiцца за яго. Яму здавалася, што нехта глумiцца над iм, зьдзекуецца з яго, даўшы яму такую поўную свабоду. Раман разглядаўся - нiчога ня было такога, што сьведычыла-б аб нейкiх зьменах i што пагражала-б яму. Менск ня быў цяпер блiзкiм, родным горадам для яго, не акрыляў, быў пустым, як гняздо бяз птушак. Калiсьцi Менск прыймаў яго, як i бацькоўскi хутар - аднолькава шчыра. I дзе-б ня жыў - на хутары цi ў Менску гэтыя два месцы былi ў яго, як адно месца. Такога месца цяпер ня было ў яго. Раману хацелася крыкнуць гэтаму менскаму вакзалу: "Дык што-ж ты, д'ябла, не прыкмячаеш мяне? Хiба-ж я прыехаў не для цябе?" Нейкi чыгуначнiк зiрнуў на яго, i Раман падумаў, можа ён i сапраўды сказаў гэтыя словы ўголас.
Выйшаў на Прывакзальную плошчу, дзе людзей было болей. Iм апанаваў такi настрой, што калi-б была тут трыбуна, ён узьлез-бы на яе i, ўзьняўшыся высока над плошчай, кiнуў-бы адно толькi слова ў натоўп, i ад таго слова, пабачыўшы яго, пайшла-б за iм уся плошча з сваiм манумэнтам. I тады ня трэба было-б зварачаць на сябе ўвагу, кожны яго прыкмецiў-бы, здагадаўся-б, адкуль ён, хто ён такi i чаго ён хоча. Але, сквiлячы на завароце, прыйшоў на плошчу трамвай i забраў людзей, агалiўшы яе. На ёй нiкога не засталося, i ня было да каго гаварыць прамовы.
Раман Корзюк павярнуў на вулiцу Бухарына. Пачалася iмжа, пацямнела, дзень скончыўся раптам, асеў у шэрай восеньскай муцi. Калi Раман выбраўся на Савецкую, як па камандзе там запалiлiся лямпачкi, але вулiцу не асьвяцiлi, а надалi ёй фантастычны казачны выгляд, Закалыхалiся ценi, ад слабога току лямпачкi гарэлi жоўтым агнём i па колеру нагадвалi надзьмутых, як ад холаду птушанят. Вось направа будынак НКВД. З ягонага падвалу тхнула на Рамана нейкай смачнай ежай - нi то яешняй, нi то шмальцам. Ад гэтага пахнага смуроду закружылася галава, страшэнна захацелася есьцi. У вачох плыў сiнi куродым, як у нядзелю, калi мацi пякла блiны. З дзьвярэй, кружачы iх, выходзiлi людзi ў ваенным. З-за вугла вынырнуў чырвонаармеец з вiнтоўкай. Ня глянуўшы на яго, Раман пасьпяшаўся па Савецкай у напрамку да Дому ўраду. Вось той i Дом ураду. Ён тануў, як вялiзарны карабель з запаленымi агнямi ў шэрым, мутным вокнiшчы васеньняга надвячорку. Насупраць Дому ўраду, асьветлены iм, маўклiва, як вiнаваты, прысядаў да зямлi Галоўны корпус Унiвэрсытэцкага гарадка. Раман украдкам зiрнуў на яго, адным толькi вокам, i пайшоў, не сьпяшаючыся, мiма дзявочага манастыра, мiма дому, дзе жыве Цыпiна, мiма ўсяго яму знаёмага, як-бы выпраўляючыся ў вялiкую i новую для яго дарогу.
Не, ён не пайшоў на сваю кватэру. Вярнуўся назад. У сэрцы вырасла iмгненна пастанова... Вось ён у манастыры. Нiкуды ня дзенешся ад дажджу. Валя хуценька апранаецца i ён iмчыць з ёю ўсё-ткi на сваю кватэру праз дождж i iмглу. Валя дае яму цёплы, сухi свiтар. Гладзiць яму шчокi. Яму гэтак прыемна, што Валiны пальцы дакранаюцца да яго i выклiкаюць цiхую буру пачуцьцяў. Валя бярэ яго за падбародавiч, прыўзьнiмае галаву i, сьмяючыся, пытаецца, чаго яму не стае. Зьнiзу глядзяць на яго яе вочы i зацьвiтаюць сiньню. Ён адказвае, што яму цяпер добра, утульна й ня холадна. Просiць яе маўчаць. Ён кладзе сваю галаву на ейныя далонi i заплюшчанымi вачыма бачыць Валю такой, якой ён яшчэ яе нiколi ня бачыў - добрай. Яны слухаюць, як сячэ дождж вокны. Дармо - ён не дастае iх.
Раман Корзюк стаў пад сьцяной манастыра i цiхенька стукаў, выклiкаючы даўнiм спосабам Валю. Ён стукае там, дзе стаiць ля сьцяны ейны ложак. Бывала, толькi чыркне па сьцяне пазногцем i Валя ўжо прачынаецца. Але нiхто не адгукаецца. Ён пастаяў з хвiлiнку i, адубелы, пайшоў прэч. Цяпер ён не сьпяшаўся, iшоў паволi, не зважаючы на дождж. Дайшоў да свае кватэры адзiнага свайго кутка, якi яшчэ мог яго прыняць.
Гаспадыня сустрэла Рамана з усёй шчырасьцяй i сардэчнасьцяй, хоць, вiдаць было, ужо й не чакала яго. Дала яму сухое пераадзецца. Напаiла гарбатай з мёдам i ўлажыла спаць, накрыўшы цяжкою ватняю коўдрай. Ужо ў ложку Раман пачуў, як цiкаў на стале ягоны гадзiньнiк, якi ён забыў колькi дзён таму, пакiдаючы з Кандраценем хату. Гаспадыня накручвала яго кожны дзень, каб ня спыняўся, а йшоў i чакаў свайго гаспадара. Рамана гэта вельмi ўзрушыла - ён адчуў шчырасьць, любасьць чужога яму чалавека.
Рамана абыймаў сон, ён ужо быў заснуў, але ў падсьвядомасьцi, у нейкай затоенай шчылiне душы, азвалася неакрэсьленая, але трывожная думка й прыпынiла той сон. Раман заплюшчваў вочы, але заснуць ужо ня мог i, каб ня мучыцца, устаў i запалiў сьвятло. Яму здалося - нехта грукнуў у дзьверы. Раман прыслухаўся - той самы лёгкi стук яшчэ. Корзюк падыйшоў да дзьвярэй, але ня ведаў, цi адчыняць iх. Далiкатнае, але настойлiвае стуканьне ўзнавiлася. Нерашучасьць, з якой нехта хацеў зайсьцi да яго заiнтрыгавала Рамана i ён адчынiў дзьверы - увомiрг, хутка, лёгка ўкацiўся Генадзi Кандраценя i адразу да Рамана:
- Прыбег ужо?
Раман зачынiў за Кандраценем дзьверы i стаў воддаль яго.
- Чаго ты ўталопiўся й глядзiш? Прыбег, пытаюся?
Раман толькi акiнуў вачыма Кандраценю.
- Г-м-м... Ня хочаш гаварыць. Запанеў цi што, пабыўшы ў Польшчы?
Кандраценя ўсьмiхнуўся, гледзячы на Рамана, але ягоная ўсьмешка адразу-ж пахаладзела ад Раманавай маўклiнi i насупленасьцi.
- Мусiць, не ўдалося цi што якое? - асьцярожна ўшчынаў Кандраценя гаворку зноў. - Бацькi-ж, я думаю, засталiся там? Ты толькi сам? Нiхто не падстрэлены i ўсе жывы? Ну, расказвай-жа, як усё было?!
Раман прыплюшчаным вокам акiнуў Кандраценю, але той ня прыкмецiў гэтага i гаварыў далей:
- Можа якая-кольвечы дапамога патрэбна табе цяпер?
Раман ўсё маўчаў.
- Ромусь, ты што-ж? Крыўду на мяне маеш якую? А мо думаеш, што нельга памагчы тваёй бядзе? Мне ўсё тут ясна. Ведаеш, што - махнi на Дальнi Васток, i ўсёй нацдэмаўшчыне будзе канец! Думаеш, я ня ведаю, што яны табе шыюць? Го, дзядзька твой ня дурны! Усё бачыць! У нас-жа, на нашай бацькаўшчыне, заўсёды так: як бяда - уцякай! Паў-Беларусi зьбегла ўжо! Хто на захад, а хто на ўсход. I шукаць нiхто ня будзе цябе! Усё гэта - блеф, як вы, кнiжнiкi, сказалi-б. Шмат гаварыць табе не хачу. Ты можа ня бачыш сваiм дурным розумам, куды яны заганяюць цябе, як зайца? У якую пастку? Ты думаў, ты сам бег у Польшчу? Трасцы! Яны загналi цябе туды! Ты думаеш, што ты прыбег адтуль сам? Не! Усё тыя-ж самыя сiлы выпхнулi цябе i адтуль! Бачыш, якая твая самастойнасьць? Ты толькi паслухмяны струмант у iхных руках! Яны дзьмуць у тваю чулую душу, i ты плывеш на iхным ветразi туды, куды яны хочаць, куды iм трэба. Вось у чым, браце, твая трагедыя! Ты думаеш можа, што твой бацька i сапраўды забiў сакратара? Усё гэта патрэбна было iм, а ня бацьку твайму! Пашто гэта было яму? Прост яны абралi вас, як трагiчных людзёў.
- I ты памагаў iм у гэтым? - кiнуў сваё слова Корзюк i падыйшоў блiжэй да Кандраценi.
- Толькi ня бiся, Ромусь! - памагаў!
- Дык хто-ж ты тады?
- Вось i бачу, што ты не зразумеў. Сядайма лепей! Я старэйшы за цябе i табе трэба вучыцца ад мяне. У цябе цяпер няма тут бацькоў i нiкога!
Раман i Кандраценя селi за стол, за якiм яны некалi сядзелi i раней. Як i ў тую ноч, калi яны выходзiлi з хаты i накiроўвалiся на хутар Баранкевiча, Кандраценя папрасiў Корзюка згасiць сьвятло i цяпер.
У садзе шумелi голыя дрэвы i гольле iх зачапляла страху над Раманавым пакоем. Усхадзiўся вецер. I было трывожна.
- Дык вось як яно ўсё. Хутка разыграецца ня гэткае i ты, Ромусь, мусiш быць гатовым. Не давайся ў рукi тым, хто цябе хоча закласьцi, як барана на ўрачыстасьць. З цябе будзе добрая ахвяра. Але iм трэба шмат такiх ахвяраў, як ты. I яны знойдуць, набяруць памiж вас такiх, як ты. Пабачыш - за адну ноч нахапаюць. Дык я й прыйшоў цябе папярэдзiць, а не за душой тваёй, як ты можа думаеш. Вось i разьбярыся, каму i як я памагаю. Я табе ня дзядзька, але лепш, як дзядзька. Шкадую цябе дзеля тваiх бацькоў, з якiмi я зьвязаны ня толькi дружбай. Але гэта iншая стацьця. Ня ўсё табе, бачу, тут ясна, дый ня трэба. Адно кажу - едзь! Кiруй свае ветразi ў iншы бок! Хай нiхто ня дзьме ў iх! Дзьмi сам!
- Добра табе гаварыць.
- Але я гавару праўду. Каб цябе тут больш нiчога ня трымала, скажу табе яшчэ адно: твая паненка ўжо ў НКВД. Не ўбярог. Дабранач. Мне трэба йсьцi.
Раман Корзюк не затрымлiваў яго.
19
А ранiца выдарылася сонечная, як рэдка ў Менску ў лiстападзе. Раман упяршыню за колькi дзён добра выспаўся, але з ложку не ўставаў: яму было прыемна ляжаць i быць задаволеным сваiм ляжаньнем. У вадно акно сьвяцiла сонца, у другiм - быў вiдзён сад. На старой грушы яшчэ трымалася лiсьцё, жаўрэла ў ранiшнiм сонцы i зглела. Было суха, звонка, ясна, i Раман падумаў, што вярнулiся кастрычнiцкiя, павасеньняму халодныя, налiтыя яблыкамi ранiцы, такiя прыгожыя на ўскраiнах Менску! Адчуваньне было такое, быццам Раман дома, на хутары. Бацька й мацi працуюць дзесьцi на полi, а яго ня будзяць, даюць яму выгаду, як гасьцю, што прыехаў дахаты толькi на кароткi час. На стале чакае яго пад абрусам смачнае сьнеданьне, згатаванае мацi, - напэўна, яечня. Раману, даросламу, сорамна заставацца аднаму ў хаце, калi ўсе працуюць. Нават сястрычка, i тая разам з бацькамi пяклуецца. Але сьвята ў душы ад гэтага ня сьцiраецца. Душа - як прыгожа прыбраная сьвятлiца: дзiвiцца ўсяму ў цiшынi сваёй, расьце, дужэе, сама сабе спавядаецца.
Пастукалася гаспадыня i прынесла гарбату. Была ўжо дзевятая гадзiна ранiцы. Пасьля гарбаты Раман адразу-ж пачаў зьбiрацца ў iнстытут. А куды-ж больш? Падаўся ў навуку, значыць i трымайся яе, iдзi напралом! Вучыся сам, а потым вучы! I ў першую чаргу - дзяцей. Бо-ж будаўнiцтва бацькаўшчыны пачынаецца з дзяцей. Як доктар прышчапляе воспу, гэтак ён будзе прышчапляць iм бацькаўшчыну. (Iдэя бацькаўшчыны засела ў яго галаве з часу ягонай гутаркi з высокiм польскiм чынам.) Прышчапляць на векi вечныя! Усё гэта ён, мусiць, вычытаў у Лёсiка. Тым-жа часам трэба йсьцi на заняткi, а не ўцякаць "на Дальнi Васток". На ганку яго затрымала гаспадыня й запыталася, калi ён вернецца. Корзюк адказаў, што бавiцца нiдзе ня будзе. Прайшоў цiхiя вулiчкi, мiнуў Берасьцейскi i стаў на трамвайным спынку. Сеў на трамвай i праз колькi хвiлiн зьлез насупраць кватэры Цыпiнай, ля самага манастыра. Калi ён, бывала, сыходзiў тут а восьмай, дзяўчаты якраз у гэтым часе выходзiлi з свае рэзыдэнцыi i ён iшоў з iмi разам, але сёньня яны пайшлi ўжо i ён ня сустрэне iх тут.
Раман яшчэ ня вырашыў, цi йсьцi яму перш да дырэктара цi адразу на заняткi. I калi пайсьцi да дырэктара - што яму сказаць? Пра гэта Корзюк, як зьбiраўся на заняткi, не падумаў, а цяпер гэтае пытаньне налезла на яго гвалтам, узьняло ў iм зноў неспакойную сiлу. Ад ранейшага настрою i ценю не засталося. Дзень пачаў граць сваю драму i ўжо ўцягнуў у яе Корзюка, як чулага i ўразьлiвага актора.
"Не могу-ж я цярпець такога палажэньня бясконца! Канешне, пайду й скажу ўсю праўду! Нелегальна сядзець у клясе ня буду! Гэта было-б сьмешна! Мала што можа быць..."
З гэтым Корзюк падаўся да дырэктара. Сакратарка прыняла яго ветлiва. Папрасiла пачакаць, пакуль яна павядомiць дырэктара аб iм. З ейных вачэй Раман вычытаў, быццам яна яго доўга чакала i цяпер абрадвалася, што ён прыйшоў.
- Заходзьце! - запрашала Рамана сакратарка, выйшаўшы ад дырэктара, у якога яна прабыла можа з пяць хвiлiн.
- Ну, што вы нам скажаце, таварыш Корзюк?
- Можна мне пайсьцi на заняткi?
- Чаму-ж не? Вы ня звольненыя! Вы такi-ж у нас студэнт, як i ўсе iншыя! Тое, што мы вас пакрытыкавалi, яшчэ нiчога ня значыць - лес сякуць, трэскi ляцяць. Канешне, iдзiце, iдзiце на заняткi! Наведвайце рэгулярна заняткi! Прашу не прапушчаць! Здавайце экзамены, якiя вы яшчэ ня здалi. Адным словам, вучэцеся!
I спынiўшыся на сэкунду:
- Можа маеце якую спэцыяльную просьбу, патрэбу?
- Не, дзякую.
- Значыць усё ў парадку. Можаце йсьцi.
Раман не чакаў такога i быў зусiм раззброены. Да "прызнаньня" не дайшло. Што-ж гэта такое? Няўжо ён нiчога ня ведае? Быць ня можа! Такi ветлiвы, лагодны. Ах, трасцы! Ведаў-бы, не пайшоў-бы. Нешта занадта паслухмяным i пакорлiвым стаў я. Вось-жа, паказаў сваю дурноту! Канешне, усё ён ведае, толькi прыкiдваецца.
З затоеным дыханьнем i з страхам чакаў канца лекцыi на сваiм курсе. Дзьверы ў аўдыторыю былi зачыненыя. Як гэта яго сустрэнуць? Пэўна, першым выскачыць з аўдыторыi Пелагейчык i пабяжыць наверх у буфэт, каб стаць у чаргу за малаком i булачкай. Такая ненажэра! I грошы ёсьць скульсьцi. Падыйдзе да буфэту i доўга будзе цмокаць-плямкаць губамi, пакуль ня купiць i не пачне есьцi. А буфэтчыца, каб трымаць у памяцi колькi i каму яна мусiць даць рэшты, будзе ўсё паўтараць для сябе самой тую рэшту i налiваць малако ў шклянкi i падаваць булачкi. Нялёгкая праца буфэтчыцы! Студэнты празвалi яе "Семь копеек": у ейным вымаўленьнi слова "сем", "м" выходзiла дужа мяккiм. Нiхто з студэнтаў-беларусаў ня ўмеў вымавiць гэтае "м" так, як яна. Адсюль i пайшло прозьвiшча "Семь копеек".