— Адкуль вы ведаеце? — здзіўлена спытаў я.
— Калі мой хатні настаўнік задаваў мне задачы па трыганаметрыі, у іх заўсёды патрабавалася вымераць вышыню. Хлопчыкам я вылічыў вышыню кожнага дрэва і кожнага будынка ў маёнтку.
Якая нечаканая ўдача! Я здабыў патрэбную інфармацыю хутчэй, чым можна было чакаць.
— Скажыце, калі ласка, — спытаў я, — ваш дварэцкі задаваў вам такое пытанне?
Рэджыналд Масгрэйв здзіўлена паглядзеў на мяне.
— Цяпер мне прыгадваецца, — адказаў ён, — што некалькі месяцаў таму Брантан пытаў пра вышыню вяза ў сувязі з нейкай спрэчкай са стайнікам.
Навіна была цудоўнай, Ўотсан, бо пацвярджала, што я рухаюся ў правільным кірунку. Я зірнуў на сонца. Яно кацілася да захаду, і я падлічыў, што менш чым праз гадзіну яно апынецца акурат над самымі высокімі галінамі старога дуба. Такім чынам, адна са згаданых у рытуале ўмоваў будзе выкананая. Што да цені вяза — тут, відаць, маецца на ўвазе самы далёкі канец гэтага ценю, іначай у якасці пункту адліку быў бы абраны камель. Значыць, трэба вызначыць, куды падаў канец ценю, калі сонца апыналася над самым дубам.
— Мабыць, гэта было няпроста, Холмс, калі вяза ўжо не існавала?
— Што ж, прынамсі, я ведаў, што калі Брантан змог, змагу і я. Дарэчы, ніякай складанасці. Разам з Масгрэйвам я пайшоў у ягоны кабінет і вытачыў вось гэты калок, да якога прывязаў доўгую вяроўку з вузялком на кожны ярд. Потым я ўзяў два вудзільны агульнай даўжынёй шэсць футаў і разам з кліентам вярнуўся да лужка, дзе рос вяз. Сонца акурат дакранулася да верхавіны дуба. Я змацаваў і ўсталяваў свой вымяральны прыбор, адзначыў кірунак ценю і змераў яго. Атрымалася дзевяць футаў.
Цяпер засталіся зусім простыя вылічэнні. Калі палка шасці футаў адкідвае цень у дзевяць футаў, то дрэва шасцідзесяці чатырох футаў мусіць адкідваць цень у дзевяноста шэсць футаў, а кірунак будзе, безумоўна, адзін. Я адмераў патрэбную адлегласць і, апынуўшыся амаль ля сцяны дома, адзначыў канец меркаванага ценю калком. Уявіце маю радасць, Ўотсан, калі за дзве цалі ад майго калка я ўбачыў у зямлі канічнае паглыбленне. Я зразумеў, што гэтую пазнаку зрабіў Брантан і што я не губляю яго следу.
Адтуль я адлічыў патрэбную колькасць крокаў, вызначыўшы кірункі свету з дапамогай кішэннага компаса. Першыя дзесяць крокаў кожнай нагой напераменку вялі мяне паралельна сцяне дома і, адмераўшы іх, я зноў пазначыў калком месца. Потым асцярожна зрабіў пяць і пяць крокаў на ўсход і два і два на поўдзень. Яны прывялі мяне да самага парога старых дзвярэй. Адзін і адзін крок на захад значылі, што я мушу ступіць на каменную падлогу калідора, дзе і знаходзіцца вызначанае рытуалам месца.
Яшчэ ніколі я так моцна не расчароўваўся, Ўотсан. На хвіліну мне падалося, што ў мае разлікі закралася вялікая памылка. Сонца, заходзячы, ярка асвятляла падлогу калідора, і я добра бачыў, што ўжо шмат гадоў ніхто не чапаў гэтыя старыя, сцёртыя нагамі шэрыя камяні, трывала змацаваныя цэментам. Брантан тут дакладна нічога не шукаў. Я абстукаў падлогу, але гук паўсюль быў аднолькавы: ні звання шчылінак і расколінаў. Але на шчасце, Масгрэйв пачаў разумець сэнс маіх дзеянняў і, захоплены не менш за мяне, выцягнуў скрутак, каб праверыць разлікі.
— І ўніз! — закрычаў ён. — Вы забылі пра словы “і ўніз”!
— Я думаў, што нам давядзецца капаць, але цяпер разумею, што памыліўся. Ёсць тут сутарэнне?
— Ёсць, такое ж старое, як сам дом. Вось дзверы, хутчэй уніз!
Мы спусціліся вітымі сходамі, і мой спадарожнік запаліў вялікі ліхтар, які стаяў на бочцы ў куце. Мы адразу зразумелі, што ўрэшце дайшлі да патрэбнага месца і што мы не адзіныя, хто апошнім часам тут пабываў.
У сутарэнні захоўвалі дровы, але паленне, якое раней было раскіданае па ўсёй падлозе, цяпер акуратна ляжала ўздоўж сценаў, вызваліўшы прастору пасярэдзіне. Там мы ўбачылі вялізную і цяжкую каменную пліту з праржавелым жалезным кальцом, да якога быў прывязаны цёплы шалік у кратку.
— Нічога сабе! — усклікнуў мой кліент. — Гэта шалік Брантана! Магу паклясціся, я бачыў гэты шалік на ім! Але што гэты нягоднік тут рабіў?!
Я прапанаваў выклікаць двух мясцовых палісменаў і пасля іх прыходу паспрабаваў падняць пліту, цягнучы за шалік. Але змог я хіба крыху яе зрушыць, і толькі з дапамогай аднаго з канстэбляў урэшце ссунуў каменную глыбу. Пад плітай зеўрала чорная яміна, у якую мы ўсе зазірнулі. Масгрэйв, укленчыўшы, апусціў туды свой ліхтар.
Перад намі адкрыўся маленькі пакойчык на сем футаў углыб, даўжынёй і шырынёй чатыры футы. Ля сцяны стаяў нізкі акаваны мосенжам куфар, вечка якога было адкінутае, а ў замку тырчаў старадаўні ключ. Тоўсты слой пылу накрываў куфар звонку, а сырасць і чарвякі так патачылі дрэва, што куфар нават унутры зарос шараватай плесняй. Некалькі металічных дыскаў — відаць, старыя манеты, такія, як ляжаць у мяне, — валяліся на дне, але больш у куфры нічога не было.
Аднак у той момант мы нават не думалі пра старую скарбонку, бо нашыя погляды прыкавала тое, што скурчылася побач з ёй. Гэта было цела апранутага ў чорны касцюм мужчыны, які прысеў на карачкі, апусціўшы галаву на край куфра і абхапіўшы яго рукамі. Праз такую позу твар чалавека быў у трупных плямах, што сказіла яго да непазнавальнасці, але калі мы выцягнулі цела, рост, адзенне і валасы няшчаснага дапамаглі майму кліенту пазнаць свайго зніклага дварэцкага. Ён памёр некалькі дзён таму, але ніякая рана ці крывападцёк не сведчылі пра тое, як ён сустрэў сваю жахлівую смерць. Калі мы вынеслі цела з сутарэння, перад намі паўстала новае пытанне, не менш злавеснае за тое, з якога мы пачалі.
Прызнаюся, Ўотсан, тады я быў расчараваны сваім расследаваннем. Калі я знайшоў месца, да якога адсылае рытуал, я спадзяваўся, што справа развязаная, але цяпер я стаяў тут і быў, відавочна, гэтак жа далёкі ад разгадкі таямніцы, якую сям’я Масгрэйваў з такой пільнай асцярожнасцю захоўвала. Я, канечне, праліў святло на лёс Брантана, але цяпер мусіў высветліць, якім чынам ён загінуў і якую ролю ва ўсіх гэтых падзеях адыграла зніклая жанчына. Я прысеў на бачурку ў куце і старанна ўзважыў усе акалічнасці справы.
Мой метад у такіх выпадках вам вядомы, Ўотсан: я стаўлю сябе на месца злачынцы і, ацаніўшы для пачатку яго разумовыя здольнасці, спрабую ўявіць, што на яго месцы зрабіў бы я сам. Тут было проста, бо Брантан меў выбітны розум, і мне не давялося рабіць персанальнае выроўніванне, як яго называюць астраномы. Брантан ведаў, што дзесьці схаваныя нейкія каштоўнасці. Ён знайшоў сховішча. Зразумеў, што пліта, пад якой хаваецца скарб, занадта цяжкая, каб падняць яе без дапамогі. Што ён зрабіў потым? Ён не мог звярнуцца да кагосьці чужога, нават калі б меў на прыкмеце чалавека, вартага даверу, бо ў гэтым выпадку давялося б адчыняць дзверы дома, што павялічыла б рызыку быць выкрытым. Нашмат лепш знайсці памочніка ў доме. Да каго ж ён пайшоў? Да адданай яму дзяўчыны. Як бы кепска ні ставіўся мужчына да закаханай у яго жанчыны, ён ніколі да канца не паверыць, што яе каханне для яго страчанае. З дапамогай дробных знакаў увагі ён паспрабаваў памірыцца з Хоўэлс, а потым зрабіў яе сваёй суўдзельніцай. Яны разам прыйшлі ноччу ў сутарэнне і, аб’яднаўшы сілы, прыпаднялі камень. Да гэтага моманту я мог прасачыць іх дзеянні, нібыта бачыў іх на свае вочы.
Але падняць такі камень дваім, асабліва калі адна з іх жанчына, было надта цяжка. Нават нам з дужым сасэкскім палісменам было нялёгка. Што яны зрабілі, каб палегчыць справу? Тое, відаць, што зрабіў бы і я. Я падняў і ўважліва разгледзеў некалькі паленаў, раскіданых па падлозе, і хутка ўбачыў тое, што чакаў. Адно з іх, даўжынёй каля трох футаў, мела на канцы вельмі выразныя расколіны, іншыя ж былі прыціснутыя з бакоў, быццам іх сплюшчылі чымсьці надзвычай важкім. Цягнучы пліту, дварэцкі з пакаёўкай, відавочна, падсоўвалі дровы ў шчыліну, пакуль урэшце адтуліна не зрабілася такой шырокай, што ў яе мог пралезці чалавек. Яны падперлі пліту пастаўленым вертыкальна паленам — пра гэта выразна сведчаць расколіны на ніжнім яго канцы, на які прыпала ўся вага пліты. Пакуль мае дапушчэнні былі цалкам верагоднымі.
Але як я мусіў разважаць далей, каб узнавіць драматычныя падзеі той ночы? У адтуліну, бясспрэчна, мог залезці толькі адзін чалавек, і гэта быў Брантан. Дзяўчына чакала вонкі. Брантан адамкнуў замок, імаверна, перадаў ёй змесціва куфра (а іначай куды знік скарб?), і тады... І што ж здарылася тады?
Калі яна ўбачыла, што мужчына, які яе пакрыўдзіў — магчыма, нават мацней, чым мы думалі, — цяпер у яе руках, агонь помсты, што дагэтуль тлеў у палкай кельцкай душы, раптам разгарэўся. Ці выпадкова павалілася палена і пліта замуравала Брантана ў каморцы, што зрабілася яго труной? Ці вінаватая яна толькі ў тым, што прамаўчала пра гэтае здарэнне? Ці гэта ўдар яе рукі выбіў падпорку, каб пліта легла на сваё месца? Як бы там ні было, я амаль бачыў фігуру гэтай жанчыны, што прыціснула да сябе скарб і ашалела бегла па прыступках, а ў яе вушах гучалі прыглушаныя крыкі і шалёныя ўдары па каменнай пліце, пад якой задыхаўся яе няверны каханы.
Вось у чым хаваўся сакрэт яе бледнага твару, расстроеных нерваў і выбухаў істэрычнага смеху наступным ранкам. Але што было ў куфры? Што яна зрабіла са змесцівам? Безумоўна, гэта былі тыя самыя кавалкі старога металу і аскепкі галькі, якія мой кліент выцягнуў са стаўка. Яна пры першай жа магчымасці выкінула іх у ваду, каб схаваць апошні след свайго злачынства.
Наступныя дваццаць хвілінаў я нерухома сядзеў, абдумваючы справу. Бледны Масгрэйв стаяў побач, разгойдваючы ліхтар і пазіраючы ў адтуліну.
— Гэта манеты Карла І, — сказаў ён, падаючы мне знойдзеныя рэшткі скарбу. — Бачыце, мы не памыліліся з датай узнікнення нашага рытуалу.
— Мы знойдзем яшчэ штосьці з часоў Карла І, — усклікнуў я, раптам здагадаўшыся пра магчымае значэнне першых двух пытанняў рытуалу. — Дайце мне зірнуць на змесціва вылаўленага ў стаўку мяшка.
Мы падняліся ў кабінет, і Масгрэйв паклаў аскепкі перада мной. Калі я зірнуў на гэты амаль счарнелы метал і бясколерныя бляклыя камяні, я зразумеў, чаму ён палічыў іх смеццем. Калі я працёр адзін з каменьчыкаў рукавом, ён заззяў на маёй далоні, як іскра. Кавалкі металу мелі выгляд падвойнага кола, але яно пагнулася і страціла першапачатковую форму.
— Вы мусіце помніць, — сказаў я, — што партыя караля ўладарыла ў Англіі нават пасля яго смерці. Перад тым як збегчы, яны, відаць, схавалі тут многія свае каштоўнасці, плануючы вярнуцца ў мірны час.
— Мой продак, сэр Ральф Масгрэйв, быў выбітным раялістам і правай рукой Карла Другога ў яго вандроўках, — сказаў мой сябар.
— Вось як! — адказаў я. — Што ж, гэта патрэбнае нам апошняе звяно. Віншую вас! Вы атрымалі, праўда, пры досыць трагічных абставінах, рэліквію, каштоўную як з матэрыяльнага, так і гістарычнага гледзішча.
— Што гэта такое? — ад здзіўлення ён сцяў дыханне.
— Не што іншае, як старажытная карона ангельскіх каралёў!
— Карона?
— Менавіта. Успомніце словы рытуалу: “Чыё гэта было? — Таго, хто сышоў”. Ён з’явіўся пасля пакарання Карла смерцю. Далей: “Чыё гэта будзе? — Таго, хто прыйдзе”. Маецца на ўвазе Карл ІІ, чыё вяртанне ўжо прадбачылі. Думаю, тут не можа быць сумневаў: гэтая пагнутая і бясформенная дыядэма калісьці вянчала галовы ўладных Сцюартаў.
— Але як яна трапіла ў ваду?
— О, так хутка на гэтае пытанне не адкажаш.
З гэтымі словамі я выклаў яму ўвесь пераказаны вам толькі што ланцуг маіх здагадак і доказаў. Калі я скончыў аповед, ужо сцямнела, і ў нябёсах ярка заззяў месяц.
— Але чаму Карл не атрымаў карону, калі вярнуўся? — спытаў Масгрэйв, кладучы рэліквію у палатняны мяшок.
— О, тут вы трапляеце ў самую кропку і задаяце пытанне, на якое мы, відаць, ніколі не атрымаем адказу. Магчыма, за часамі выгнання памёр той Масгрэйв, які захоўваў таямніцу, і праз нейкую памылку перадаў спадчынніку дакумент, не патлумачыўшы яго значэння. Дакумент перадаваўся ад бацькі да сына да нашых дзён, пакуль урэшце не трапіў на вочы чалавеку, што разгадаў яго загадку і страціў праз гэта жыццё.
Вось і ўся гісторыя рытуалу Масгрэйваў, Ўотсан. Карона дагэтуль захоўваецца ў Харлстане, хаця давялося прыкласці шмат намаганняў і заплаціць шмат грошай, каб ім дазволілі яе пакінуць. Я ўпэўнены, што калі вы згадаеце маё імя, вам ахвотна яе пакажуць. Пра жанчыну мы больш нічога не чулі — мабыць, яна пакінула Англію, забраўшы ў заморскія краіны і памяць пра сваё злачынства.