Магiчным словам для ўваскрашэння галоўных падзеяў таго лета з усiмi iх барвамi i пахамi для мяне заўсёды будзе "Адэса". Мы з бацькам прабавiлi там два жнiвеньскiя тыднi, жывучы ў гатэлi "Пасаж" на Дзерыбасаўскай, адкуль прыехаў у Полацак надзейна схаваны сшытак вершаў пра карыя iлюмiнатары, шкляныя вочы медузаў, трамваi на Аркадзiю i хваляломы ланжэронскiх пляжаў.
Большая частка згаданай рыфмаванае прадукцыi мела страшнае прысвячэнне ГБ, што, зрэшты, расшыфроўвалася зусiм мiрна: Галi Бяляўскай. У першы адэскi дзень я зачапiў за плаўкi асадку i паплыў да далёкага буя, што быў абраны дзеля ўвекавечвання iмя маёй меднавалосай каханкi. У вадзе шарыкавая асадка адмовiлася пiсаць, але, змагаючыся з хвалямi, я ўсё ж вывеў запаветнае iмя на чырвоным баку вяртлявага буя, а потым употай ад бацькi запiў ладную порцыю марской вады шклянкаю белага вiна з пляжнай бочкi i ў шчаслiвай хмельнай знямозе заснуў пад сонцам на гарачым жвiры.
А яшчэ кожны вечар адбываўся наш шпацыр па Дзерыбасаўскай з яе шматмоўным натоўпам адэсiтаў i маракоў усiх колераў скуры, вачэй i валасоў, з яе старадаўнiмi вагамi, што паказвалi не кiлаграмы, а пуды i фунты, з такiмi самымi, у пудах i фунтах, дзяленнямi на металёвых рэйках сiламераў у выглядзе круглых плюшавых падушачак са схаванымi спружынкамi (ахвотнiкi малацiлi па падушачках голымi i валасатымi кулакамi, i на рэйках падскоквалi ўгору рухомыя масянжовыя рамкi з рыскаю, пакуль аднойчы па вулiцы не прагуляўся мурын, якi адзiн за адным метадычна расправiўся з усiмi сiламерамi - заместа кулака ён карыстаўся голенай галавою-яйкам, у вынiку чаго рэек з дзяленнямi не хапала i масянжовыя рамкi ляцелi кудысьцi ў голле белых акацыяў), па Дзерыбасаўскай з яе акрабатам-жлуктам у капелюшы i балоннi на голым целе, што хадзiў вакол свайго пасланага на ходнiку плашча на руках, у той час як ягоная малпачка збiрала ў капялюш грошы, каб потым дапамагчы гаспадару распiць у скверы пляшку таннага вiна, па Дзерыбасаўскай, што здавалася маёй тагачаснай рамантычнай натуры фiлiялам Зурбагана i Гэль-Г'ю з навелаў Аляксандра Грына...
Мне праглася, каб усё гэта ўбачыў i адчуў мой сябар Юрка. На схiле жнiўня мы сядзелi на беразе Палаты недалёка ад старых Ксавэр'еўскiх могiлкаў i па чарзе пiлi з рыльца прывезенае Юркам з Закарпацця п'янкое маладое вiно.
З некалькiх асцярожных Юркавых слоў вынiкала, што пачуццё да суседкi па парце вытрымала праверку часам. Мяне гэта не ўсцешыла. Тымi днямi я ажно двойчы сустракаў Ларысу з Окаркам.
Першы раз яна толькi прысутнiчала сярод дваровай публiкi, што слухала Валеркавы песнi пад гiтару. Калi я праходзiў паўз альтанку, адтуль даносiўся ягоны прыемны чысты голас:
У не-е-й такая маленькая грудь,
А губы, губы алые, как маки.
Уходит капитан в далекий путь
И любит девушку из Нагасаки...
Другi выпадак быў не такi бяскрыўдны. Да ачмурэння нарэзаўшыся на даху нашага дома ў карты, мы выправiлiся ў кiнатэатр "Радзiма". Следам пацягнуўся сын п'янiцаў з першага пад'езда Ваня Шпакаў, вучань 4-га класа з букетам самых сумнеўных схiльнасцяў. Ваня ўжо стаяў на ўлiку ў мiлiцыi - за тое, што скруцiў нiпелi ў аўтобусе з узбекскiмi артыстамi, якiя выступалi ў Полацку пасля знакамiтага ташкенцкага землятрусу.
У кiнатэатры iшоў адзiн са страшэнна папулярных у жыхароў нашага горада iндыйскiх фiльмаў, але сеанс быў дзённы, i мы выгодна ўладкавалiся на першых радах напалову запоўненай залi. Як толькi кiнагероi пачалi цалавацца, чацвёртакласнiк Ваня жыццярадасна галёкнуў: "Глядзiце, сасуцца!" Бiлецёрка паклiкала дзяжурнага пажарнiка, якi выгнаў крыкуна, а заадно i ўсю нашую брацiю на вулiцу. У дзвярах я азiрнуўся: на пустым заднiм радзе сядзела Ларыса з Окаркам.
Першага верасня нас заместа заняткаў зноў на два тыднi завезлi ў вёску капаць бульбу. На полi класны першым чынам праверыў у "гусей" вёдры. Гэтым разам абышлося без вынаходак, аднак неўзабаве бабуля, у якой жылi Окарак i кампанiя, абвясцiла, што тыя ўкралi ў яе з шафы пятнаццаць рублёў i бутэльку вiна, i "гусей" адправiлi дахаты. Я тужыў па сваёй Галi i цiха зайздросцiў Юрку, якi цягаў Ларысе вёдры, прыносiў ёй з чужых садоў салодкiя грушы i збiраў на ўзлеску каля бульбянiшча лiловыя букецiкi верасу.
Гэтая iдылiя мусiла мець працяг. Калi мы вярнулiся ў горад, Юрка раскрыў карты: у суботу бацькi з'едуць на летнiк, i Ларыса прыйдзе да яго на пляшку вiна, што ўжо чакае iх у вядомай мне схоўцы. У мяне Юрка папрасiў транзiстар "Акiян", каб злавiць музычны выпуск "Голасу Амерыкi".
З той суботы ў Юркавым лёсе i загучала трагiчная нота. Ранiцою пасля дня "X" я патэлефанаваў яму, але, пачуўшы мой голас, Юрка паклаў трубку i больш не адгукаўся. Я падумаў, што Ларыса яшчэ ў яго, i вырашыў пакiнуць сябра сам-насам з новымi пачуццямi i перажываннямi.
У панядзелак ягонае месца ў класе засталося пустое. Што прычынiлася, калi ён павiнен быў "да канца быць мужчынам", я даведаўся на лавачцы каля Дзвiны толькi праз тыдзень. Усе тыя днi Юрка адседжваўся дома i не падыходзiў да тэлефона. Юркавы вочы правалiлiся, а нос завастрыўся i зрабiўся падобны да дзюбы грака-альбiноса. Памятаю, што ўсе здагадкi круцiлiся ў маёй наiўнай галаве вакол дзвюх асноўных версiяў: iмпатэнцыя i брыдкая хвароба. Насамрэч, здарылася зусiм iншае.
Чакаючы ў тую суботу Ларысу, ён зрабiў вусцiшнае адкрыццё: схоўка за цёмна-зялёнымi тамамi "Сусветнай гiсторыi" была пустая. Хтосьцi з бацькоў знайшоў пляшку i захапiў яе на летнiк. Грошай на яшчэ адну ў Юркi не хапiла. Гонар не дазволiў яму нi адчынiць Ларысе дзверы, нi з'явiцца ў класе. Калi Юрка апавядаў пра гэта, яго калацiла як у лiхаманцы. Мяне дасюль здзiўляе, што ён наогул здолеў расказаць пра сваю драму.
Я не прыдумаў нiчога лепшага, чым засмяяцца i сказаць, што людзей з такiм самалюбствам, напэўна, адзiн на мiльён. Гэта аказалася жудаснай памылкаю, хоць, далiбог, я i сёння не ведаю, як павiнен быў паводзiцца.
Там, на нашай лавачцы над ракой, я гаварыў яшчэ нешта - што Ларыса ўсё зразумее, што ён, Юрка, выключны чалавек, што я веру ў iх каханне i нашае сяброўства. Сустрэўшыся з iм вачыма, я здрыгануўся: ягоны твар зрабiўся мёртвай пагардлiвай маскай. Юрка падняўся i, злёгку пакланiўшыся мне, прамовiў: "Вы свободны, сударь". Я i зараз бачу, як ён, рослы i сутулы, з паднятым каўняром брунатнага плашча, брыдзе па беразе ў сутонне, назаўсёды аддаляючыся ад мяне, i за iм бяжыць абчапляны ваўчкамi здзiчэлы белы дварняк.
Пасля выхадных класны паведамiў, што бацькi перавялi Весялова ў iншую школу.
Потым мы сустракалiся адно выпадкова i нiколi не размаўлялi. Дый што я мог яму сказаць? Што Ларыса "ходзiць", як гэта тады называлася, з Окаркам i што ён заняў у класе Юркава месца каля сярэдняга вакна? Альбо што неяк мы гулялi з Окаркам у настольны тэнiс i, застаўшыся з iм адзiн на адзiн, я з халадком нянавiсцi пад сэрцам удавана абыякавым тонам запытаўся, што ў яго з Жылкiнай, а ён з нахабным спакоем, дапытлiва пазiраючы мне ў вочы i расцягваючы словы, адказаў:
"Е...сь... Нае...сь и выкину. А хошь - тебе отдам".
За такi адказ трэба было кiнуцца на Окарка з кулакамi, але я ведаў, што ён паўсюль ходзiць з ножычкам. Другi "гусь", Iгар Гарачоў, той самы, што хварэў у восьмым класе на ганарэю i пасадзiў настаўнiка працы на цвiк, ужо сядзеў за групавое згвалтаванне саракагадовай жанчыны са шклозавода, якую гвалтаўнiкi, такiя ж падлеткi, як Iгар, злавiлi перад начной зменай i, заклеiўшы рот пластырам, зацягнулi ў будаўнiчую бытоўку. На судзе ён трымаўся героем i адмовiўся прызнаць сябе вiнаватым на той падставе, што нiчога не рабiў, а ўсяго толькi трымаў "цётку" за нагу.
У красавiку ў Ларысы нарадзiўся дзiцёнак. У нашай школе гэта быў другi выпадак. Летась дзесяцiкласнiца Iрка Кляпацкая нарадзiла маленькага япончыка ад кагосьцi з замежцаў, што наладжвалi абсталяванне на нафтаперапрацоўчым заводзе. Мая Галя сказала, што дзiця ў Ларысы атрымалася сямiмесячнае i што, як нi дзiўна, гэта якраз добра, прынамсi, значна лепей, чым калi б яно прыйшло на свет на месяц пазней.
У адрозненне ад Iркi, якая ўжо ў радзiльнi адмовiлася ад малога i здавала з аднакласнiкамi выпускныя экзамены, Ларыса пакiнула дзiця сабе i ў школу не вярнулася. Пад час экзаменаў яе можна было ўбачыць з каляскаю ў парку культуры i адпачынку iмя 50-годдзя "Великого Октября". Шчаслiвы татуля тады ўжо цягнуў тэрмiн, бо аднаго разу ў традыцыйнай суботняй бойцы пад таполямi каля танцпляцоўкi пусцiў у ход свой ножык, але не патрапiў уцячы ад мiлiцэйскага нарада. Калi я сустракаў Ларысу з малым, мне заўсёды думалася, што яе сын вырасце, парэжа каго-небудзь ножычкам i ўслед за бацькам пойдзе на зону.
Далейшыя звесткi пра Юрку Весялова не вылучаюцца паўнатой.
Ён таксама вучыўся ў Менску, аднак не на журналiстыцы ва ўнiверсiтэце, як марыў, а чамусьцi ў полiтэхнiчным на архiтэктуры, i мы не бачылiся. Адзiным выключэннем стаўся той раз, калi я адносiў Юрку перададзеныя з дому грошы.
Усе ложкi ў Юркавым iнтэрнатаўскiм пакоi былi занятыя: на чатырох спалi апранутыя хлопцы, а на пятым, абняўшыся, як кацяняты, - зусiм голы Юрка i гэткая ж голая рудая дзяўчына настолькi вульгарнага выгляду, што яе адразу хацелася назваць бабай. На засланым газетамi стале сумавалi дзве патэльнi з застылым тлушчам i тры цi чатыры пустыя гарэлачныя пляшкi. Мне ўдалося раскатурхаць Юрку, а яму - нейкiм дзiвам, нягледзячы на маладую бараду, пазнаць мяне. Ледзьве варочаючы языком, ён растлумачыў, што сёння свята дзень птушак, i, не падымаючыся з ложка, паказаў пальцам на насценны каляндар юнага натуралiста. Ягоная сяброўка перавярнулася ў сне на другi бок, i толькi тады, з цяжкасцю злавiўшы мой позiрк, Юрка пагладзiў яе па белым азадку i прыкрыў той разам з астатнiмi пышнымi вабнотамi коўдраю. "А табе - во!" тыцнуў ён мне пад нос дулю i палез пад коўдру сам.
Перад адыходам я паспеў заўважыць, што адзiн з Юркавых суседзяў не проста спаў, а быў моцна прытарочаны да ложка вяроўкаю. Распускаць марскiя вузлы я на ўсякi выпадак не стаў.
Тады я вёў дзённiк, дзе ўражаннi ад гэтага новага Юркi ўвасобiлiся ў вобразе (думаю, не надта ўдалым i дакладным) зламанага гадзiннiка.
Напэўна, каляндар юнага натуралiста, паводле якога жыў Юркаў пакой, меў шмат святаў, бо праз нейкi час да мяне дайшла чутка, што, ратуючыся ад выключэння, Юрка ўзяў акадэмiчны адпачынак.
Жыццё ўжо даўно круцiла нас па такiх далёкiх арбiтах, што, атрымаўшы на апошнiм курсе лiст з вайсковым штэмпелем, я хутчэй паверыў бы ў тое, што пра маю персону ўспомнiў раптам сам мiнiстр абароны, чым у тое, быццам мне можа напiсаць Юрка Весялоў.
Штэмпель быў маскоўскi, але лiст прыйшоў з Афганiстана.
Можна здагадвацца, у якiх шчамлётках адзiноты i безнадзейнасцi апынуўся Юрка, калi - i гэта з ягоным характарам - называў мяне ў лiсце адзiным сябрам.
Палова тэксту на двух лiстках з вучнёўскага сшытка ў кратку засталася пад беспрасветным цэнзарскiм атрамантам. Найбольш iстотным у ацалелай частцы была згадка пра Валерку Акаркова. Юрка пiсаў, што, калi яму давялося ўпершыню страляць у афганца, ён уявiў перад сабой Окарка.
Мяне дагэтуль кусае сумленне: чаму не адказаў Юрку? Можна ж было напiсаць у Афганiстан i прамаўчаўшы пра Окаркава вяртанне з зоны, як i пра тое, што ён жыў у Ларысы, пакуль праз пару месяцаў зноў не паехаў пад канвоем кудысьцi ў Мардовiю, пасля чаго Ларыса скруцiлася з падазроным тыпам з Задзвiння i ўзялася гандляваць каля Палаца культуры шклозавода пiвам.
Больш салдацкiх лiстоў - нi з маскоўскiм, нi з якiм iншым штэмпелем - мне не прыходзiла.
Фiнал гэтае гiсторыi я магу аднавiць толькi са слоў клiўлендца з двума адарванымi пальцамi, таму мая спроба будзе непазбежна пазначаная пячаткаю суб'ектывiзму. Але ўяўленне малюе апошнiя Юркавы хвiлiны настолькi выразна, што я наважваюся выкласцi сваю версiю на паперы. (Вiдаць, тут прысутнiчае i эгаiстычнае iмкненне пазбыцца сiндрому бензапiлы, бо пасля вечара ў Клiўлендзе я не здольны спакойна чуць яе гук, i лепей не ўспамiнаць, што чынiлася са мною, калi днямi ў нашым двары спускалi стары бераст.)
Заплюшчыўшы вочы, я бачу вечаровую горную цяснiну ў ваколiцах Герата. Бой адгрымеў зусiм нядаўна, i ў паветры яшчэ стаiць пах парахавога дыму. Юрка з туга скручанымi рукамi ляжыць на спiне ў фiялетавым ценю вострай двухгаловай скалы, падобнай да раскрытай драпежнай глюгi. У ногi яму ўпiваецца тонкi шнур, хоць нi бегчы, нi нават паўзцi з раздробленай галёнкаю немагчыма.
Стамлёны, з гарачымi вуглямi гагатавых вачэй камандзiр афганскiх партызанаў ведае цану кожнаму слову i растуляе вусны не болей пяцi разоў. "Жыць хочэш - бэры iслам", - грэблiва перакладае тлумач. Юрка не адказвае, гледзячы ў выцвiлае ад спёкi неба, дзе, быццам зрэнка неабдымнага абыякавага вока, плавае сокал.
Камандзiр загаворвае зноў, але цяпер тлумач маўчыць, i пад скалою пульсуе чаканне непазбежнасцi. Да Юркi кiдаецца малады партызан у брудным зялёным турбане, з-пад якога вочы блiскаюць нетутэйшым валошкавым блакiтам. "Соглашайся, Веселов, слышь, соглашайся... - захлынаючыся i глытаючы словы, шэпча ён. - Я обрезался, и ничего... Кормежка нормальная... бабы есть такие... закачаешься..." Юрка пазнае сяржанта з iхняе роты, што прапаў пад час акцыi ў мiнулым месяцы. Той, яшчэ больш прыцiшыўшы голас i палахлiва касавурачыся на камандзiра, угаворвае: "А там, слышь, через Пакистан на Запад мотанем... Блядь буду... Не боись... Не мы первые, не мы последние... Х...ня этот ихний ислам..."
Юрка маўчыць. Магчыма, ён бачыць Дзвiну i нашае падарожжа пад мостам. Магчыма, збiрае Ларысе букецiк верасу. А можа, гледзячы на афганцаў, узгадвае Окарка...
Але - найверагодней - бязлiтасны боль у назе не дае яму засяродзiцца нi на чым, i, прагнучы як мага хутчэй правалiцца ў ратавальную непрытомнасць, ён проста няўцямна глядзiць, як высокi сухарлявы афганец акуратна надзявае даўгi скураны фартух, i да астатняга моманту не разумее, навошта той заводзiць трафейную бензапiлу...