Трофим Матвеевич Шулашкара кӑйсан пушӑ алпа таврӑнмасть.
Ӗлӗк, предҫедателе суйличчен, суту-илӳ енӗпе ӗҫлекен тусӗсем халь те ӗҫлеҫҫӗ-ха. Хӑшӗ-пӗрисем службӑ пусми тӑрӑх ҫӳлтен те ҫӳле хӑпарчӗҫ, теприсем вырӑнтах талӑртатрӗҫ, хӑшӗсем аялтан та аяла анса пычӗҫ. Теприсем… Ялти йӑла ютра юраман, терӗҫ. Социализм обществи, гигантла утӑмсем турӗ пулин те, тӗрлӗрен йӑх-яхсенчен хӑтӑлса ҫитеймерӗ. Пӗри патшалӑх кӗсйине хӑй кӗсйинчен уйӑраймарӗ, тепри хӑйне сӗрнине хирӗҫ пулаймарӗ… Вӗсене кирлӗ ҫӗре ӑсатрӗҫ. Анчах ахаль калаҫҫӗ-и ӑслӑ вырӑнне ӑслӑ, ухмах вырӑнне ухмах, вӑрӑ вырӑнне вӑрӑ тупӑнать, тесе. Шыв пулсан пулӑ пурӑнать. Трофим Матвеевичшӑн ҫынпа паллашасси темех мар: чӗлхе-ҫӑвар ҫаврӑнать.
Шӑпа такам патне те ҫитерет. Кирлӗ кунта ҫӗрӗк ҫӑпата та кирлӗ, асӑркамасан — ҫӗрӗк тунката та такӑнтарать. Кивӗ тусӗсемпе вӑл ӗлӗк мӗнле пурӑннӑ, халь те ҫаплипех: калаҫмӑ та, хӑналама та ӳркенмест. Лешсем те унӑн кӑмӑлне аван пӗлеҫҫӗ. Кирлӗ япала пуррине пӗлчӗ пулсан, таҫта-таҫта ҫитет те — илет. Ҫитменнине вӑл суту-илӳ работникӗсен мухтавӗ: вӗсен ятне варалама мар, чапа кӑларчӗ. Юлса пынӑ «Ҫавал» колхоз ҫинчен халь реопубликӑра та асӑнаҫҫӗ.
Виссарион Марковича ӑсатса ярсан виҫӗ кунталах Трофим Матвеевич Шупашкара ҫитрӗ. Тракторсемпе автомашинӑсем валли запаслӑ пайсем туянса ӑсатнӑ хыҫҫӑн республикӑри тавар базинчен тата ҫӗнӗ стройкӑсенчен хӑпма пӗлмерӗ. Района шӑнкравларӗ, райӗҫтӑвком председателӗпе нумайччен калаҫрӗ. Райсоюз счечӗпе икӗ тоннӑ белилӑ тата хӑмла ҫыртарса илчӗ. Колкоз председателӗн критикинчен хӑракан райсоюз председателӗ ырӑ кӑмӑллӑ Герасимов япаласене тиеме машинӑсем те ярса пачӗ.
— Вот кооператор. Оперативнӑ! Ҫапла ӗҫлесен сана ма мухтас мар! Маттур, Мӗн тӑватӑн унта? Отчет? Бухгалтерсене хӑвала. Кил, кил хам кунта чух, — калаҫрӗ Трофим Матвеевич телефонпа.
Чӑнах та, Герасимов ҫав кунах «Победӑпа» Шупашкара карлаттарса ҫитрӗ. Каҫхине вӗсем халӑхпа тӑках тулнӑ «Атӑл» ресторанта ларчӗҫ. Колхоз председателӗ шампански ҫеҫ ӗҫрӗ, тусӗсене е коньякпа, е шурӑ эрехпе хӑналӑрӗ.
— Матвейч! — кӑла, эп сана усал тунӑ-и? Туман. Хӑҫан эс мана пленумсемпе конференцисенче намӑслантарма пӑрахатӑн? — ҫыпӑҫрӗ Герасимов. — Района мӗн килет, чи малтан сана, — шӑлчӗ вӑл куҫӗсене.
— Ҫитӗ, ҫитӗ… Мӗн иртнине асӑнатӑн. Эс ҫавна шута ил: эп трибунӑ ҫине тухсанах оратор кӗҫҫипе чирлетӗп, — шӳтлерӗ Трофим Матвеевич. — Малалла тӗкӗнместӗп сана. Халь ӗҫлессе те лайӑх ӗҫле пуҫларӑн.
— Эп начар ӗҫлемен. План тулса пырать…
«Эрех сутнипе план тултарма ҫӑмӑл», — шухашларӗ предоедатель, анчах Герасимова урӑхларах хуравларӗ. — Вот маттур. Ҫавӑпта чӗннӗ те сана хӑнана. Ӗҫрӗмӗр. Ну-ну, мана чул тума эп хӗрарӑм мар, ӗҫрӗмӗр…
Ирхине бавӑра ӗҫлекен пӗр тусӗ Трофим Матвеевичран ҫапла ыйтрӗ:
— Мӗн тӑван кун чухлӗ хӑмлапа? Колхозна авлантаратӑн-им?
— Май уявӗнче колхоз ӗҫки тӑватӑп. Ку пӗрре. Унтан колхозниксене кирлӗ. Ку иккӗ, — пӳрнисене хутлатса нимӗн кулмасӑр пӗлтерчӗ вӑл. Куҫӗ ҫеҫ самантлӑха чее хӗлхемле ҫиҫсе илчӗ.
Машинӑсене ӑсатса ярсанах, Трофим Матвеевич ҫак таварсем колхоза мӗн чухлӗ тупӑш парассипе шутлама пуҫларӗ.
Белилӑ — дефицит. Колхозниксене кирлӗ. Ӑна халь йӑлӑр-япӑрах тупса илме ҫук. Хамӑр ҫынсене кӑшт хаклӑрах хакпа, ют ялсене икӗ хакпа сутӑпӑр. Пӗлтӗр илнине кӑҫал та илеҫҫӗ. Патшалӑх хакӗ те пӗр кило хӑмла хӗрӗх тенкӗ, пасарта кӗренкки вӑтӑр тӑрать. Иккӗмӗш сорт ӗнтӗ. Ял ҫынни сортне пӑхса тӑмасть, лавкка хӑмли хаяр, тет. Кӗҫ уяв тата: мункун, пӗрремӗш Май. Куҫпа курса юлаймӑн. Хӑмлах хӗрӗх пин енне тупӑш парать. Ҫул укҫи, тӑкак пур шӑртак. Тупӑшӗ вара…
Чӑнах та, Ҫавалкаса ытти ялсенчен колхозниксем кашни ҫуркуннех белилӑла пӑта патне пыраҫҫӗ. Колхоз патшалӑх хакне хӑпартса икӗ хакпа шӑйӑрать пулин те, кирлӗ япалашӑн укҫа шел мар. Ӑҫтан туятӑн урӑх? Пурнӑҫ лайӑхланса пырать, ҫурт-йӗр тӑвакансен йышӗ ӳсет. Пӑхатӑн та пӗр-пӗр урама, машинпа мар, лавпа иртсе кайма та вырӑн ҫук: пура ҫине пура, пӗрене кули ҫине пӗрене купи. Райсоюз ҫывӑрать. Ҫывӑрмасан та тепӗр чух республикӑ склачӗсенче тупса илейместӗн. Трофим Матвеевич вара Свердловска та, Мускава та, Чулхулана та каять е ярать. Шыракан тупать.
Ӑмсанаҫҫӗ ытти ял ҫыннисем Ҫавалкас председательне, колхозниксем умӗнчех мухтаҫҫӗ. Ку унӑн ятне, чанне тата ытларах хӑпартать.
Шупашкартан Трофим Матвеевич савӑнса таврӑнчӗ. Станцӑра ансан, парти райкомне кӗме шухӑша та илменччӗ, Василий Иванович вокзал умӗнче курчӗ те тӳрех хулран ҫавӑтрӗ: — Колхоз маршалне салам. Эп сирӗн пата кайма хатӗрленнӗччӗ.
— Халь тата каймастӑр-им? — секретарь аллине чӑмӑртарӗ колхоз председателӗ.
— Савӑнсах пыратӑп. Хуҫа ҫук ҫӗре кайма ырӑ мар. Йӑшӑншастӑп пулсан, эс Шупашкартан пулас…
«Ӑҫтан муртан пӗлет? — шухӑшларӗ Трофим Матвеевич, хура куҫӗсемпе секретаре сӑнаса. — Малтан унашкал марччӗ, халь пӗр утӑма та пытарма сук».
— Ӗҫ тупса патӑр мана чупмалӑх. Трактор та комбайн, жнейкӑ та молотилкӑ. Шыра ӗнтӗ ҫӗтӗк агенчӗ пек тӗрлӗ шеҫтернесем, коленвал та насуссем. РТС качча кайма шухӑш тытнӑ хӗрле: каяс килет — илӗртет, кӗпе-йӗм ҫитменни чӑрмантарать. Колхоз кивелнӗ кӗрӗкле: паян саплатӑн, ыран шӑтать, ыран саллатӑн — виҫмине ҫурӑлать. Председателӗн агент та, инженер та, ҫӗвӗҫ те пулмалла.
— Чӗлхӳне аннӳ лайӑх ҫакса янӑ вара, — йӑл кулчӗ Василий Иванович, председателӗн чеен ялкӑшакан куҫӗнчен тинкерсе. — Хӑш-пӗр ҫынсен пысӑк ҫитменлӗх пур: чухӑнланма, макӑрма юратаҫҫӗ. Вӑл мухтаннинчен ырӑрах, лайӑхрах. Ҫапах та пилӗк ҫӗр листа шифер туяннине ма пытаратӑн? Хӑмла тата? Сӑра завочӗ уҫатӑн-им? Колхоз купец мар, пӗрлешӳллӗ хуҫӑлӑх, — сасартӑк улшӑнчӗ райком секретарӗ. Халь кӑна вылякан кулли таҫта кайса ҫухалчӗ, тути ҫӑтӑланчӗ.
«Герасимов элеклеме те ӗлкӗрнӗ. Ах, тӑмсай. Сана текех коньяк мар, шыв та ӗҫтермӗп. Тӑхта ак тепӗр пухуччен», — шухӑшларӗ Трофим Матаеевич, куҫне секретарьтен пытарса.
— Хӑмли вӑл, Василий Иванович, пӑсмаҫть. Колкозник пӗр кӗрепенккешӗн пасара утать, ак сана пӗр ӗҫ кунӗ ҫухалать те. Колхозра кладовщик патне пырать те аванс шучӗпе ал пусать кӑна. Хӑвӑрах кашни пленумрах янратӑр: «Ҫын ҫинчен шухӑшламалла, ҫынна пулӑшмалла». Вӑт пулӑшатпӑр.
— Юптару, Матвеевич, юптару. Хам хресчен пулнӑ. Вӑрман ҫыннин хӑмла ҫук тенине ӗненместӗн.
— Ӗнентерме аташкаланӑ хӗр мар. Тарчӗ вӑрман, инҫете тарта…
— Хӑмла ҫинчен колхозӑн тахҫанах шухӑшламалла. Эсир ҫӗр хуҫиеем. Миҫе хутчен калатӑп: юпа ларатпӑр, пралук пур. Ма пӗр вунӑ гектар лартас мар? Унашкал суту-илӳпе колхоз экономикине яланах хӑпартаймӑн. Вӑл халлӗхе ҫеҫ. Темиҫе ҫултан пурте ҫителеклӗ пулать: белилӑ та, пӑта та, шифер та. Хӑмла сире ӗмӗрлӗх. Кашни гектартан, лайӑх пӑхсан, ҫитмӗлшер, ҫӗршер пин таран тупӑш парать.
— Ал ҫитмест, кӗркунне ӗлкӗрме ҫук: хӑмлине тат, ҫӗр улмипе кӑшманне кӑлар, кантӑрне те тат, — хирӗҫлет Трофим Матвеевич. Ашӗнче хӑй ҫаплах Герасимовпа ятлаҫать.
Райком секретарӗ вӗрентсе калама тытӑнсанах колхоз председателӗ лӑпкӑлӑхне ҫухатать, хӑвӑртрах унран хӑпма тӑрӑшать. Вӗрентме халь пурте ӑста, тума ӑс ҫитмест. Лешӗ, хумханнине сиссенех, ямасть, уйрӑлмасть. Колхозӑн кашни шӑтӑкне кӗрсе тухса хурапа шурра кӑтартать.
Райкома кӗчеҫ.
Трофим Матвеевич килнӗ пуйӑспах парти обкомӗн представителӗ те ҫитнӗ-мӗн. Ӑна вӗсем асӑрхаман. Лешӗ, калаҫса тӑнӑ хушӑра, вӗсенчен асӑрхамасӑр иртсе кайнӑ пулас.
— Каҫар, — терӗ Василий Иванович Прыгунова, — паян татах пырасси пулмарӗ. Тепрехинче, ак, уншӑн виҫӗ кунлӑхах персе ҫитетӗп.
— Шел, — хуравларӗ колхоз председӑтелӗ. — Мӗн тӑвӑн… Ҫапах кӗтетпер, — сыв пуллашрӗ вӑл. Хӑй ӑшӗнче: «Пыманни питӗ лайӑх… Хамсӑр колхозра тем туса хунӑ-ха», — тесе шухӑшларӗ.
Фойене анса Ҫавалкаса шӑнкӑравларӗ, Марьепе калаҫрӗ, ӑна машинӑпа хирӗҫ тухма ыйтрӗ.
— Вӑхӑт ҫук. Лаша ярса ларӑп, — хуравларӗ арӑмӗ.
— Ытти чух илме хӑех тухаканччӗ. Килте темӗскер пулман-ши? — канӑҫсӑрланчӗ упӑшки.
Микулай мучин кӑмӑлӗ паян ҫурхи хӗвел пек. Хӑй те ирӗлет, ҫынсене те хӑйӗн ӑшшипе ирӗлтерес килет унӑн. Ӗнер вӑл больницӑра пулнӑ, унта тӗр харӑсах вун тӑватӑ шӑл ларттарнӑ. Селӗплӗхӗ ҫухалнинчен паян пӗчӗк ача пек телӗнет.
— Арлан тӑпри тетӗн? Ҫавна ҫиеле кӑларса ҫӗре пӑсрӑр та эсир, катемписем, — шӗвер пӳрнипе Володя ҫине тӗллерӗ Микулай мучи. — Яраҫҫӗ акапуҫне трактор туртнӑ таран, ҫиеле кӗл кӑна сирпӗнсе пырать. Ӗлӗк ман ана та Хурӑнвар уйӗнче пулнӑ. Тислӗкне тӑкма та ытлашшиех тӑкайман пӗр ӗнепе пилӗк-ултӑ сурӑх тислӗкӗ анкарти валли те ҫитмест. Мулкач, кашкӑр тула тухнисене эп шута илместӗп, тӑкнӑ пуль теҫҫеттин ҫине пӗр вунӑ лав, ҫапах ҫур пилӗкрен тӑватӑ урапаран кая илмен. Мӗншӗн тетӗн? Тарӑн сухаласа кӗл кӑларман. Халь Хурӑнварта мӗн ӳсет? Тырӑ тес, тырӑ мар. Акма этемех акать те, шӑтса тухсан шуйттан акса кайнӑ пек. Ман пуҫра ҫӳҫ унран ҫӑрарах, — пӑхлатса кулчӗ хуралҫӑ. Вӑл Володьӑна хирӗҫ чӗнтересшӗн тӑрӑшать-мӗн. Лар-ха, пӗччен никампа сӑмах хушмасӑр? Ҫӗрле пӗччен, кантӑрла пӗччен. Халь чӗлхе хурҫӑ шӑлсене перӗнет те яш чухнехи пек кӗҫӗтсе каять.
— Эс, Микулай мучи, ҫын куҫӗнчи шӑрлӑка курма юратан. Катемпи, катемпи, тесе ларатӑн, — йӗкӗлтерех калаҫать Володя. — Сан вырӑнта пулсан, эп ӗҫлекен ҫын патне пыриччен, карчӑкне ыталаса выртмалла. Чӗлхӳ айне пӑрӑҫ хутӑн-им? Вообще эс, юлашки вӑхӑтра, сознанисӗр элемент пулса кайрӑн, — ӗҫне пӑрахсах тӳрлетсе тӑрать Володя. Хӑй гимнастеркӑ вӗҫҫӗнех, ҫӗлӗкне ӗнси хыҫне антарса лартнӑ. Тарпа йӗпеннӗ сарӑрах ҫӳҫӗ ҫамки ҫине усӑнса аннӑ. Чӗкеҫ шатриллӗ пичӗ кӑмрӑк тусанӗпе хуралнӑ.
Мучи хӑйен тӗллевӗ пурнӑҫланнӑшӑн савӑнчӗ. Каччӑ «вӑлтана хыпрӗ», текех пӗччен мар. Чӗлхене ҫӗтес тесен, ҫамрӑк та ӳксех юлмасть.
— Ӗҫӳнтен ытларах чӗлхӳ, Улати. Аҫу санашкал марччӗ. Карчӑк пирки сана ҫавна калам: малтан авлан, пурӑнса кур, кайран хӑвах пӗлетӗн. Суснанисӗр алимент пирки ытлашши палкан, эс хӑв Трофим Матвейчӑ пӳлӗмӗнчи телефонӑн типӗ алименчӗ пек алимент — сӑмаххисене юриех пӑсрӗ мучи. — Эс те телефон пек ытларах янкӑртаттаран. Авлавмастӑн, ҫӗршыва чун хушса усӑ кӳместӗн. Шухӑшла хӑвах: эсӗ-и е эпӗ суснанисӗр алимент. Эп «холостяк» тӳлеместӗп, — йӑл кулса ячӗ мучи. Ҫӑра куҫ харши айне путнӑ куҫӗсем шӑши тытнӑ кушакӑнни пек ялкӑшма тытӑнчӑҫ. Вӑл тӗпленсех калаҫма хатӗрленчӗ: хӗлӗх пӑралукпа чӗлӗм чӑпӑкне тасатса вӗрчӗ, пирус кӑларса табакне ватса кӑларчӗ.
— ВолоДя! Минутлӑха кил-ха, куваллӑ ҫапмалла, — кӑшкӑрчӗ тимӗрҫӗ лаҫҫинчен Павел.
Каллех калаҫасси путланчӗ. Каччӑ хуралҫа пӗчченех хӑварса лаҫа чупрӗ. Тӑлаххӑн ларса юлчӗ трактор ҫуни ҫинче Микулай мучи.
Ҫӗркаҫ сырса илнӗ тӗтре шӗвелсе кайрӗ, ир енне тӳпенелле хӑпарса хӗвелле пӗлӗтсене ҫул уҫса пачӗ. Кантӑртан нӳрӗ те вӑркӑш ҫилсен кӗтӗвӗ кӑпса килчӗ. Акӑ халь те хӗвел тухни икӗ сехете яхӑн кӑна, анчах каҫхине те шӑнман шыв хӑй юхӑмне вӑйлатрӗ, ҫырмасемпе шырлансене васкарӗ, унти тӑлӑх йӑмрасен тымарӗсене ҫурӗ, хум ҫилхине вӗлкӗштерсе кӗрлерӗ.
Кӗскелчӗҫ ҫӗрсем. Хӗллехи каҫсенче Микулай мучи фермӑ ҫурчӗсем тавра вунӑ-вун икӗ хут ҫаврӑнма ӗлкӗретчӗ пулсан, халь вӑхӑт йӗппи ытла та хӑвӑрт куҫать. Дояркӑсем ӗне суса пӗтерсен апат ҫиесҫӗ. Ал ӗҫӗ тытнӑ чух ӗнтрӗк те пытанман-ха. Дежурнӑйсене икӗ-виҫӗ хут вӑратса витесене яратӑн, хӑв та вӗсемпе пӗрле тухатӑн. Сисмесӗрех тухӑҫра кӑвак ҫутӑ палӑрма пуҫлать. Хуралҫӑ пурнӑҫӗ йӑлтах пуҫ хӗрлӗ: ҫынсем ҫывӑрнӑ чух — ҫӳре, вӗсем ӗҫленӗ чух — ҫывӑр. Хӑнӑхнӑ та — пырать. Ирхине пӗр-икӗ сехет кӑтӑш пулатӑн та — каллех ура ҫинче.
Фермӑсенче хӗвӗшӳ пуҫланчӗ.
Колхозниксем кил хушшине тислӗкрен тасатрӗҫ, платниксем сысна витин урайӗсене коридорне ҫӗн хӑмасемпе сарма тытӑнчӗҫ. Кормокухньӑ алӑкӗ патӗнче шыв тӑкӑна-тӑкӑна пӑрланса ларнӑ лаптӑксем касрӗҫ. Хӗрачасем ҫурайман вут муклашкисем юр айӗнчен ирӗлсе тухрӗҫ. Атӑ-мӑтӑскерсене тиесе тимӗрҫӗ лаҫҫи латне кӑмрӑк тума кайса тӑкрӗҫ.
Пӗтӗм ӗҫе Трофим Матвеевич хӑй йӗркелерӗ. Вӑл Павелпа чип-чипер ӗҫлекен Володьӑна чӗнтерчӗ, вӑрман-промхозри пӑчкӑ ҫуракан завода кӗрпе тиеме кӑларса ячӗ. Тепӗр кунне ӗне витин коридорӗсене вӗтетнӗ улӑмпа хутӑштарса ӗнесен айне пӑчкӑ кӗрпи сарса тухрӗҫ.
Ҫынсем яла ыран-паянах пысӑк хӑна килмелли ҫинчен калаҫрӗҫ. Кам килмеллине лайӑххӑн никам та пӗлмерӗ. Колхоз председателӗ ӑна пысӑк вӑрттӑнлӑхра тытрӗ.
Кӑнтӑрла иртсен, тимӗрҫӗ лаҫҫи патне РТСран куҫса ҫӳрекен сварочнӑй аппарат лартнӑ машинӑ персе ҫитрӗ. Хепӗртенӗ Павел «пиллӗк» илнӗ шкул ачи пек савӑнчӗ. Трактор ҫуни тата кивӗ муклашкасем ҫине хӑпартса лартнӑ плуг рамисем ҫумне пулас урапасен тӗревӗсене ҫыпӑҫтарма тытӑнчӗҫ.
Ӗҫӗ те тепрер сехетрен пӗтетчӗ пуль, лаҫ умне Трофим Матвеевич пырса тухрӗ. Чылай хушӑ пӑхса тӑчӗ вӑл ӑнланакан трактористсем ҫине. Унтан Павела кӑчӑк туртса чӗнсе илчӗ те:
— Ку мӗн амакӗ тата? — терӗ.
Каччӑ председателе малтанах асӑрханӑччӗ. Ӑна курсанах шухӑшсем салаланса кайрӗҫ. Хӑлхара ҫаллах Марье сасси янӑранӑн туйӑнать: «Сана юрататӑп, Павел». Хӗрарӑм ӑна хӑй юратӑвӗ ҫинчен уҫҫӑн калани пӗр енчен савӑнтарать пек, тепӗр енчен… Ӑсатма тухсан тӗттӗм ҫенӗкре чуп турӗ ӑна Марье. Каччӑ чӗри чӑтаймарӗ… Ӑсатма тухрӗ… Килнех ҫитерчӗ.
Председатель патне Павел хӗрелнӗ питпе пычӗ, унӑн ыйтӑвӗ ҫине вӑтанарах тата такӑнкаласа хуравларӗ. Плугпа унӑн пысӑк пуласлӑхӗ ҫинчен каласа пачӗ.
— Ӑҫта тӗрӗслесе пӑхнӑ ӑна?
— Ниҫта та.
— Апла пулсан мӗн… Усси ун виҫӗ пуслӑх та пулмӗ. Колхоз сӑнав станцийӗ мар. Кур-ха, тупнӑ тӑккаланмалли. Кам чӗнсе илчӗ мастерскоя?
— Эпӗ хам.
— Колхоз шучӗпе усӑ курма шутларӑн апла? Чарӑнӑр ӗҫлеме! — кӑшкӑрчӗ вӑл электросварщикпе шофера. — Курӑр-ха, тимӗрҫӗ лаҫҫинче частнӑй предприяти уҫнӑ. Петӗр, кил-ха. Хатӗрлесе ҫитертӗн-и колхоза ҫуракине? Сана эп Шупашкара кайичченех виҫӗ кунлӑх срок панӑччӗ. Ку плугсене хӑҫан юсатӑн? Хӑҫан сӳре шӑлӗсене лартса пӗтеретӗн? — кӑшкӑрашма тытӑнчӗ Прытунов.
Колхоз председателӗ ҫапла хӗрсе кайнине Павел пӗрремӗш хут курчӗ. Ҫавӑнпа вӑл ун ҫине художник пек интересленсе пӑхрӗ. Трофим Матвеевичӑн пит ҫӑмартийӗ вӗттӗн-вӗттӗн сиккелет. Ун умӗнче Петӗр, вӑрӑпа пӗрремӗш хут ҫакланнӑ ҫын пек, куҫне уҫаймасӑр пуҫне ҫӗрелле чиксе тӑчӗ.
— Колхоз тимӗрне тӑккалатӑр. Эс мар-и макӑран, Петӗр, вӑл ҫук та ку ҫук тесе? Халь колхоз япалинчен кӗпер тумалӑх та тимӗр тупӑнчӗ! — янӑрарӗ председатель.
— Ӑна Павел хӑй тупнӑ. Колхозӑн мар, — аран ҫеҫ ҫӑвар уҫрӗ Петӗр.
— Унӑн аслашшӗ хуҫа пулнӑ-и? Ӑҫтан туптӑр вӑл. Павел хӑюланать.
— Трофим Матвеевич. Йӑлтах мӑна айӑплӑр. Эп хирӗҫместӗп. Анчах пуҫланӑ ӗҫе туса пӗтеретӗпех.
— Эс трактора юсаса пӗтер-ха. Атту килнӗ-килмен акӑш-макӑшсем шухӑшласа кӑларнӑ. Колхоза усӑ ларас вырӑнне тӑкак кӳретӗн. Эсир мӗн пӑхса тӑратӑр? — сиксе ӳкрӗ вӑл сварщикпе шофер ҫине. — Эп чӗнмен сире, яра парӑр.
Татах чылай шавларӗ председатель.
Чӑтаймарӗ Павел пӑрахса утрӗ.
Акӑ сана тӑван кӗтес саламӗ. Эс ӑна пуянрах, ырӑрах тӑвас шутпа тавранатӑн та ҫӗнӗ ҫӗртен, сана пулӑшас вырӑнне малтанах такӑнтараҫҫӗ. Неушлӗ Прыгунов ним те ӑнланман этем? Каласа пачӗ вӗт-ха вӑл ӑна, усӑ пуласса ӗнентерчӗ. Вӑл пур…
Ҫапах алла усмалла-и? Ҫук. Икӗ мулкачран пӗрне тытас хӑть. Вӑл килне кайса апат ҫисе тракторӗ патне таврӑнчӗ.
Усал хыпар унпа ҫӳрет. Тимӗрҫӗ лаҫҫи патӗнчи шӑв-шав ҫинчен ытти трактористсем те пӗлнӗ-мӗн. Элекҫипе Гришка Павела таҫтан вӗр-ҫӗнӗ магнето тупса илсе пырса пачӗҫ.
— Халлӗхе сур-ха эс плугӗ ҫине, таканласа пӗтер хурҫӑ утна, — терӗ Элекҫи.
— Лашине тытса кӳлсен, пушшине явма пулать, — ҫавӑрса лартрӗ Гришка.
— Совестнӑ, — ярса илчӗ Микулай мучи. — Контушӑн пулнӑ этем вӑл, Матвейчӑ. Пулкалать унпа унашкал-кунашкалли.
— Эс, Николай Андреевич, Арлан Аркайӗ калавне каласа пар-ха пӗрех хут, — куҫне чеен ялкӑштарчӗ Володя. — Паян тем ӗҫлес кӑмӑл хӑнана кайрӗ.
— Пӗр пуҫланӑ япалана каласа пӗтермелле ҫав… Ҫапла ӗнтӗ. Ийя… Ҫапла кумсумул пӗлтӗр маххӑ памарӗ, кӑҫал та аптрамасть пек. Пӗр Санькӑна ҫеҫ йӗркене кӗртейместӗн, — хушса хучӗ мучи.
— Суккӑр лаша пекех ҫултан пӑрӑнатӑн, — чӑтаймарӗ каччӑ. — Эс хӑвна Аркай мӗнле ислетни ҫинчен каласа катарт.
— Пулнӑ, пулнӑ унашкал-кунашкалли, Вӑл мар-ха халь… Ав, ҫын килет. Ваҫлей Иванчӑ мар-и ҫав? — ыйтрӗ мучи, ҫын еннелле тинкерсе.
— Тӗрӗс. Так. Райком секретарӗ килнӗ, — хавасланчӗ Володя. — Кахал йытта вил мулкач. Савӑн, Павел, халь каласа паратӑп.
— Ҫук, самах та ан шарла, — тавӑрчӗ ана Павел. — Элеклеме кирлӗ мар. Хамӑр вӑйпах пӗтеретпӗр.
Трофим Матвеевич унашкал такӑнтарсан, виҫӗ ҫулта та вӗҫлейместпӗр, — ҫине тӑчӗ комсорг.
Павел хӑйсем патнелле килекен ҫын ҫинелле тинкерчӗ. Ара ку, леш, парти активӗн пухӑвне ертсе пынӑскер-ҫке. Ҫавракарах пит-куҫлӑскер, янахӗ пӑч-путӑк. Путӑкӗ янахне икӗ пая пайлать, ӑна кирек кам та тӳрех асӑрхамалла.
— Салам Ҫавалкас маттурне, Николай Андреевича та салам, — терӗ вӑл, вӗсене ал парса. Павела пӗр хушӑ хӑйӗн кӑвак куҫӗпе чӑрлаттарса сӑнарӗ.
— Каҫарӑр, сире паллаймастӑп, — терӗ вӑл, Павела та ал парса.
— Кадышев, тракторист, — хуравларӗ каччӑ.
— Тахҫантанпах ӗҫлетӗр-и?
— Ҫук. Килни те икӗ эрне ҫурӑ кӑна.
— Ҫапла пуль терӗм. Ҫартан таврӑнтӑр-и?
— Казахстанран.
— Тарса килтӗр алла. Эпир, чӑвашсем, хамӑрӑн пӗчӗк кӑна кӗтесӗмӗре ытла та чиксӗр юрататпӑр пулас. Ҫӗпӗре те, Казӑхстана та каяҫҫӗ, ҫав-ҫавах нумайӑшӗсем каялла таврӑнаҫҫӗ. Ку пирӗн те ырӑ ен, те ҫитменлӗх, — хӑйпе хӑй калаҫнӑ пекрех пуплерӗ вӑл.
— Василий Иванович, — калаҫӑва кӗчӗ Володя, — кунта та лайӑх механизаторсем кирлӗ. Унта вӑл виҫӗ ҫул ӗҫлесе панӑ. Ҫитет. Килме вӑл пысӑк сӑлтавпа килнӗ…
— Казахстӑнҫа хӗр сахал, теҫҫӗ. Авланма мар-и? — шӳтлерӗ секретарь.
Павел хӑй хӗрелнине туйрӗ. Володя ҫав вӑхӑтра, нимӗн пулман пекех, Павел плугӗ ҫинчен, Прыгунов вӗсене ятласа тӑкса, ӗҫе пӗтермесӗрех хуса яни ҫинчен пытармасӑр каласа пачӗ. Павел юнани те, куҫӗсене хӗсни те пулӑшмарӗ. Тракториста райком секретарӗ тимлӗн итлерӗ, лешӗ каласа пӗтерсенех Николай Андреевича ҫупӑрласа илчӗ те.
— Пӑхатӑп та, Николай Андреевич, эс шӑлусене ҫивӗчлетсех пыратӑн пек туйӑнать. Сывлӑху эппин, лайӑх пуль-ха. Анна еплерех? Матрена Никитична мӗнле чупать? — тесе ыйтрӗ.
Кӑна курсан, Павел ҫапла шухӑшларӗ: унӑн ӗмӗтне райком секретарӗ те ӗненмест, ача вӑййи кӑна тесе шутлать, ав, Володя каланине итлесе пӗтерчӗ те тӳрех урӑх ҫӗре сиксе ӳкрӗ.
Микулай мучи ӑна хӗрӗ ветеринари фельдшерӗнче ӗҫленине пӗлтерчӗ.
— Сывлӑх вӑл, Василий Иванович, хӑвӑнтан килет. Хурт шӑтарнӑ пан улми пек ҫӗрсе ӳкес мар тесен, ытларах шӳтлемелле, савӑнмалла. Яшлӑхра хуйхӑр, ватлӑхра хуйхӑр — вара этем утмӑла та ҫитеймест. Ак, кусем, Матвейчӑ ҫиллине курнӑ та пуҫ усасшӑн. Ун пек нелҫе…
— Кур-ха, санӑн пурнӑҫ пирки хӑвӑн тепри иккен, — кулчӗ райком секретарӗ.
— Ватлӑхра ҫын ытларах шухӑшлать.
— Тӗрӗс. Ҫавалкасра яшшисем те шухӑшлаҫҫӗ. Килнӗ-килменех, ав, тепӗр маттур тупӑннӑ. Ну мӗн эс, Кадышев, пилеш хыпнӑ евӗр тӑратӑн, атя, кӑтарт хӑвӑн плугна, — тесе ӑна хулран ҫавӑтрӗ. — Эс, Николай Андреевич, Матрена Никитичнӑна салам кала, ырӑ сун. Эп сан патна пӗр-пӗр чух пылпа чей ӗҫме кӗрӗп-ха, — сыв пуллашрӗ секретарь хуралҫӑпа.
— Паянах пыр, Василий Иванович. Пыл пур-ха. Ҫӗр выртмаллах пыр, — чӗнчӗ Мйкулай мучи.
Василий Иванович пальти вараланасса пӑшасӑрах Володьӑпа Павела хулӗсенчен ярса тытрӗ те сулӑмлӑн ярса пусрӗ.
Василий Иванович плуга пур енчен те пӑхрӗ, ыйта-ыйта пӗлчӗ, унтан, чылай хушӑ шарламасӑр тӑнӑ хыҫҫӑн, ҫапла хуравларӗ:
— Ман шутпа та усӑллӑ пулма кирлӗ. Туса пӗтерме пулӑшӑп. Кӑҫал сӑнаса пӑхӑр. Усси пулсан, ҫитес ҫул плугне тума заводах заказ парӑпӑр. Ытти пуласлӑхӗ паллӑ, Трофим Матвеевич ку плуг пирки колхоз масштабӗпе ҫеҫ шутланӑ. Санӑн ӗҫсем тата еплерех? — ҫаврӑнчӗ вӑл Володя енне.
— Трактор та, агрегатсем те хатӗр. Паянах лар руль умне, колхоз пустӑр такине, — ҫурма шӳтлерех хуравларӗ каччӑ.
Володя хӑйне ытла та ирӗклӗн тыткалани Павела тӗлӗнтерчӗ. Вӑл райком секретарӗпе тахҫанах пӗлнӗ ҫын тек калаҫать.
— Эс сӑвӑҫ иккен, — кулать секретарь. — Сӑвӑлани те лайӑх. Ман шутпа, пӗр ҫитменлӗхе асӑрхамасть комсорг…
— Мӗне? — чӑтаймарӗ Володя.
— Техникӑна ҫапла уҫӑ ҫӗртех лартас тетӗр-и?
— Сарайсем тӑватпӑр.
Каллех Прыгуновӑн шабашниксене шырама тивет.
— Хамӑр вӑйпа, Василий Иванович. Пӗтӗм комсомола тытса кӳлетӗп. Так. Материалне ҫеҫ паччӑр.
— Комсорг апла калать пулсан — шанма юрать.
Ҫак вӑхӑтра колхоз правленин технички чупса ҫитрӗ.
— Трофим Матвеевич ҫук-и кунта? — ыйтрӗ вӑл.
— Такам шырать-им ӑна? — интересленчӗ райком секретарӗ.
— Телеграммӑ килнӗ те… Машинӑпах леҫсе пачӗҫ. Питӗ васкавлӑ тет-и?
— Мана вулама юрать-и? — ыйтрӗ Василий Иванович.
— Эсир хӑвӑр янӑ пуль ӑна? Вулӑр.
Райком секретарӗ телеграммӑна васкамасӑр вуласа тухрӗ. Каракуль ҫӗлӗкне хыврӗ. Таҫтан килсе тухнӑ ҫил унӑн ярӑм-ярӑмӑн кӑвакарнӑ хумлӑ ҫӳҫне сапала пуҫларӗ. Вӑл пӗрре техничкӑ, тепре каччӑсем ҫине пӑхса илчӗ, вара сасартӑках улшӑннӑ сассипе ҫапла каласа хучӗ:
— Пысӑк хуйхӑ, ачсемӗр. Виссарион Маркович вилнӗ…
Парторгӑн ҫула тухсан та пуҫ ҫинчен шухӑш сирӗлмерӗ.
Чӗре такам умӗнче пысӑк айӑпа кӗнӗн тунсахпа тулса ыратрӗ. Сисӗнмеллех ыратрӗ вӑл. Киле темӗскер, питех те кирлӗ япала манса хӑварнӑн туйӑнчӗ. Анчах мӗн? Ӑна вӑл тавҫӑраймарӗ.
Каясса ҫӗр улми вакунӗнчех кайрӗҫ.
Станцӑсенче чылай тӑнӑ хушӑра вӑл кӗнекесем кая-кая илчӗ, анчах вулани пуҫа кӗмерӗ. Аптранипе вара Виссарион Маркович ҫӗр улми сутма пыракан колхозниксен калаҫӑвне итлерӗ: пӗрин пура кӑлармалла, теприн ӗне улӑштармалла: хӑрах чӗччи йӑлтах типсе ларнӑ-мӗн. Виҫ чӗчӗпех хӗл каҫарма тивнӗ. Хапӑс Петӗрӗ темӗнле станцӑра карт тухса илчӗ. Анран кайичченех «ухмахла» вылярӗҫ.
«М» хулине талӑк ҫурӑран ҫитрӗҫ. Вӗсен вакунӗсене тепӗр икӗ сехетренех кӑнтӑралла каякан состав ҫумне кӑкарчӗҫ.
Каллех ҫул. Каллех чукун ҫулӗнчен хӑпма пӗлмен телеграф юписем, вӗтлӗх вӑрман, сапаланчӑк ҫуртлӑ ялсем, юрсенчен тасалнӑ хирсем. Пӗр эрнерех кирлӗ вырӑна ҫитрӗҫ. Ҫӗр улмине икӗ кунтах сутса пӗтерчӗҫ. Хакӗ те аван. Унашкалах пуласса кӗтменччӗ Виссаррон Маркович. Нумай облаҫсенче ҫӗр улми пулманни хака ытлашшипех хӑпартса янӑ-мӗн.
Пӗрле пынӑ колхозниксене Виссарион Маркович ытти чухне ҫул ҫинче тӑккаланнӑшӑн тесе ниҫта кӑтартмасӑр пин ҫуршар параканччӗ. Хальхинче икӗ пиншер пачӗ. Пӗлӗр вӑл епле уҫӑ кӑмӑллӑ пулнине, ытлашши ан салтӑр чӗлхӳсене. Сутнӑ пек укҫине вӑл банк урлӑ куҫарчӗ, каҫсерен гостиницӑ пӳлӗмӗнче чылайччен шутларӗ, ҫырчӗ.
Кӑнтӑрта ҫуркунне. Садсем шурӑ шупӑрпа витӗннӗ. Колхозсем ҫур акине те вӗҫленӗ ӗнтӗ. Хӗвел ҫуллахи пек ҫунтарать. Виссарион Марковича катари тӑван Ҫавалкаса та тахҫанах ҫуркунне ҫитнӗн туйӑнчӗ. Ҫавӑнпа васкарӗ вӑл. Мускавалла вӗҫекен самолет ҫине билет туянчӗ, хӑйпе пӗрле Хапӑс Петӗрне илчӗ. Ытти виҫӗ колхозникӗ ҫула пуйӑспа тухрӗҫ.
Мускавалла вӗсем ултӑ сехет кӑна вӗҫрӗҫ. Ытти чухне вӗсем унта япаласем туянма, курса ҫӳреме тесе талӑклӑха е икшер талӑклӑха юлаканччӗ. Хальхинче тем васкатрӗ ӑна. Мускав — Хусан пуйӑсӗ ҫине ахаль билетсем ҫукчӗ ӗнтӗ, йӑлтах сутса пӗтернӗ; ҫапах та колхоз правленийӗ тӳлеменннне пӗлсех, иккӗшӗ те ҫемҫе вӑкуна билет туянчӗҫ.
— Улпут пекех илсе ҫӳрерӗн, — елпеке тутине пӑрчӗ Хапӑс Петӗрӗ — Ӑҫта мура васкатӑн? Ку хутӗнче путлӗн ӗҫсе кураймарӑмӑр. — Каймаллаччӗ пӗр-пӗр ресторана. Ӗҫменнине ӗненеҫҫӗ тетӗн-и? — Ҫан ҫинчен те ав, мӗн кӑна калаҫмаҫҫӗ! — катаран пуҫларӗ вӑл. Ҫӗнӗрен туяннӑ сап-сарӑ чӑматанне сак айӗнчи ещӗке кӗртсе лартрӗ. Хӑйӗн сӑмахӗ Виссарион Марковича хускатрӗ-ши тесе, сарӑ куҫӗсемпе ун ҫине тӗллерӗ.
— Мӗн калаҫҫӗ? — асӑрханарах ыйтрӗ Виссарион Маркович.
— Пӗлместӗн пулать, — тавӑрчӗ Петӗр, кивӗ пальтине хывса. — Пӳрт тума илнӗ кивҫене те колхоз ҫӗр улмине сутсах татрӗ, теҫҫӗ. Санӑн перекет кассинче те ҫирӗм пин укҫа выртать имӗш. Эп илтнине ҫеҫ калатӑп, — сарӑ куҫне тартрӗ Петӗр.
— Тата мӗн? Пуҫларӑн-тӑк, каласах пӗтер.
— Выльӑх илнӗ пирки те, йӳнӗпе илсе хаклӑ кӑтартатӑн пулать.
— Тата мӗн? — купе алӑкне хупса лартрӗ Виссарион Маркович.
— Ыттисене эс ҫынсенчен ыйт, — таварчӗ Петӗр.
— Ах, эс подлец! — сасартӑк ҫупса ячӗ Петӗре Виссарион Маркович. — Арҫын-и эс е хӗрарӑм? Ман ҫирӗм пин укҫа ӑҫта? Ну? Ӑҫта? Кала, ӑҫта? — силлеме пихенчӗ вӑл кладовщике.
Пичӗ ун кӑвакарса кайрӗ, куҫӗсем ҫаплипех типпӗн те ҫилӗллӗн ялкӑшрӗҫ. Сывлама хӑвӑрт сывларӗ, тути вӗттӗн-вӗттӗн сиксе чӗтреме тапратрӗ. Чӑтаймарӗ… тепре ҫупса ячӗ.
— Ҫын сӑмахӗшӗн мӗн эс мана ҫапатӑн? — тарӑхарах ыйтрӗ Петӗр.
— Пӗлетӗп эп кам сӑмахне, — вӑйсӑррӑн кайса ларчӗ парторг купен ҫемҫе сакки ҫине.
— Ме, кайса ил! — сасартӑк пӗр ывӑҫ укҫа кӑларчӗ Виссарион Маркович. — Кӑна эп урӑ пуҫпа манса каяс ҫук.
— Пуйӑс кӗҫех каять, — хӑравҫӑллӑн пӑхкаларӗ Петӗр.
— Тата ҫур сехет. Чуп — хушрӗ Виссарион Маркович.
Кладовщик тухса кайсанах чӗри чиксе илнине туйрӗ вӑл, пӗр хушӑ тапмах чарӑнчӗ тейӗн. Вара васкасах сылтӑм аллипе сулахай кӑкӑрне йӑвалама пикенчӗ.
Юлашки вӑхӑтра час-часах чӗрепе аптрать вӑл. Ыратни иртсе кайиччен, куҫӗсене хупса, хусканмасӑр ларчӗ, ҫамки ҫине шултра тар пӗрчисем тапса тухрӗҫ.
Кӗсйисене эрех кӗленчи чиксе тултарнӑ Петӗр ҫитрӗ. Вӗсене купе сӗтелӗ ҫине кӑларса лартрӗ.
Купене урӑх ҫын таврашӗ ларакан пулмарӗ.
Пуйӑс тапрансанах малтанхи стаканӗсене шаккамасӑр, пӗр-пӗрне ырӑ та хура та сунмасӑр ӗҫрӗҫ. Куҫӗсене пӗр-пӗринчен тартрӗҫ. Иккӗшӗ те хӑвӑрт хӗрчӗҫ… Петӗр чӗлхи чи малтан салтӑнчӗ.
— Йывӑра ан ил, Виссар, чун чӑтмарӗ. Мана та икӗ пин, ыттисене те икӗ пин. Эп вӗсемпе мӗнле тан пулам-ха? Хӑнана чӗнсен те ӑслӑ хуҫа хӑнисене тан пахмасть: юратаканине, хӑйне усӑ кӳрекеннине, кӗрекене лартать, эрехпе ытларах сӑйлать. Акӑ, — вӑрӑм та ҫинҫешке пӳрнисене тӑсрӗ кладовщик, — вӗсем те тан мар.
Виссарион Маркович сак айӗнчи пӗчӗк хура чӑматана сӑмах чӗнмесӗр туртса кӑларчӗ. Укҫа пачкисене курнӑ Петӗрӗн куҫӗсем выҫ кашкӑрӑнни пек ялкӑшса илчӗҫ.
— Ме тата пин! — вуншар тенкӗлӗх укҫа пачкине тӑсрӗ парторг. Тулӗк, тархасшӑн, ан макӑр. Тата ҫавна ан ман: вӑл ман укҫа мар, Марьен. Эп хама валли хальхинче пӗр пус та илмен.
— Эп, хосподи, эп… Сана айӑпламас. Тавтпуҫ, Виссар, ӗмӗрте манмӑп… Эп, хосподи, ҫынсем калаҫнине ҫеҫ пӗлтертӗм. Манмас, Виссар, манмас. Ман унта ытлашши пӗр мӑйӑх шурӑ ҫӑнӑх пур. Ҫитсенех ларса яратӑп, — епрерӗ кладовщик.
— Пулнӑ-иртнӗ, — сасартӑк ҫураҫрӗ парторг. — Кам палкать, ҫӑварне хупла. Ӗлӗкхи Виссара манса кай. Мана сан ҫӑнӑху кирлӗ мар. Ку таран вӑрласа мар, ӗҫленипех пурӑннӑ. Малалла та ҫапла пурнӑп. Ҫӑнӑкне ӑна Марьепех пар, лакки тултӑр.
— Мӗн эс, хосподи. Пӗлместӗп-им эс пӗтӗмпех Марьешӗн тӑрӑшнине? Мана та вӑл вӗренпех пӑвса лартрӗ. Матвеевич, тет, колхозшӑн тӑккаланать, сан ӑна пулӑшма «хура кассӑ» пулмалла. То укҫа кирлӗ ӑна, то аш-пӑш. Ӗҫер-ха пӗрех хут, — йӑпӑлтатма пуҫларӗ Петӗр.
Пӗрремӗш хут шаккарӗҫ.
— Сире эп хӗрхенетӗп, — шакӑлтатрӗ ӳсӗрӗлсе кайнӑ Петӗр. — Коммунистсем эсир. Ӗҫме юрамасть, инке-арӑмсем патне кайма чараҫҫӗ. Пурнӑҫ-и вӑл? Хӑвӑнтан хӑв хӑраса ҫӳретӗн. Унашкал пурӑниччен пурӑнманни лайӑх. Мана мӗн? Ӗҫеҫ килет — ӗҫетӗп, никам та партейца тесе тӗкмест, никам та выговор памасть. Хама хам кнеҫ эп. Виҫ те виҫ тарасапа тырру-ҫӑнӑхна.
— Палкатӑн ытлашши. Партие эс ан тӗкӗн, вӑл санашкал «кнеҫсем» валли мар, — касса татрӗ парторг.
— Шӳте те ӑнланмастӑн, — кӑмӑлсӑрланнӑ пек пулчӗ Петӗр.
— Ҫывӑр выртса.
Ӳсӗрӗлсе кайнӑ Петӗр нумай кӗттерсе тӑмарӗ. Малтан вӑл кӑштах тӗлӗрем пекки турӗ, унтан кӗҫех харлаттарма та пуҫларӗ. Сӗтел ҫине ҫутса лартнӑ хӗрлӗ абажурлӑ лампӑран унӑн сарӑ ӳтлӗ пичӗ ҫине пӗрре вӑйсӑрланакан, тепре вӑйланакан ҫутӑ ӳкет.
Виссарион Мартович та куҫне хупрӗ. Пуҫа аса-илӳсем ҫавӑрса илчӗҫ.
Ашшӗне Виссар аван ас тӑвать. Килне Марк Осипович яланах ирхине таврӑнатчӗ. Чи малтанах вӑл Виссара пуҫӗнчен ачашласа вӑратать. Кушӑркаса хытнӑ ал тупанӗсем унӑн питне чӗркелеҫҫӗ, вӑл алсенчен яланах чапӑр курӑкӗн ырӑ шӑршипе хутӑшса кайнӑ лаша тарӗн шӑрши кӗретчӗ. Хӗлле те ҫак алсемпе пӗрле ешӗл ҫаранлӑ, ешерекен улӑхлӑ, симӗс вӑрманлӑ, сарӑлса кайнӑ Ҫаваллӑ ҫуркунне килнӗн туйӑнатчӗ.
— Тӑр, шкултан юлатӑн. Ирхи кайӑк тутӑ пулать, — вӗрентетчӗ вӑл. — Уроксепе хатӗрленӗ-и?
Ҫапла кашни кунах. Хӑй ликбеза пӗр хӗл кӑна утнӑскер, вӑл аслӑ ывӑлне темле пулсан та вӗрентсе ӑслӑ этем тӑвасшӑн ҫунатчӗ. Вырсарникун уншӑн яланах тӗлӗнтермӗш кунччӗ.
— Акӑ, совет влаҫӗ ачасене мӗн пӗчӗкренех кахала вӗрентет. Эпир вырсарникун та ӗҫлетпӗр, сире мӗншӗн кантармалла? Эсир улпут ачисем-и? Тӑр, тӑр, вӗрен. Шӑллусене вӗрент.
Виссарион ашшӗн иккӗмӗш пуслӑхӗ пулнӑ. Марк Осипович Шупашкара лава кайсан тахӑшӗ курайманнипе вут тӗртсе янӑ та, пӳртре ҫывӑракан арӑмӗпе икӗ пӗчӗк ачи те ҫунса кайнӑ. Ҫавӑн хыҫҫӑн вӑл Сурӑм енчи тӑван ялне пӑрахсах Ҫавалкаса куҫса килнӗ. Ҫапла инкек курнӑран-ши ашшӗ кил-йышӗпе питӗ кӑмӑллӑччӗ. Вӑтӑртан иртнӗ, килсӗр-ҫуртсӑр кӗтӳҫе Виссар амӑшӗ вунсаккӑртах качча тухнӑ. Пӳрчӗ вӗсен мунча пекех пӗчӗкчӗ. Амӑшӗ, Виссар ас тӑвасса, вырӑн ҫинче выртса курман: унта ура вӗҫлӗ тата икӗ пӗчӗк шӑллӗ ҫывӑратчӗҫ. Лешӗ килте ҫывӑрнипе ас тумасть вӑл: ҫулла ут кӗтӗвӗпе — улӑхра, хӗлле — лаша пӑхакансӗн ҫуртӗнче. Вӑрҫӑ умӗн вӗсем пысӑк пӳрт лартрӗҫ, ҫынсен ретне кӗчӗҫ.
Аса килеҫҫӗ те иртнисем, намӑс пек. Ашшӗ пурнӑҫне шутласан, темиҫе хут вӑйлӑ пурӑнать халь Виссар. Марк Осипович ҫыннӑнне шӑрпӑк та тивмен. Вилчӗҫ ваттисем. Таврӑнмарӗ ашшӗ вӑрҫӑран. Ашшӗ ачисене те ют ҫын пурлӑхне тӗкӗннине тӳсме пултараймастчӗ. Ҫапла пӗррехинче кӳршӗсен пахчине кишӗр-вӑрлама кӗрсен, урхалӑхпӑ туртса каснине халӗ те манман-ха.
— Ҫыннӑнне ан хапсӑн, — тенӗччӗ ашшӗ. «Ҫыннӑнне ан хапсӑн, — сиксе тапать тӑнлаври юн тымарӗ. Кирлӗ мар ҫыннӑн. Колхозӑнне кӑшт-кашт илни-и? Вӑл ҫыннӑн мар. Унта манӑн ӗҫ, манӑн вӑй-хал ҫуккӑ-и?»
«Эс йӑнӑштӑн», — сиксе тапать юн тымарӗ.
«Йӑнӑшатӑн? — ыйтать шухӑш.
— Пулма та пултарать, — килӗшет, вӑл. — Нумай кирлӗ-и ҫынна йӑнӑшма? Тепре чухне шурлӑх умне пыратӑн та, каҫса кайма та пулать пек. Ҫиелтен курӑк ӳссе ларнӑ. Ут та ут. Ярса пусатӑн та чӗркуҫҫи таран лапра ӑшне путатӑн. Уру вараланнипе, уру йӗпеннипех ҫырлахма та пулӗ, анчах ҫав путсӗр шурлӑх кӗлеткӳпех ҫӑтса яма пултарать…»
Виссарион Маркович, шухӑшӗнчен хӑтӑлас тесе, чей стаканӗ ҫине эрех тултарчӗ. Сывламасӑр ӗҫсе ячӗ. Нимӗн те ҫыртмарӗ. Сасартӑк ӑна пӑчӑ пек тӳйӑнса кайрӗ. Вӑл кӗпе тӳмисене те вӗҫертсе ӗлкӗреймерӗ: малтан чӗре чӑтмалла мӑр ыратса, чиксе килчӗ. Ӑна такам курӑнман та вӑйлӑскер кӑкӑртан пысӑк чӑмӑрпа ҫапнӑн туйӑнчӗ. Куҫ хуралса килчӗ, сывлӑш ҫитменнипе вӑл ҫӑварне карса пӑрахрӗ… Чунсӑр кӗлетке сак ҫине вӑйсӑррӑн тӗшӗрӗлсе анчӗ.
Яланах ӗҫнӗрен тӗлӗксемпе айланакан Петӗр тепӗр виҫӗ сехетренех вӑранчӗ. Пуйӑс ураписем ҫаплах рельсӑ сыпӑкӗсене шутлаҫҫӗ, купере ҫаплах хӗрлӗ абажурлӑ лампӑ ҫутӑ сапать. Вӑл сӗтел ҫинче ларакан эрех кӗленчине ярса тытрӗ. Пушӑпа пӗрех. Эрехӗ тӗпӗнче кӑна. Ӑна кӗленче тутинченех ӗҫсе ярсан, ӑш кӑштах лӑпланнӑн туйӑнчӗ. Вырӑнӗ ҫинчен тӑмасӑрах кӳршине сӑнарӗ. Сӗтел ҫине витнӗ ейме усӑнса аннӑ, ҫавӑнпа вӑл Виссарион Марковичӑн питне курма памасть. «Аттине те хывайман иккен, урисем ҫӗрелле усӑнса аннӑ. Ман хыҫҫӑн татах ӗҫнӗ пулас…» — шухӑшларӗ Петӗр.
Кладовщик пуҫне ҫӗклерӗ. Унӑн куҫӗ умне турех парторгӑн кӑнтарса выртакан алли курӑнчӗ. Вал темшӗн шанса хытнӑ этемӗн аллине аса илтерчӗ. Ҫакна курсан, Петӗрӗн чӗри теме сиснӗ пек шиклӗн кӑртлатса илчӗ. Вӑл сиксе тӑчӗ.
Виссарион Маркович месерле кайса ӳкнӗ. Хулӑнман куҫӗсем маччаналла тӗлсӗррӗн пӑхаҫҫӗ… Ҫӑварӗнчен юн тухнӑ.
— Вӑрӑсем вӗлернӗ… — чӗтреме ерчӗ Петӗр. Вӑл тӳрех Виссарӑн хура чӑматанне ҫулса тытрӗ. Чӗтрекен аллисемпе чылай хушӑ чӑматана уҫасшӑн аппаланчӗ. Укҫа пачкисем курӑнса кайсанах вӑл ҫӑмӑллӑн сывласа ячӗ, вӗсене васкавлӑн хӑй чӑматанне персе чикрӗ. Унтан тискеррӗн кӑшкӑрса ячӗ:
— Виссара вӗлернӗ!
Петӗр купе алӑкне пырса ҫапӑнчӗ. Ӑна питӗрнӗ иккен. Уҫмаллине тулса атӑрчӗ, ҫаплӑ тискеррӗн кӑшкӑрса коридора чупса тухрӗ.
Виссара вӗлернӗ!
Проводницӑ чупса пычӗ, юнашар купесенчен вӑраннӑ пассажирсем кӗпӗрленсе тулчӗҫ. Ыттине Петӗр тӗлӗкри пек ҫеҫ ӑс тӑвать. Арзамасра шап-шурӑ халат тӑхӑннӑ икӗ арҫын наҫилккапа вакуна кӗчӗҫ, Петӗр милиционерсем хушшинче хӑй чӑматанне ҫӗклесе пычӗ.
Касса пӑхсанах паллӑ пулчӗ: Чӗре порокӗ. Ӗҫме тата хумханма юраман. Инфаркт ӑна вилмеллех ҫалнӑ. Никам та айӑплӑ мар. Ирӗке тухнӑ Петӗр телеграммӑ пачӗ, урӑх пуйӑс ҫине ларса килне кайрӗ…
…Виссар Марковича ял масарӗ ҫинех пытарчӗҫ. Уҫланка халӑх йышлӑ пухӑнчӗ. Тупӑка антарса лартсан, тӑнран тухас пек макӑракан Нина темиҫе хутчен шӑтӑка сикме тӑчӗ. Анчах ӑна ҫынсем алӑран вӗҫертмерӗҫ.
Хӗрес вырӑнне юман юпа лартрӗҫ. Тимӗрҫӗ Петӗрпе Павел тимӗртен ҫалтӑр касса кӑларса, палӑк тӑррине ҫирӗплетрӗҫ. Райком, вӑрманпромхоз, вӑтам шкулпа колхоз правленийӗ чечек кӑшӑлӗсем хучӗҫ. Пытарсан та темиҫе кун хушши масар ҫине хутларӗ халӑх.
Хур кайӑксен тӳпене савӑлласа вӗҫекен картисем кулленех курӑна пуҫларӗҫ. Вӗсем сассӑр, ӗречӗ-йӗркисене пӑсмасӑр Ҫавал ҫийӗн ҫурҫӗрелле вӗҫрӗҫ. Килчӗ вӗсен ҫуначӗсем ҫине ларса ҫуркунне, йӑлтӑр хӗвеллӗ, ӑшӑ ҫиллӗ ҫуркунне. Ҫичӗ ҫуллӑхӑн иккӗмӗш ҫуркунни килчӗ.
Кайӑк картине тапранмасӑр сӑнакан Павел пӗр сӑвва аса илчӗ. Ӑна вӑл сасӑпах каларӗ:
Ҫапла, иленнӗ, ҫуралнӑ вырӑнсене таврӑнаҫҫӗ кайӑксем. Вӗсемпе пӗрле шанчӑк, вӗсемпе пӗрле тепӗр хут вӑн илсе чечекленекен тӑван ҫӗр хӑвачӗ килет. Пытаннӑ сӗткенсам каллех шӑнса ларнӑ ҫӑл куҫӗсем пек тапса тухаҫҫӗ, ҫывӑракан папка вӑранса ҫурӑлать. Йӑмрасем ҫинче кунӗпех кураксен сасси янӑрать, вӗсем хӗрсех хӑйсен йӑвисене тасатаҫҫӗ, юсаҫҫӗ. Хӑшӗ-пӗрисем ют йӑвасене йышӑнасшӑн талпӑнаҫҫӗ, анчах хуҫисем ямаҫҫӗ.
Тимӗрҫӗ лаҫҫи ҫумӗнчи вӑрӑм шӑчӑ тӑррине Петӗр шӑнкӑрч вӗлли ҫакнӑ. Кӑнтӑр хӑнисем тимӗр сассипе янракан ҫурт патне пыма чылайччен хӑраса тӑчӗҫ. Анчах ӗҫ шавӗ вӑрҫӑ шавӗ мар, вӑл тупра, пуянлӑх, мул туптать. Акӑ вӗлле патне икӗ шӑнкӑрч вӗҫсе пычӗҫ. Малтан пӗри кӗрсе пӑхрӗ, унтан тепри. Тухрӗҫ те ячӗҫ юрра.
— Эй, чӗмере, — ҫиҫет Петӗр сӑнӗ. — Явӑҫрӗҫ вӗт. Мӑшӑрлӑ тата. Кур-ха, Павел, мӑшӑрлӑ. Кӑҫал хусах пурнӑҫӗпе сыв пуллӑшмаллах. пулать.
— Эп ӗнер хӑраххӑп куртӑм… Кӑҫаллӑха тахтамах тивет, — кулать Павел.
…Паян Павел тракторне юсаса пӗтерчӗ. Хурҫӑ ут ҫур акине хатӗр. Анчах плуг?.. Плуг латне ҫаплипех ал ҫитмест. Райком секретарӗ те пулӑшма пулнине манса кайрӗ пулас.
Павела колхоз правленин технички пырса чӗнчӗ. Парти пухӑвӗ пулать имӗш.
Председатель пӳлӗмне кӗрсенех вӑл алӑкӑн-тӗпелӗн утакан райком секретарьне курчӗ. Пичӗ-куҫӗ тарӑн шухӑшлӑ.
Пукан ҫинче ларакан Трофим Матвеевич тарӑн хуйхӑллӑ. Вӗтӗ-вӗтӗ юн тымарлӑ пичӗ хӑмачланнӑ. Ҫамки тӑрӑх сӑмси ҫинелле анакан сенӗк евӗрлӗ икӗ йӗр суран пек хӗрлӗн курӑнать. Тӑнлавӗ ҫинче юн тымарӗсем кӑвакарса ҫиеле тухнӑ. Вӗсенче чӗре таппи кӑлтлатса сикни палӑрать.
Сывлӑх сунса ал тытрӗҫ. Райком секретарӗ хӑйӗн шухӑшне вӗҫлесшӗн пулчӗ курӑнать.
— Пӗлми пуличченех ӗҫнӗ пулсан, унашкал вӑл пӗрре кӑна мар пулкаланӑ ӗнтӗ. Мӗнле-ха эс, Трофим Матвеевич, ҫавна асӑрхаман? Эсир юлташлӑ. Пире пӗлтерес пулнӑ. Ҫын, ак, пӗтрӗ. Ӗҫмен пулсан, пурӑнатчӗ. Тен, операци тума пулатчӗ. Халь хирургсем чӗре суранне те юсаҫҫӗ. Пӗтрӗ ҫын. Кам айӑпӗпе?..
— Ӗҫмесӗр кам пурӑнать? Эсӗ те, эпӗ те ҫветтуй мар. Ӗҫе пӗтернӗ ятпа сыпнӑ та пӑртак, — тавӑрчӗ председатель.
— Ҫын хӑй сывлӑхне пӗлсех хӑйне хирӗҫ каять пулсан, вӑл хӑй ҫине ал ҫӗкленипе пӗрех. Унашкал хӑтланма вӑйсӑр та чун хавалсӑр ҫынсем ҫеҫ пултараҫҫӗ. Виссарнон Марковича эп вӑрманпромхозра чухнех пӗлнӗ. Тен, мӗнле те пулсан сӑлтав пулнӑ? — тӗпчерӗ Василий Иванович.
— Мӗн сӑлтавӗ пултӑр? Парти умӗнче таса, ҫемьере лайӑхах. Шӑпӑл-шапӑл ҫын пулман, ялта ят яман,— хуравларӗ Трофим Матвеевич.
Председатель отвечӗ райком секретарьне ҫырлахтармарӗ пулас, вӑл калаҫнӑ май каллех утма пикенчӗ.
— Халь ӗнтӗ кулянса нимӗн те тӑваймӑн. Пӗр ҫичӗ ҫул каялла, эп ӗҫленӗ районта, комсомол райкомӗнче питех те тӗлӗнмелле каччӑ Леонид Быков ӗҫлетчӗ. Пуҫаруллӑскер, хӗрӳскерччӗ вӑл. Пурнӑҫӗ те илемлӗ татӑлчӗ унӑн. Пысӑк хӑвӑртлӑхпа шыракан пуйӑс айне пуласран ултӑ ҫулхи хӗрачана ҫӑлнӑ чух. Хӑй пӗтрӗ. Икӗ урине те касса кайнӑ. Юн нумай ҫухатнипе ҫӑлаймарӗҫ… Ҫапла вӑл этем ӗмӗрӗ, этем ӗҫӗ: пӗри вилет те, тепри тупа тӑвать, пӗри ялава ӳкерсен, тепри ярса тытать. Чӑвашсем ун пек чух ӑсли вырӑнне ӑсли тупӑнать теҫҫӗ-и? Эсир ларӑр, ларӑр, Кадышев юлташ, — Павела пукан шутарса пачӗ вӑл. — Коммунистсемпе, ахаль ҫынсемпе калаҫрӑмӑр. Сире ыр ятпа ҫеҫ асӑнаҫҫӗ. Вӗренме, ӗҫлеме йывӑртарах тейӗр. Пӗлетӗп. Мӗнле коммуниста, вӑл пурнӑҫпа тан пырать пулсан, ҫӑмӑл? Эсир ларӑр. Мӗн хӗрача пек хӗрелсе кайрӑр? Ялав тыттарасшӑн сире. Пуху пуҫличчен хӑвӑнпа калаҫса пӑхас терӗм. Коммунистсен ирӗкӗ-ха вӑл хӑйсен секретарьне суйласси. Ҫапла-и, Матвеевич? — председатель енне ҫаврӑнчӗ секретарь.
— Эпӗ пултараяс ҫук, Василий Иванович. Кӗҫех уя тухатпӑр, яла та тепӗр чух талӑкшар таврӑнаймастӑн, — хуравларӗ Павел.
— Этем пултарайман ӗҫ ҫук.
— Манӑн опыт ҫук. Эпӗ парти членӗнче те виҫӗ ҫул кӑна. Пирӗн кунта опытлӑраххисем пур.
— Павел, ҫитӗ, — сасартӑк ура ҫине тӑчӗ Трофим Матвеевич. — Ална пар. Ҫавалкас республикӑ мар, сана обком секретарьне суйламаҫҫӗ. Пултаратӑн. Тулӗк ас ту, такӑнтармалла мар. Парти енӗпе эс манран аслӑрах пулатӑн, анчах хӑв аслине ан туй. Мана ӗҫлеме ан чӑрмантар. Кӑна Василий Иванович куҫӗ умӗнчех калатӑп. Эп темиҫе парторгпа та ӗҫлерӗм. Тӗрлӗрен пулчӗҫ вӗсем. Вӗреннисем ытларах ҫын аллипе кӑвар туртма юратаҫҫӗ, элеклеҫҫӗ. Ун пек ан пул, — чӗтренсе тухрӗ председатель сасси.
Павела ку сӑмахсем чӗре патнех пырса тиврӗҫ. Унӑн ҫав самантрах колхоз председательне вирлӗ сӑмахсемпе касса татас килчӗ. Анчах унӑн пӗкӗрӗлнӗ кӗлеткине, шывланнӑ куҫӗсене курсан, хӑйне тытса чарчӗ, хумханмасӑр хуравларӗ:
— Элек пирки ан кулянӑр. Ҫырман, ҫырмастӑп та. Ачи ҫуралман, эсир ятне те хуратӑр.
— Тӗрӗс, Кадышев, Ну-и Матвеевич, суйличченех хӑйне сыхлама тӑрӑшать, — хушса хучӗ секретарь. Унӑн питӗнче пӗрремӗш хут йӑл кулӑ палӑрчӗ.
Пуху нумая тӑсӑлмарӗ. Коммунистсем те сахал калаҫрӗҫ. Ҫухату пуриншӗн те паллӑ. Ҫичӗ коммунист юлчӗҫ. Анчах вӗсем самкӑрӑнччӗ. Ҫук, ыттисем пуҫӗсене усмӗҫ, уншӑн та ҫаннисене тавӑрӗҫ. Пӗрререн — иккӗ, иккӗрен — тӑваттӑ пулӗ, мӗншӗн тесен парти вилӗмсӗр.
Павел пухура хӑйӗн кандидатурине хирӗҫ калаҫрӗ:
— Вӗренмелле. Экзаменсем вӑхӑтӗнче уйӑхӗпех ялта пулаймастӑп.
— Эпир ялтах пулатпӑр! — татса каларӗ Гришка. Райком секретарӗ пуху хыҫҫӑн Павела парти докуменчӗсене мӗнле тытмаллине, ҫывӑх вӑхӑтрах мӗн-мӗн тумаллине каласа пачӗ. Вӗсем ӑшшӑн, пӗр-пӗрне тахҫанах палланӑ ҫынсем пек сыв пуллашрӗҫ.
— Шӑнкравла, кӗрсе тух. Чӗнессе ан кӗт. Йывӑрлӑхсем пулассине пӗлетӗп. Пуҫна ан ус. Матвеевич хӑйне юратарах паракан этем. Ҫӳреме юраман тӑкӑрлӑка час-часах кӗрсе каять. Хӑйшӗн мар, хӑлӑхшӑн, тесе, тепӗр чухне кӑҫаратпӑр та. Парти йӗрне ҫирӗп тыт. Вӑл саншӑн паллӑ, вӗрентме кирлӗ мар. Ӗҫле, хӑнӑх. Плугна кӑҫал тӗрӗслесе пӑх, — аллине пачӗ райком секретарӗ Павела. — Ҫавна ан ман: йывӑрлӑхпа пӗччен ан кӗреш.
Пурте саланчӗҫ. Павел ҫеҫ ҫаплипех колхоз правленин пусма картлашки ҫинче тӑчӗ.
Пуҫ урлах кая юлнӑ кайӑк кӑвакалсен кӗтӗвӗ шӑхӑрса иртрӗ. Вӗсем шыв илнӗ улӑха васкарӗҫ. Кӗҫех папкасем кӑларма катӗрленекен йӑмра турачӗсем те ҫилле, те кайӑксен сулӑмӗн сывлӑшӗпе самантлӑха хумханса илчӗҫ. Сайра ҫӑлтӑрсем палӑрчӗҫ. Яла ӗнтрӗк хупласа илчӗ. Анатра купӑс сасси янраса кайрӗ, ҫамрӑксен кулли илтӗнчӗ. Вӗсем шӑпланчӗҫ ҫеҫ, Ҫавал еннелле самаях ҫутӑ кометӑ вӑркӑнса анчӗ.
Ҫӑлтӑр ӳксен, этем вилет, тенӗ ваттисем. Чӑн та ӗнтӗ, тӗнчере кӑшни минутрах ҫын вилет, ун вырӑнне темиҫе ҫын ҫуралать. Кашнин хӑйӗн пурнӑҫӗ, хӑйӗн теллевӗ. Кайӑксем ҫуркуннепе килсе кӗркунне ӑсанаҫҫӗ, курӑксем ешерсе чечекленеҫҫӗ, хӑйсен йӑхне тӑсма вӑрӑсем сапаҫҫӗ. Кашни ҫеҫкех, кашни чунах пурнӑҫ патне туртӑнать.
…. Шутламанччӗ кунашкал ӗҫе тытасса Павел. Ҫынсемпе ӗҫлесси машинӑпа ӗҫлесси мар. Машинӑн пӗр мотор, пӗр тӗрлӗ система. Йӑлтах урӑхла ҫынсен чӗрисем, шухӑш-кӑмӑлӗсем урӑхла. Ҫапах кашнинех пӗлмелле, ӑста механик пек пулмалла.
…Виссарион Маркович вилни пурнӑҫа йӑлтах пӑтратса ячӗ. Виҫӗ талӑк чӗлкӗм куҫ хупмасӑр ҫӳрени Трофим Матвеевича ҫапса антарчӗ, Уиӑшкин кӗпе тӳмисене вӗҫертсе ячӗ те Марье тухтӑр патле тухса чупрӗ.
Аллӑ ҫулсене ҫывхаракан Илья Иванович, ангинӑ. хыҫҫӑл сассӑр юллӑскер, мӑйне ҫӑм шарфпа чӗркенӗскер, часах ҫитрӗ. Пӗчӗк чӑматанне сӗтел ҫине лартрӗ те васкамасӑр, нумайччен аллине ҫурӗ.
«Ҫын вилет, эс мӗн мӗшӗлтететӗн!» — тесе кӑшкӑрас килчӗ Марьен.
Фельдшер фонэндоскоп кӑларса председатель кӑкӑрне итлерӗ. Юлашкинчен укол турӗ.
— Начар, Мария Сергеевна, — пӑшӑлтатрӗ вӑл ҫӗтнӗ сассипе. — Район больницине леҫмелле пулать.
— Виҫӗ талак ура ҫинче. Ӑҫтан чӑттӑр этем? Лаша мар вӗт.
— Ҫавна калатӑп та. Халь ӑна канӑҫ, канӑҫ кирлӗ. Нимӗнте ӗҫлемелле мар. Ялта ӑна пӗри чӑрмантарать, тепри. Ҫавӑнпа больницӑнах леҫме тивет. Эп кайса шӑнкравлам, вӗсен васкавлӑ пулӑшу машини ҫирӗп. Сирӗн пата ҫитеймесен те яла кӗрет. Кунтан лашала та илсе тухатпӑр.
— Ниҫта та каймастӑп, — сасартӑк пуҫне ҫӗклеме хӑтланчӗ Трофим Матвеевич. — Больницу-масару сан. Кӗҫех ҫур акине тухмалла. Сыватас тетӗн пулсан, ыран тепре килсе укол ту та — эп сывах, — тытӑнчӑклӑн сӑмах хушрӗ вӑл.
Фельдшер, кайма хатӗрленнӗскер, тепӗр хут арчине уҫса люминал пакетне кӑларчӗ, икӗ тӳмине харӑсах председателе пачӗ. Марьене чӗнсе илсе ҫапла каларӗ:
— Хӑҫанччен ҫывӑрать — ҫывӑртӑр. Ан вӑрат. Ӑна канӑҫ кирлӗ.
«Ҫын пӳртне кӗриччен уруна тасат», — тенӗ ваттисем. Темшӗн ҫав сӑмахсем аса килчӗҫ Хапӑс Петӗрне. Вӑл халхаран кӗрсессӗнех такам хӑйне кӗҫ-вӗҫ ярса тытас пек унталла-кунталла пӑхкаларӗ. Фуфайки витӗрех кӑкӑр кӗсйине хыпаларӗ. Укҫасем вырӑнтах. Кӑштах лӑпланчӗ. Унтан юр ӑшне кӗрсе кайса аттине тасатрӗ.
Карнӑ чӳречесенчен кил хушшине ҫутӑ ӳкет. Карта юпи ҫинче таҫтан пырса ҫакланнӑ курӑс пайӑрки вӗҫкелет. Малтан вӑл Петӗре хӑратсах пӑрахрӗ. Витере ӗне ӗнӗрлесе ячӗ, сысна нӑриклетрӗ. Ҫенӗк тӑрринчен тумла патлатса тумлать.
Уҫас тесе алӑк хӑлӑлӗнчен те тытрӗ. Каллех шухӑшсем сырса илчӗҫ. Трофим Матвеевич килтех пулсан? Паян ӑна Марье упӑшки ҫук чух пыма каланӑччӗ. Пӗл ӗнтӗ: хӑҫан упӑшки килте, хӑҫан — ҫук? Укҫа чӑматанӗ хӑй аллине лекнӗренпе вӑл йӑлтах канӑҫне ҫухатрӗ. Кӑнтӑрла ҫеҫ мар, каҫсерен те лӑпкӑ ҫывӑраймарӗ, тӗлӗксемпе аташрӗ: е милиционерсем тытма килеҫҫӗ ӑна, е укҫине вӑрласа кайнӑ. Парторг ҫумӗнче пулнӑ укҫана милиционерсем акт ҫине кӗртрӗҫ. Вӑл Нина патне кайса темиҫе хутчен те йӗрсе кӑтартрӗ, анчах укҫа пирки пӗр сӑмах та шарламарӗ.
Паян Марье ӑна йӑлтах тӑнран ячӗ. Вӑл ыйтса кӗллесе тӑмарӗ.
— Хӑҫанччен эс тарса ҫӳретӗн? Ман укҫана паянах пырса пар. Ас ту, Трофим тӗлне ан пул. Каҫпа пыр. Вӗсен паян парти пухӑвӗ.
— Мӗнле укҫа? — тӗлӗненҫи пулчӗ Петӗр.
— Хав пӗлетӗн мӗнлине. Ухмаха персе ан тӑр. Мана суяймӑн.
Кунӗпех шухӑшсем. Ӑна вӗт, ҫӗлен пек Марьене, улталаймӑн. Пӗлет.
«Ҫын пӳртне кӗриччен чуну тасала таса маррине тӗрӗсле», — сасартӑк урӑхланса тухрӗ Петӗр пуҫӗнче ваттисен сӑмахӗ. Вӑл ҫӳҫенсе, чӗтресе илчӗ. Ума Виссарион Маркович тухса тӑнӑн туйӑнчӗ. Хӑранипе вӑл ҫенӗк алӑкне пӗтӗм вӑйран туртрӗ. Пӳрте мӗн хушӑра кӗрсе тӑнине хӑй те сиссе юлаймарӗ.
Кӗтесри вырӑн ҫинче мӑйӗ таранах утиялпа витӗннӗ Трофим Матвеевич выртать. Марьӗ ҫывӑха пуканпа ларнӑ. Кладовщик куҫӗ умне тӳрех колхоз председателӗн вилнӗ ҫын тӗсӗ ҫапнӑ сӑн-пичӗ курӑнса кайрӗ. Халь ҫес ҫенӗк умӗнче хӑрани самантранах темӗнле савӑнӑҫпа улшӑнчӗ.
«Виссарион Марковичсемпе Трофим Матвеевичсем чирлеҫҫӗ те вилеҫҫӗ. Хапӑс Петӗрӗ пурӑнать», — ҫиҫсе илчӗ пуҫра шухӑш. Анчах унӑн хӑранӑ пичӗ нимӗнех те палӑртмарӗ. Вӑл хӑлхине антарнӑ ҫӗлӗкне хывса хул хушшине хӗстерчӗ, вара аран илтӗнмелле сасӑпа:
— Ырӑ каҫ пултӑр кил хуҫисене, — тесе пӑшӑлтатрӗ.
Марье чӗнмерӗ. Трофим Матвеевича витнӗ утиялне юсарӗ те пӳрнипе кӑмака ҫумӗнче ларакан пукан ҫине тӗллесе кӑтартрӗ.
Ӑнланчӗ Петӗр: лар, ан шавла.
— Ман вӑхӑт ҫук, Трофим чирлӗ, кӑларса хур та кайма пултаратӑн, — пӑшӑлтатрӗ ун умне сасартӑк пырса тӑнӑ Марье. Петӗре унӑн сӑмахӗсем ҫӗлен сӑхнӑ пек пӗҫертсе илчӗҫ, ялкӑшакан кӑвак куҫне курсан, ун ҫине каллех Виссарион Маркович пӑхнӑ пек туйӑнса кайрӗ. Чун темӗнле сӑрӑлтатса кайрӗ.
— Ак мӗн пур укҫа. Спаҫҫипӑ, те, юрать милицисенчен ҫӑлса хӑвартӑм, — чӗтрекен аллисемпе кӑкӑр кӗсйисене хыпала пуҫларӗ вӑл.
— Кунта ҫурри те ҫук, — пӑшӑлтатрӗ Марье, укҫа пачкине сӗтел ҫине кайса пӑрахса. — Нина кумасем валли ӑҫта? Тата сакӑр пин пар та, манпа урӑх сӑмах-юмах ҫук, — каллех пӗҫертсе илчӗҫ сӑмахсем.
Петӗр, хӗрарӑма ӑнлантарма хӑтланса, ҫул ҫинче мӗн пулса иртнисене каласа пама тӑрӑшрӗ, Виссарион Маркович хӑйне ыттисенчен ытларах пӗр пин панине те пытармарӗ.
— Ӑҫтан пӗлем эп? Тен, почтӑпа куҫарнӑ? Мана каламан вӗт вӑл. Эп ун хуралҫи пулман. Эс пур, милици аллине кӗрес укҫасене хӑтарса килсе панӑшӑн тав тумастӑн. Ун чухлӗ янтӑ пурлӑх алла кӗрсен, эп урӑ ҫӳрес ҫук. Куратӑн пуль, килнӗренпе те ӗҫмен, — пӑшӑлтатрӗ кладовщик.
Сана тав тума эс сӑвайшӑн ҫеҫ кайса килмен. Юрӗ — сасартӑк килӗшрӗ Марье. — Мана ҫитет. Анчах Нинӑна е кӗҫӗрех, е ыран сакӑр пинне килсе пар. Памастан пулсан, ас ту, сана кама та пулин тара тытсах пӑвтаратӑп. Каях, — каллех упӑшки патне утса кайрӗ вӑл.
— Ӗнен, Марье, — ун хыҫӗнчен утрӗ Петӗр, — Виссарион Маркович хӑйне валли пӗр пус та хӑварман. Вӑл коммунист вӗт. Коммунист… Колхозӑнне тытса пирӗн пек ҫылӑха кӗрет-и? — ярса тытрӗ вӑл хӗрарӑма алӑран. Те хумханнипе, те куҫ тӗкӗ лекине унӑн хӑрах куҫӗнчен куҫҫулӗ тапса тухрӗ. Тӗлӗнче вӑл хӑй те куҫҫуль тухнинчен.
— Ан шавла. Куратӑн: Трофим чирлӗ. Юрать, тен, почтӑпа янӑ. Тата виҫӗ кун кӗтетӗп. Вара, ас ту…
Петӗр алӑк патне кайса тӑчӗ, ҫӗлӗкне тӑхӑнчӗ. Урайне унӑн уринчен сӑрхӑнса юхнӑ пылчӑк шывӗ кӳлленнӗ.
«Ҫын пӳртне кӗриччен уруна тасат, — аса килчӗҫ каллех ваттисен сӑмахӗсем. — Таса пӳрте ҫаран та кӗме хатӗр, ҫакнашкал ҫӗлен патне кӗрсен тислӗке те тасатма кирлӗ мар…»
Сыв пуллашмасӑрах тухрӗ. Ҫенӗк алӑкне уҫсанах ун ҫине тумла патлатса тумларӗ. Такам ҫапнӑнӑх туйӑнчӗ Петӗре. Вӑл васкасах хапха алӑкӗ патнелле лӗпӗстетрӗ. Урама тухсан ҫеҫ ҫӑмӑллӑн сывласа ячӗ.
— Хӑрататӑп тет пуль. Эпир халь пурте пӗр карапра. Пӗри путсан, пурте путатпӑр. Эп те этемех, Петӗрех тӑрса юлакан-ха.
Кладовщик тухса кайсанах Марье чӗрине юлашки ҫулсенче курман тунсӑх сӑрхӑнса кӗчӗ. Ҫын вилни ыр тумасть, вӑл та Нинӑпа пӗрле виҫӗ талӑк ӗсӗклесе йӗчӗ. Хӗрелчӗҫ куҫ шуррисем, хутшӑнчӗҫ йӗрсем куҫ айне. Паян ӑнсӑртран тӗкӗр ҫине пӑхрӗ те кӗҫех кӑшкӑрса ямарӗ: кун-ҫул чуппи никама та хӗрхенмест-мӗн. Хуйхах темиҫе кун хушшинче ҫулталӑкшӑн ватӑлтарать: пит ҫӑмартисем хӑйсен хитрелӗхне ҫухатса шуралнӑ, хитре тута хӗррине те тунсӑх вырнаҫнӑ, ҫамки ҫинчи пӗртен пӗр йӗр те тарӑнланнӑ. Ҫухалчӗ халь чи ҫывӑх юлташ ӑна ача пек итлекен пӗтрӗ.
Акӑ, ҫамрӑклӑх та иртет… Иртрӗ те пуль ӗнтӗ, нимӗн паллисер, сахал савнӑҫпа, хирти пӗччен тӑлӑх йывӑҫӑн ӗмӗрӗ пек иртрӗ. Сисмерӗ те хӑй вӑтӑр енне ҫывхарнине. Ҫынсем ӑмсанччӑр тесе укҫа пухрӗ. Пулӗ ӑмсанакан та. Анчах мӗншӗн?..
Темшӗн райком секретарӗн сӑмахӗсем аса килчӗҫ. Трофим Матвеевичпа Василий Иванович апат ҫиме килнӗччӗ пулас. Ҫапла, апат ҫиме. Тем пирки тавлашатчӗҫ. Ӑна ас тумасть Марье. Ҫапах уйрӑм сӑмахсем халь те хӑлхарах янраҫҫӗ.
— Укҫа тӗнчене ҫуралса тухнӑ чух пӗр енче юнлӑ, тепӗр енче тарлӑ…
Ҫук, ӑна вӑл апат ҫиме килсен мар, клубра капитализма критиклесе лекци вуланӑ чух каланӑччӗ-тӑр.
Тунсӑх чӗрере. «Юнла, тарлӑ», — янрать хӑлхара. Камшӑн юнлӑ, камшӑн тарлӑ, тепришӗн таса.
Пӑхӑнмасть уйрӑм ҫын кӑмӑлне пурнӑҫ, шӑвать вӑл, васкать. Ав, иккӗмӗш хутне илнӗ чӳречерен юрӑ вӗҫсе кӗрет:
Ах, какӑҫсӑр ҫамрӑклӑх! Чӑтайман килте ларма, клубра та тӑрас килмен, васкать, васкать ирӗке тухасшӑн.
Вӑйӑ карти ҫаврӑннӑ чух ҫӗре те кӑмӑллӑ, теҫҫӗ. Ун ҫийӗн хӗрсен юрри вӗҫет, тӑван ҫӗре те савӑнтарнӑн туйӑнать. Ун кӑкӑрне амӑшлӑх телейне ӑмсанакан хӗр урисем чуп тӑваҫҫӗ. Ҫав ҫылӑхсӑр урасенчен ешӗрекен улӑхпа уй-хир, тата уйрӑмах хӑлха ҫакки курӑкӗн шӑрши кӗрет. Мӗнле ырӑ, мӗнле хавас ҫӗре ун шӑршипе киленме.
Марье асне хӗр чухнехи ҫуллахи каҫсем тухаҫҫӗ. Вӑйӑ карти. Юрӑ. Юрӑ, вӑйӑ карти. Вӗсем уйрӑлми. Ӑҫта вӑйӑ карти — унта юрӑ. Ӑҫта юрӑ — унта вӑйӑ карти. Хурӑн кӑтрисем пӗр кас ҫил вӗрнипе сасартӑк ҫивӗчӗсене сапаласа яраҫҫӗ, унтан ташша тухас хӗрле ӑна тураса тӳрлетеҫҫӗ. Итлет хӗр юррине хӑй юрринчен хӑй вӑтанса курӑк ӑшне пытаннӑ шӑрчӑк; сарӑ ҫӑварлӑ хӗвел ҫаврӑнӑшӗпе ҫӗр ҫумне канма выртнӑ ҫӗр улми ҫеҫки итлет. Ҫӑлтӑрсем те концерта васканӑн туйӑнаҫҫӗ, уйӑх та чӑтаймасть. Сӗт пек шурӑ та ҫӑмӑл тӗтрепе витӗннӗ вӑрман хӗрринчен унӑн вутлӑ урапи кусса тухать. Васкать, васкать вӑл. Ӑна юрӑ чӗнет. Ҫӗр ҫинчи телей кунта шӑнӑҫаймасӑр тӳпене те хӑпарма пултарать-мӗн. Юрӑ уйӑх пулать, юрӑ ҫӑлтӑр пулса тӳпе аркине ирхи сывлӑм мерченӗ пек ҫакӑнать. Те ҫавӑн пек ҫеҫ туйӑнать? Ӑҫта ҫав вӑхӑтсем? Пӗрисен иртекен ҫамрӑклӑхне теприсем улӑштараҫҫӗ. Ҫук, ҫӗннисем иртнӗ вӑхӑта кулянса та, хумханса та аса илесси пирки шухӑшламаҫҫӗ те.
Кивӗ юрӑ вӑл, анчах ӑна ҫӗнӗ ҫамрӑклӑх юрлать. Тен, ҫавӑнпа чӗрене татах тӑвӑр? Акапуҫ хире, ҫулсем чуна сухалаҫҫӗ тесе ахаль каламан-тӑр. Мӗн ӑнланаҫҫӗ вӑйари ҫамрӑксем?
Тем ӑса илнӗн, Марье сасартӑк тумланма пуҫлать. Упӑшки патне пырса тӑрать. Сывлӑшӗ халь ҫӑмӑлланнӑ, кӑкӑрӗ лӑпкӑн ана-ана хӑпарать. Кӑвакарнӑ пичӗ те шуралнӑ. Ҫамки ҫинче кӑна темиҫе тар пӗрчи, мӗн пур тӳссе ирттернӗ хурлӑх куҫҫулӗ пек, типмесӗр ялтӑртатать. Сӑмси ҫине аннӑ сенӗк пек йӗр татах та касӑлса тарӑнланнӑ.
Ал шӑлли илсе, Марье тарне шӑлать. Ҫук, ывӑннӑ, ӗшеннӗ тата чирленӗ ҫыннӑн ыйхи тарӑн, вӑл хускалмасть те.
Акӑ Марье тумланать те ҫамрӑклӑха хӑваласа ҫитме васканӑн пӳртрен тухать. Халь тытайӑн-ши вӗсене?! Эх!.. Ҫамрӑклӑх — пурнӑҫ никӗсӗ. Ӑна тӗрӗс мар, тарӑн хывмарӑн пулсан, пурнӑҫ — ҫурт тайӑлать, пурнӑҫ — ҫурт ҫӗрет, йӑтӑнать. Сахал ҫынсем тӳрлетме пултараҫҫӗ ӑна. Вӑйлисем кӑна.
— Е кӗҫӗр, е нихӑҫан та, — пашӑлтатаҫҫӗ Марье тутисем.
Таврӑнма вӑл шуҫӑм ҫути палӑра пуҫласан тин таврӑнать. Ҫунат пур тейӗн унӑн, уррисем те ҫӗре перӗнмеҫҫӗ. Ӑшӑ ҫӗре васкакан, е хӑй киленнӗ йӑвине ҫуркунне таврӑнакан кайӑкла вӗҫет Марье. Ӑна тӗнче те унпа пӗрле савӑннӑн туйӑнать. Уншӑн мар-им шурӑмпуҫ ҫӑлтӑрӗ ытла та ҫуттӑн, кӑварланса кайсах ҫунать; уяшӑн мар-им Алтӑр ҫӑлтӑр ӳпӗнсе ҫӗр ҫине ҫынсем валли телей тӑкать? Ҫав телей ҫулла сывлӑм, халь ура айӗнчи пӑр кантӑкӗсем. Мӗнле вӗсем темӗнле ҫӗнӗ кӗвӗлле кӑнчӑртатаҫҫӗ! Унӑн телейне курса мар-им ыйхаран вӑраннӑ йӑмрасем темскер пӑшӑлтатаҫҫӗ?..
…Пӗр Микулай мучи ҫеҫ кӑмӑлсӑр. Юлашки вӑхӑтра темӗншен ир енне вӗри апат ҫисе килнипе аптракан пулчӗ. Ӑнмасть тип ҫӑкӑр, вӗри апатах кирлӗ. Хӑйшӗн хурал тӑма пӗр-пӗр дежурнӑй хӗре хӑварать те килне таврӑнать. Мӗн тӑвӑн пӗрре хӑнӑхнӑ йӑлапа? Эмелпе те иртмест вӑл. Карчӑкӗ те, ирех тӑрса, ӑна валли мӗн те пулин пӗҫерсе лартать: яшка-и, пӑтӑ-и, е ҫӑмарта, е чей вӗретет.
Ват ҫын урисем таканлӑ мар. Ҫырма урлӑ каҫнӑ чух вӑл икӗ хутчен шуса ӳкрӗ, пилӗкне ыраттарчӗ, чӗркуҫҫине шӑйӑрса пӑрахрӗ. Тарӑхрӗ мучи. Туя вӗҫне сӑнӑ тӑхӑнтарни пулӑшмасть-мӗн. Карчӑкӗ ӑшаласа панӑ ҫӑмартана ҫисен ҫеҫ унӑн кӑмӑлӗ ҫаврӑнса кайрӗ.
Пӳртрен тухсан пӗр хушӑ ҫурхи ҫанталӑкпа киленсе тӑчӗ.
Кӳршӗсен хапха алӑке шартлатрӗ. — Кам вара ку? Павел ӗҫе каять-ши? — кӑсӑкланчӗ мучи. Яланах иртен-ҫӳренсене сӑнама хӑнӑхнӑ йӑлипе карта хушӑкӗнчен тинкерчӗ.
— Анна? Вӑл пӳртре. Кам вара ку? Утти ҫӗре те тивмест. Марье? Ҫав кӑна ялта икӗ аллине ҫунатлантарса утать.
Хуралҫӑн пилӗкӗпе чӗркуҫҫийӗ те, чӗри те ыратса кайрӗ. Вӑл сӑнӑллӑ туйине лӑр ҫине качлаттарса лартрӗ, — сасӑпах ятлаҫса илчӗ:
— Эй-яй-яй. Ҫав хӗсӗр ӗнешӗн мӗнешкел арҫын пӗтет. Шел Матвейча. Хӗрарӑма шан та — сыхлама ан ман. Ҫавах-ши? Тен, пӗр-пӗр майра? Пӗл хальхи ҫамрӑксене. Хӗресӗм те ҫав… Хӑйсемех пыраҫҫӗ. Эх, пӑсӑлса кайрӗ самана…