Не, сапраўды, ад гэтага дурня варта пазбавіцца...
— Кожнае каліўца волі дарагое ліцьвінскаму сэрцу, — сурова прамовіў сівавусы. – Таму без супраціву ня вытапчацца ніводнае. Чаму дасланы князем лекар Бернацоні не пускае нас да ратушы?
— Італіец – вядзьмак! – выкрыкнуў нехта са старавежцаў. — Гэта з-за яго пачаўся шал! Ён д’ябальскія скрынкі сюды прывёз!
Пан Ляскевіч падняў руку і спыніў крыкі, што ўсчаліся пры адной згадцы пра лекара.
— Мы ня можам зьвінаваціць пана лекара ў нашых пакутах, бо доказаў ня маем. Мы ведаем толькі, што апошнім часам пан Бернацоні выратаваў шмат хворых, што міласэрна адведваў дамы, пазначаныя сьмерцю, куды шмат хто не насьмеліўся б занесьці і кроплі вады ці кавалка хлеба нават дзеля выратаваньня ўласнае душы. Але выявілася, што лекар гвалтам трымае ў вежы дзяўчыну... Магчыма, гэта мая дачка Анэта.
Голас Ляскевіча здрыгануўся. Рожа недаверліва хмыкнуў.
— Адкуль такія зьвесткі?
— Пан Багуслаў Радчыц бачыў дзяўчыну ў вакне ратушы.
Сінявокі шляхціц ступіў наперад.
— Гэта была яна, Анэта! Мая нявеста! Я пазнаў бы яе нават тады, калі б яна ператварылася ў аблачыну ці ў птушку!
Рожа прымірэнча падняў далоні.
— Добра, добра, не гарачыцеся, пане-браце! Тут зьясаваць патрэбна. Што за дзяўчына, ці сваёй воляй там, ці ёсьць яна ўвогуле... Вядома, гвалт над паненкай – ганьба. Князь такога не даруе. Калі лекар у падобным вінаваты – адкажа горлам. Будзеце мець ягоную галаву на палі. А пакуль прашу ягамосьцяў саступіць дарогу.
— Мы пойдзем з вамі ў ратушу! – гэта крыкнуў Багуслаў. Рожа, не сьпяшаючыся, сеў на каня і толькі тады адказаў, амаль ласкава, як несьвядомым дзецям тлумачаць, чаму нельга хадзіць далёка ў лес.
— На жаль, пакуль не прыбудуць у Старавежск мошчы сьвятога пакутніка Віта, пакуль на пляцы наш шаноўны біскуп ня зладзіць чын выгнаньня шатана, пакуль ня пройдзе хросны ход вакол ратушы ды ўсяго горада, — Вялікі князь загадаў нікога са старавежцаў на пляц не пускаць. Каб не ўзбудзілася зноў шаленства. Так, панове, падумайце самі, што, калі вы зноў паляціце карагодам? Вы ж маглі падхапіць тое насланьнё! Наблізіцеся да вежы, тут вас мара і апануе.
— Хе-хе-хе! І будуць панове скакаць, скакаць, таньчыць, як лялечкі на вяровачках...— пранізьлівым голасам пракрычаў Карэйва. Старавежскія шляхцюкі, амаль усе, апусьцілі вочы, згодна заківалі, і застарэлы страх лёг ценем на іхнія твары. Як лёгка кіраваць тымі, хто аднойчы сьмяротна спалохаўся. Малады Радчыц і сівавусы Ляскевіч яшчэ нешта крычалі, абураліся, але соцкі Баркун падаў знак, і старавежцаў ветліва, але рашуча адсунулі ўбок. Частка княскіх вояў засталася, каб узмацніць ахову, а новы войт са сьвітай рушыў да вежы, над якой усё яшчэ лунаў сьцяг незалежнага горада – са срэбным коньнікам на барвова-белым полі.
— Хе-хе-хе! – вар’яцкі сьмех блазна слаўся над пляцам разам са сьмярдзючым дымам ад вогнішчаў. Чорныя сьляды разразалі напалам бялюткае покрыва першага сьнегу.
— Анэ-эта! – адчайна крычаў малады шляхцюк, ірвучыся праз ахову да ратушы. – Анэ-эта!
l l l
— Анэ-эта!
У дзьверы настойліва стукалі. Я падхапілася з ложка. Сэрца шалёна білася. Спатрэбілася некалькі хвілінаў, каб прыпомніць, што я знаходжуся ў маёнтку Пятра Калыванава, а за дзьвярыма гучыць голас Юрася.
— Анэта, уставай! Праз пяць хвілінаў сьняданак!
Мог бы і раней мяне пабудзіць... Добра, што я даўно ўжо не марную час на касьметыку. Запляла касу, улезла ў джынсы і швэдар... І, замест таго, каб ірвануцца да сьвецкага жыцьця, павольна падышла да вакна... Унізе чарнелі дрэвы старога парку. Ноччу першы сьнег прыцерушыў зямлю, і гольле скрыжоўвалася на белым фоне, як саржавелая зброя. Але ў гэтым адчувалася ня злосьць, а нейкая безнадзейнасьць, нібыта самі драўляныя воі ведалі, што іх бітва даўно ня мае сэнсу, і пераможцаў ня будзе. Ды аднойчы дадзенае слова гонару змушала іх зноў і зноў сыходзіцца ў змаганьні.
Калісьці гэта быў вельмі прыгожы парк. Сьцяжынкі між роўна падстрыжаных кустоў утваралі ромбы і віньеткі, і лёгка было ўявіць, як па іх рухаюцца-плывуць пані і паненкі ў доўгіх сукнях, падобных да перавернутых чарак з каляровага шкла. Дзіва, што новым гаспадарам хапіла густу не вынішчаць старыя прысады. Дарэчы, наўрад ці ўзрадаваліся б былыя гаспадары, інсургенты і патрыёты, што ў іхніх сьценах атабарыўся расеяц, ды яшчэ, здаецца, замяшаны ў брудныя палітычныя справы... Калыванаў якраз і зьехаў займацца палітыкай, губернатарам нацэліўся стаць.
Гадзіньнікі стаялі ў памяшканьні цокальнага паверху, аніяк не падобным да музейнае залы. Хутчэй да велізарнай лабараторыі. Прынамсі, незразумелай мне апаратуры тут мелася багата. У другім канцы пакоя, дзе цямнелі вялікія, нібыта гаражныя, дзьверы, збліснуў лакавы бок старога аўтамабіля… Ах так, Віталь казаў пра майстэрню па рамонце антыкварнай тэхнікі… Аркадзевы гадзіньнікі я пазнала адразу – яны стаялі ля сьцяны і нагадвалі цяпер ня рыцараў, а палонных. Прафесар Зьміцер Патапавіч ледзь ня носам тыцкаўся ў кожны з іх, аглядаючы. Астатніх гадзіньнікаў было дзясяткі тры... Адны падобныя да маленькіх храмаў, другія – простыя і змрочныя, як труны, трэція – нібыта дзіцячыя забаўкі. Юрась так і кінуўся да іх, нібыта да аднойдзеных сардэчных сяброў. Я заўсёды зайздросьціла тым, хто займаецца сваёй улюбёнай справай, хаця й сама калісьці была сярод такіх шчасьліўцаў. Цяпер – толькі назіраць... Вось Юрась пяшчотна дакранаецца да старога дрэва... Вось ён нешта заўважыў на бакавой сьценцы, і пагляд зрабіўся, як лязо. Прыгаворвае скрозь зубы... Упэўнена адчыняе дзьверцы механізма, асьцярожна кратае нешта ўнутры... Прысутныя, уся «досьледная каманда» на чале з Янчыным, моўчкі назіралі за ягонымі рухамі, нібыта родзічы хворага чакалі прысуду цуда-лекара. Нават прафесійна-іранічны «псіх» Макс пасур’ёзьнеў. Нарэшце Юрась павярнуўся да нас. Твар ягоны зьзяў, як ва ўдалага рыбара.
— Можам павіншавацца! Гадзіньнікі з вежы – усе тут! Вось гэты, з караблём... Гэты, з крыжам і ружамі... І той, чорны, з рыцарам... Калыванаў усе ў Польшчы за адным разам купіў, так? Я каталог аўкцыёну бачыў. Не пасьпеў Аркадзь паўдзельнічаць… Наконт гадзіньніка з месяцам я ня ўпэўнены, надта ж пашкоджаны, але хутчэй за ўсё – і ён належаў таемнаму Бернацоні...
Ахоўнікі, знаёмыя нам ужо Ігар і Анатоль кінуліся паводле Юрасёвых указаньняў перастаўляць патрэбныя экспанаты. Лішнія гадзіньнікі беражліва і пасьпешна, як паважаных, але надакучлівых гасьцей, адпраўлялі за дзьверы. Урэшце ў пакоі іх засталося дванаццаць... Віталь Янчын абняў былога вучня.
— Дружа, ты геній! Каб ты ведаў, які кавалак працы зараз адолеў!
Юрась асьцярожна вызваліўся з абдоймаў.
— Гэта мог зрабіць для вас любы антыквар.
— А нам любога ня трэба! – Янчын захіхікаў, але абарваў сьмех і амаль строга дадаў.
— Цяпер прафесар патлумачыць вам тое-сёе. Дасьць, так бы мовіць, агульны накірунак.
Зьміцер Патапавіч наставіў на нас свае акуляры-лінзы, нібыта сумняваўся, што мы можам нешта зразумець з ягоных слоў, і загаварыў гэткім жа занудным, як усё ягонае аблічча, голасам.
— Высновы мае носяць пакуль гіпатэтычны характар. Дык вось... Перад намі доказ таго, што стэрэатыпы наконт прагрэсу – усяго толькі ілюзія. Нашыя продкі валодалі такімі сакрэтамі тэхнікі, якія нам толькі сьняцца. Нічога новага, панове, мы не вынаходзім. Толькі ўспамінаем тое, што было добра вядома прашчурам. Гэтыя гадзіньнікі маюць сакрэт, які пакуль я раслумачыць не магу.
Прафесар паставіў на маленькі столік насупраць гадзіньніка «Чорны Ганс» звычайную шклянку, перамераў рулеткай адлегласьць, пасунуў шклянку на пару міліметраў, яшчэ... Нешта пакруціў унутры гадзіньніка. Металічны званар падняў свой молат і ўдарыў у звон… Гук быў нечакана пранізьлівы, непрыемны, аж зубы занылі… Званар ударыў яшчэ раз, яшчэ… Раптам шклянка на стале пачала тонка вібрыраваць.
— Вось так, — прафесар пераможна абвёў усіх паглядам, нібыта давёў складаную тэарэму.
— Ну і што? — сярдзіта прагаварыў Янчын.
Прафесар зьдзекліва зірнуў на Віталя скрозь свае лінзы.
— Для вас, можа, і нічога дзіўнага, а вось для навукоўца – надзвычай. Вось што пра гэтыя гадзіньнікі гаворыцца ў адным старажытным дакуменьце... – Прафесар дастаў з кішэні зашмальцаваны, складзены ўчацьвёра аркушык, падобны да ліста ад колішняй каханай, які носяць пры сабе і перачытваюць, настальгуючы. Зьміцер Патапавіч разгарнуў ліст і зачытаў: «І які б сасуд, шкляны, або парцалянавы, ні паставіць у іх кола, ён будзе разьбіты іх голасам».
— Ну, гэта казкі... – пракаментаваў Юрась. Прафесар, аднак, не зазлаваў, толькі ўсьмешка зрабілася пагардлівай.
— Запэўніваю вас, што гэта абсалютна магчыма. Я бачу ў гэтых механізмах мноства прыстасаваньняў для рэгуляцыі вышыні гука, утварэньня рознага віду вібрацыяў. Гэта ўсё роўна як аркестр з невядомых нам інструментаў. Вялікія сьпевакі маглі голасам шклянку разьбіць... Шаляпін, Каруза... Вось такая наша задача – каб гадзіньнікі і сёньня маглі разьбіваць шкло.
Янчын шумна ўзрадваўся.
— І праўда, якая рэклама! Турысты валам папруць, каб паглядзець на такі фокус!
— А дапаможа нам спадар Юрась, які адладзіць старажытныя механізмы, і шаноўная Ганна, — бялявы псіхіятр адвесіў мне галантны паклон. — За гэтыя дні мне ўдалося здабыць тое-сёе па гісторыі Старавежска і асобе Бернацоні. Ды яшчэ Лілія Пятроўна перадала дакументы і кнігі, якія зьбіраў яе муж. Мы папросім вас, Ганна, як мага хутчэй прагледзець паперы і вылучыць усё, што тычыцца незвычайных падзей у Старавежску і вакол гадзіньнікаў. І – пачынайце пісаць свой тэкст. Ігар праводзіць вас у кабінет.
Чарнявы ахоўнік ветліва паказаў на дзьверы ў другім канцы майстэрні. На парозе я азірнулася. Юрась стаяў на каленях перад гадзіньнікам з драўляным грыфонам, разглядаючы яго нутро... Я ўспомніла, як былы муж ня так даўно стаяў на каленях перада мной…
Пакой, які мусіў часова стацца маім кабінетам, быў шыкоўны. Кампутар з выхадам у сусьветнае сеціва, паліцы, застаўленыя энцыклапедыямі і даведачнай літаратурай на любы густ, на стале – таксама папяровая гара. Што значыць – вялікія грошы! Пры адным паглядзе на стос ксеракопіяў і рукапісаў у мяне затахкала сэрца, нібыта я дагнала сарваны ветрам капялюш. Людвісараўскі летапіс у польскім перакладзе! Арыгінал ужо два стагоддзі лічыўся зьніклым, і нават ягоны пераклад, зроблены напрыканцы 18 стагоддзя варшаўскім археографам, які жадаў, каб каштоўны гістарычны дакумент належаў выключна польскай гісторыі, быў рэдкасьцю. Прынамсі, старавежскія краязнаўцы расказвалі мне пра кнігу, дзе напісана пра іхні горад шмат цудаў, як пра міф.
Пра Старавежск у летапісе сапраўды згадвалася часта. Праўда, складаўся гэты летапіс ужо ў 16 стагоддзі, і тое, што было раней, перадавалася па чутках. Першая згадка тычылася таго, што ў 1423 годзе на горад абрынулася «Божая кара», і палова месьцічаў вымерла ад пошасьці. Я ўспомніла гравюру, што вісела ў мяне дома. Што ж, у гэты час подобнае адбывалася па ўсёй Еўропе... Старавежск так і не акрыяў пасьля бяды. Хаця перад Вялікай Пошасьцю супернічаў з самымі магутнымі гарадамі сьвету і фактычна ўяўляў з сябе дзяржаву ў дзяржаве – быў час, калі кроілася карта кантыненту, больш магутныя ўладары падміналі пад сябе маленькія вольныя княствы, і наадварот, князі, якія адчулі моц, аддзяляліся ад сюзерэнаў, утвараліся ліліпуцкія каралеўствы і новыя імперыі... Шанец даваўся кожнаму.
Старавежск гістарычна, відаць, быў асуджаны стаць часткай вялікай дзяржавы. Але ж месьцічы, якія жылі ў багатым вольным горадзе, напэўна, пра гэта ня ведалі, і наўрад паверылі б, каб хто пачаў ім тлумачыць. Цікава, што вольнасьць і моц Старавежска палягалі не на ганарлівасьці ўдзельнага князя, які бярэцца «ў рожкі» з больш магутнымі. Горад уяўляў з сябе нешта падобнае да арыстакратычнай рэспублікі — самая плённая для гандлёвага места ўлада. Але з сярэдзіны 15 стагоддзя пачаў пераходзіць з рук у рукі ўлюбёнцаў Вялікага князя. Ну а ў Рэчы Паспалітай, а пасьля — Расейскай імперыі гісторыкі амаль перастаюць згадваць пра заняпалае мястэчка і ягоную былую славу.
Знайшлася і легенда пра ратушу.
Прыйшла ў горад Сьмерць. А каб ніхто яе не пазнаў, прыняла аблічча прыгожай дзяўчыны з валасамі, як золата. І ўсе, хто бачыў яе, беглі за ёй «няістава» і паміралі, і вялікі «лупеж», здабычу залатавалосая сьмерць сабрала ў Старавежску. І толькі апоўначы заходзіла яна адпачыць у вежу. Роўна на адну хвіліну, пакуль б’е звон на царкоўнай званіцы. Тады паставілі ў вежу дванаццаць «дзыгароў», гадзіньнікаў, якія маглі гучаць, як царкоўны звон. І, як толькі сьмерць у чарговы раз зайшла на адпачынак, «з апостальскім блаславеньнем» пачалі яны званіць адзін за другім, і са сьмерцю «шаленства вялікае ўчынілася», і ня ведала яна, калі праміне апоўнач, і не магла выйсьці, пакуль гадзіньнікі б’юць. Уваход у вежу з малітваю і асьвячэньнем замуравалі.