— Насамрэч чалавек вельмі лёгка губляе розум. У мінулым годзе я ўбачыў на полі шмат спарыньні. Вашыя сяляне не адкідаюць хворыя каласы... Ім патрэбнае кожнае зерне. А спарыньня выклікае відзежы і шал... З яе рабілі адвары гуны перад тым, як ісьці ў бойку. Я сказаў князю – будзе пошасьць і шаленства сярод тваіх людзей... «Злая корча». Ён пасьмяяўся. Мне было дзесяць, калі я залез на самую высокую званіцу... Ударыў звон – а я якраз стаяў наверсе... Каб звон упаў, то я апынуўся б у ім, як хрушч у чарцы. Сьвет закруціўся вакол мяне, дона... І сьцізорык, які выпаў з маёй кішэні на каменныя пліты, пачаў дрыжэць і зьвінець, і паволі паварочвацца... І я, малы недарослы невук, прыдатны толькі на тое, каб таўчы зёлкі для майго сіньёра аптэкара, назаўсёды зразумеў, што ёсьць сілы, якіх мы не ўсьведамляем, але авалодаўшы якімі, можам рабіць цуды.
— Пан лекар, а вы маглі спыніць наш карагод?
Бернацоні ўздрыгнуў і паглядзеў на дзяўчыну з недаверлівым зьдзіўленьнем, быццам пытаньне прагучэла з вуснаў статуі.
— Не, я ня маю моцы абрынуць чалавека ў цемру ці выцягнуць з цемры на сьвятло. Гэта – Божая воля. Але многія апынаюцца ў паўзмроку, на няпэўнай мяжы між сьвятлом і цемрай. Вось тады...
Лекар абарваў сказанае і пасуровеў.
— Ты яшчэ слабая, дона... Ідзі ў свой пакой і кладзіся ў ложак. Я прышлю да цябе Марцэлю з адварам.
Стукат гадзіньнікаў пагрозна гучнеў, нібыта набліжалася карэта Сьмерці, запрэжаная дванаццацьцю жалезнымі коньмі...
Першае, што я зрабіла, калі прачнулася – паглядзела ў вакно. Гэта каб хутчэй забыцца пра свае цьмяныя і блытаныя сны ў гатычным стылі. Але дробны восеньскі дождж – ня самы лепшы пейзаж дзеля паляпшэньня настрою.
У доме Аркадзевай удавы пра паскудны дождж і абрыдлыя лужыны на вуліцах забывалася адразу. Здаецца, гэты стыль называецца ампір... Як у песьні Грабеншчыкова: “И золото на голубом”… Любяць жа нашыя багацеі гуляць у радавую арыстакратыю. На гэтым урачыстым фоне Ліля Баркун у чорнай сукенцы, шчыльна па фігуры, выглядала як віцэ-міс прыгажосьці... Дагледжаная і пакрыўджаная, што не галоўная міс. Цёмнае бліскучае «карэ» валасоў, тонкія бровы ганарліва выгінаюцца, вусны дакладна абмаляваныя, і ніжняя губа ледзь заўважна наперад – прыкмета ўладарнае натуры... І ніводзін афіцыянт не наважыўся б падаць такой пані нават трохі астылую каву... У твар не ліне, але даб’ецца, каб нядбайны застаўся беспрацоўным.
Твар са звыкла нейтральным выразам... Дакладна такой яна была ўчора на пахаваньні. Хіба пад вачыма напухла... Я, праўда, стаяла далёка, за сьпінамі натоўпу, але чула, як жанчыны шапталіся, асуджаючы ўдаву, што ня плача, не галосіць. Цікава, як яны з Аркадзем пазнаёміліся? У іх было рамантычнае каханьне?
— Трэба, каб вы напісалі за тры тыдні, — голас магнаткі дрыжэў, як у звычайнай кабеты ў горы. Усё-ткі каханьне было, вырашыла я. – Вось аванс...
Маладзён у элегантным шэрым касьцюме з жалобнай стужачкай на рукаве падаў мне канверт. Удава адвярнулася да стала, на якім у чорнай рамцы стаяў партрэт памерлага, прагаварыла:
— На сорак дзён зьбяруцца ўсе, успомніць Аркадзя... Ваш тэкст у друкарню трэба здаць праз месяц.
— Я пастараюся...
Ліля працягвала, гледзячы на партрэт.
— Усё павінна быць так, як хацеў Аркадзь. Прыгожая гісторыя пра вежу. Муж верыў, што яго продак быў рыцарам і бараніў ратушу ад ворагаў. І пра гэта каб згадвалася... Пра гадзіньнікі... Столькі грошай на тыя гадзіньнікі ляснулася! А я яшчэ сварылася...— удава сутаргава ўсхліпнула – мне падалося, што зараз яна заплача, і чужое гора выплюхнецца перада мной, як гарачая кава з упушчанага кубка, абварыць, пазначыць чарнатой... І ні ў якім разе нельга адкаснуцца, захіліцца. Але Лілія Пятроўна перамагла сябе і загаварыла зусім па-дзелавому.
— Гадзіньнікі ў пакоі на другім паверсе. Іх фотаздымкі павінны быць у кнізе... Юрый, вы, як сьпецыяліст, усё і раскажыце пра іх шаноўнай Ганьне. Алекс, праводзь.
...Яны стаялі ля сьценаў пакоя з бела-залатымі шпалерамі, нібыта старыя, параненыя рыцары, што вярнуліся з крыжовага паходу і патрапілі на каралеўскі баль, дзе іх ніхто ня памятае, у іхнія подзьвігі ня верыць, і іх іржавыя латы і пасечаныя цёмныя твары аніяк не стасуюцца з бліскучым прыдворным сьветам. Гадзіньнікі...
Але гэта ўсё яшчэ былі пагрозныя рыцары часу... Іхняе маўчаньне здавалася поўным дакору. І... я іх ужо калісьці бачыла. Гэтыя грувасткія скрынкі з металу і дрэва, з дзівоснымі фігуркамі...
— Чаму яны такія вялікія?
— Вялікія? – Юрась, у сваім старым чорным швэдары гэткі ж недарэчны тут, як і «рыцары часу», засьмяяўся. На шчасьце, ён зноў нагадваў нармальнага чалавека, у меру цікаўнага і іранічнага, і ў ногі кідацца мне не зьбіраўся. – Гэта на погляд сучаснага чалавека – вялікія... А на час свайго стварэньня яны былі — як ноўтбук у параўнаньні з колішняй ЭВМ, што займала цэлы пакой. Тады ж механічныя гадзіньнікі толькі пачыналі ўваходзіць у моду. Зазвычай карысталіся клепсідрамі, вадзянымі гадзіньнікамі, або гнамонамі – сонечнымі... Былі нават пераносныя сонечныя, маленькія, з яблык. Пясочныя таксама меліся. Іх насілі прывязанымі стужкай да нагі трохі ніжэй калена. Напэўна, гэта быў асаблівы шык. Вогненныя гадзіньнікі ўжываліся...
— Гэта як? – не зразумела я.
— Сьвечкі з нанесенымі на іх дзяленьнямі, — патлумачыў Юрась. —Нават у князя Вітаўта ў пакоях гарэла такая сьвечка – велізарная, на цэлыя суткі... І калі згарала адно дзяленьне – гэта значыць, прайшла гадзіна — слуга абвяшчаў пра гэта на ўвесь палац...
Я падышла да гадзіньніка, падобнага да маленькага гатычнага храма. На цыферблаце з жоўтага металу – дваццаць чатыры дзяленьні, гатычныя літары замест лічбаў...
— Ой, усяго адна стрэлка засталася... — пашкадавала я. Мой былы муж усьміхнуўся.
— Хіба не заўважыла – у іх усіх адна стрэлка.. Гадзіньнікавая. Так было прынята. Хвілі тады ніхто не лічыў – навошта? Ну а простым месьцічам ці сялянам – якія там механізмы! Царкоўны звон ды свойскі певень... Калі напачатку 15 стагоддзя ў многіх гарадах пачалі зьяўляцца вежавыя гадзіньнікі, велізарныя, дарагія, дыхтоўныя – гэта была падзея.... А такія, пакаёвыя, якія можна пераносіць, маглі сабе дазволіць толькі самыя багацеі.
–А адкуль іх, дванаццаць, узялося ў Старавежскай ратушы?
Юрась схіліўся ля бакавой сьценкі аднаго з гадзіньнікаў, на якім сьмешны чалавечак у кароне ўкленчыў перад кашчавай постацьцю з касой. Я зноў адзначыла, што левая палова твару майго былога ў тонкіх шнарах, пры першым поглядзе амаль не заўважных.
— Вось гэта той, самы першы, Баркуноў гадзіньнік. Я яго рэстаўраваў. Зірні...
На чорным дрэве – выпалены надпіс: BERNACCONI.
— На астатніх гадзіньніках – тое самае, — патлумачыў Юрась. — Думаю, што менавіта па гэтым знаку можна адсачыць гадзіньнікі з вежы.
— Кляйно майстра? – я з павагай правяла рукой па паверхні, адпаліраванай часам, кранула жалезнага званара, які рыхтаваўся ўдарыць малатком у бронзавы звон, але, відаць, ужо колькі стагоддзяў так і ня мог узьняць свой малаток...
— Хутчэй, прозьвішча ўладальніка, — азваўся Юрась. — Гадзіньнікі – розных майстроў. Гэты, са сьмерцю і каралём – з Чэхіі. А вось тыя два, адзін са сьвятым сямействам, другі з грыфонам – з Нюрнбергу. Хто такі Бернацоні – я ня ведаю. Але зразумела, што прывёз ён сюды свае гадзіньнікі, а вывезьці ня змог. Схаваў у лёхах старавежскай ратушы. Аркадзь, дык той, відаць, гісторыю Бернацоні раскапаў. Але чамусьці мне нічога не расказваў.
Я асьцярожна дакранулася да бліжэйшага з гадзіньнікаў. На ім лёталі анёлкі з абсечанымі крыламі і вышчарбленымі тварыкамі – нібыта перахварэлі страшнай сярэднявечнай хваробай. Каму яны адлічвалі час? І ці шчасьлівы быў той час?
— Вось тут зьвесткі пра кожны экспанат, — акуратны малады чалавек з жалобнай стужкай на рукаве пінжака працягваў празрыстую зялёную тэчку з паперамі.
«Чорны Ганс»... Гадзіньнік са шпіньдзельным пускавым механізмам, невядомы майстра, Любэк, 15 ст. Корпус букавы, разьба. Ударны механізм – скульптура бронзавага званара. Цыферблат масянжовы. Гіры сьвінцовыя на вяроўцы з авечых кішак...»
— Што?... — адарвалася я ад папераў. — Чаму з авечых кішак?
— Таму што звычайныя вяроўкі расьцягваліся. А гэтыя – сама бачыш, дасюль цэлыя. І драўніна бука – таксама трывалая, найчасьцей яе майстры ўжывалі.
«Сьвятое Сямейства... Гадзіньнік механічны... Невядомы майстра, Нюрнберг, 15 ст. Корпус букавы, разьба, пазалота...»
Раптам за дзьвярыма пачуліся крокі і нечыя галасы. У пакой увайшла Ліля з усьмешлівым самавітым панам у элегантным касьцюме. Усьмешка пана была вытрымана-спачувальная... Але сам ён больш быў падобны да шоўмэна – чарнявы, каржакаваты, як старасьвецкая шафа з пукатымі дзьверцамі, рысы твару буйныя, голас нізкі, як дуда. Так і здаецца, што зараз схопіць цябе за рукаў і выцягне на сярэдзіну залы, адказваць на непрыстойна-жартаўлівыя пытаньні... І мне неадольна захацелася схавацца за адзін з гадзіньнікаў. Але было позна.
— Ганна Барэцкая! Якія людзі! Юра-аська! Зноў разам, як на першым курсе! Малайцы!
— У нас з Анэтай проста дзелавая сустрэча, Віталь Аляксандравіч,— нейкім афіцыйным голасам паведаміў Юрый, нібыта адхрышчваўся ад ганебнага ўчынку. Мяне нават «зачапіла»...
— А-а, а я думаў, у цябе, так бы мовіць, рэзкі паварот жыцьця... —расчаравана працягнуў госьць, нібыта зьбіраўся быць нашым сватам. — Ну, даражэнькія, усё роўна рады вас бачыць.
Давялося вітацца, выцерпець абдымкі і прапахлы тытунём і каньяком пацалунак у шчочку… Віталь Янчын ніколі не адрозьніваўся далікатнасьцю. Затое ніхто й ня думаў зваць яго па бацьку, нягледзячы на розьніцу ва ўзросьце. Ён усіх – на «ты», і да яго – «Віталь». І тады, калі ён выкладаў нам тэорыю журналістыкі і баяў на лекцыі непрыстойныя анекдоты, і калі я рабіла з ім гутарку для сваёй газеты пра дабрачынную акцыю тытунёвай фірмы, прадстаўніком якой на Беларусі ён быў прыладзіўся. А пасьля надрукаваньня гэтай гутаркі Віталь абяцаў выдраць мае рудыя валасы і зрабіць з іх шчотку для ўнітаза… Яго фірма закупіла для музею калекцыю карцінаў. Я падчас уручэньня моўчкі абуралася – набыта на грошы, якімі нашыя людзі аплочваюць сваю згубную звычку! Але апісала ўсё сумленна. Ды пільнае маё начальства выкрэсьліла ўсе згадкі пра падазроную фірму. Атрымалася, што калекцыя карцінаў зьявілася ў музеі нейкім цудам. А мецэнаты прэс-канферэнцыю ладзілі, журналюгаў шампанскім паілі... Зразумела, вінаватай засталася я. Цяпер, падобна, на былых прэтэнзіях пастаўлены крыж.
— Ганначка стане пісаць пра Аркадзя, так, Ліля? Цудоўны выбар! Гэтая дзяўчынка напіша, як мае быць! —каб не патрэба захоўваць жалобны выраз твару, жыцьцярадаснасьць струменілася б з Віталя, як вада з рэшата. —А ты, Юраська, значыць, усё па-ранейшаму пакутуеш? Вось жа «пашанцавала» табе, беднаму…
Віталь зьвяртаўся да майго мужа, як да цяжка хворага, змоўніцкім шэптам. Юрась зьбялеў і, апусьціўшы вочы, сказаў нечакана цьвёрда:
— Гэта мая справа, Віталь Аляксандравіч.
Я са зьдзіўленьнем пераводзіла вочы з аднаго на другога, спрабуючы здагадацца, пра што гаворка.
— Ну, ну, не крыўдуй… Ты малайчына. Выпаў крыж – нясі… Ведама…