Каб нанесці сэрцу сакрушальны ўдар, лёсу не заўсёды трэба біць моцна і з размаху; выклікаць пагібель якой-небудзь нязначнай прычынаю - вось да чаго імкнецца яго неўтаймаваная творчая сваволя. На нашай няўцямнай чалавечай мове мы называем гэты першы лёгенькі дотык зачэпкаю і здзіўлена параўноўваем яе малюсенькія памеры з магутным уздзеяннем, якое часта выяўляецца пазней; але як хвароба ўзнікае раней, чым яна праяўляецца, так і чалавечы лёс пачынаецца не тады, калі ён робіцца прыкметнаю з'яваю. Лёс даўно праяўляецца дзесьці ў нашай глыбіні, у нашай крыві, перш чым дакрануцца да душы зверху. Самапазнанне раўназначна супраціўленню, і амаль заўсёды яно марнае.
Стары - яго звалі Заламансон, і ў сябе на радзіме ён меў званне тайнага камерцыі саветніка - прачнуўся аднаго разу ўночы ў гатэлі ў Гардоне*, дзе ён праводзіў велікоднае свята з сям'ёю, ад моцнага болю: нібы ціскамі здушвала жывот, дыханне ледзь вырывалася з грудзей.
* Зімні курорт на беразе возера Гарда ў Італіі.
Стары спалохаўся: яго часта непакоіла жоўць, не раз мучылі колікі, але ён, наперакор парадзе дактароў, не паехаў лячыцца ў Карлсбад, а згадзіўся дзеля сям'і паехаць на поўдзень. Баючыся небяспечнага прыступу, ён спалохана абмацаў свой вялізны жывот і, нягледзячы на пакутлівы боль, адразу ж адчуў палёгку: ціснула моцна толькі пад лыжачкай, відаць, з-за непрывычнай італійскай кухні, а можа, з-за лёгкага атручэння - яно часта бывала тут у турыстаў. Ён з палёгкаю ўздыхнуў і адняў дрыготкую руку, але боль не праходзіў і не даваў дыхаць. Тады стары са стогнам цяжка падняўся з ложка, каб прайсціся і зняць боль. І сапраўды: боль зменшыўся, ледзь толькі ён стаў на ногі, і, яшчэ болей, калі ён зрабіў некалькі крокаў. Але ў цёмным пакоі было цесна, акрамя таго, ён баяўся разбудзіць і дарэмна патрывожыць жонку, якая спала побач на другім ложку. Таму ён накінуў халат, уступіў у пантофлі на босую нагу і вобмацкам асцярожна пракраўся ў калідор, каб крыху прагуляцца.
У той момант, калі ён адчыняў дзверы ў цёмны калідор, праз насцеж адчыненыя вокны з царкоўнай вежы данёсся бой гадзінніка - чатыры гучныя ўдары, якія з мяккім трымценнем замерлі дзесьці над возерам: было чатыры гадзіны ночы.
У доўгім калідоры панаваў густы змрок. Але стары з дзённых успамінаў добра ведаў, што калідор прамы і вельмі доўгі, і таму патупаў з аднаго канца ў другі, не адчуваючы патрэбы ў асвятленні. Ён глыбока дыхаў і з задавальненнем адзначыў, што ціск у грудзях паступова спадае: хадзьба дапамагла яму амаль поўнасцю пазбавіцца ад болю. Ён ужо збіраўся вярнуцца ў пакой, як раптам яго спалохаў і прымусіў застыць на месцы нейкі шум - слабы, але добра адчувальны шэпт дзесьці паблізу ў цемры. Штосьці зарыпела, нехта зашаптаўся, пачуўся шоргат, і вузкая палоска святла з прачыненых дзвярэй на момант прарэзала цемру. Што гэта? Міжволі стары прыціснуўся ў куточку да сцяны - зусім не з цікаўнасці, а толькі з лёгка зразумелага сораму, што хто-небудзь убачыць яго тут, занятага чымсьці дзіўным - блуканнем уночы. Але ў той момант, калі ў калідоры бліснула святло, яму - амаль супраць волі - здалося, што з таго пакоя выслізнула жаночая фігура ў белым і знікла ў другім канцы калідора. І сапраўды - каля апошніх дзвярэй ціха бразнула дзвярная ручка. І зноў усё сціхла ў змроку.
Стары раптам захістаўся, быццам яго ўдарылі ў сэрца. Там, у самым канцы калідора, дзе па-здрадніцку шчоўкнула ручка, там былі... там жа былі толькі яго пакоі, трохпакаёвы нумар, які ён зняў сваёй сям'і. Жонка - ён бачыў яе ўсяго некалькі хвілін таму назад - моцна спала; значыцца, гэтая жанчына - не, памылкі быць не можа, - што крадком выйшла з чужога пакоя, была яго дачка Эрна, якой ледзь споўнілася дзевятнаццаць гадоў.
Пахаладзелы ад жаху, стары закалаціўся ўсім целам. Яго дачка Эрна, яго дзіця, гарэзлівае, свавольнае дзіця - не, гэтага быць не можа, ён, канечне, памыліўся. Навошта яна хадзіла ў чужы пакой, калі не... Як шалёнага звера адштурхнуў ён гэтую думку, але прывід зніклай жаночай постаці ўладарна ўеўся ў мозг - не вырваць, не пазбавіцца; ён мусіў пераканацца, памыліўся ён ці не. Задыханы, трымаючыся за сцяну, даплёўся ён да дзвярэй яе пакоя, які быў сумежны з ягоным, і з роспаччу ўбачыў, што толькі тут, толькі з-пад гэтых дзвярэй прабівалася тоненькая нітка святла і па-здрадніцку бялела замочная шчыліна: у чатыры гадзіны раніцы ў яе пакоі гарэла святло! І вось яшчэ адзін доказ: шчоўкнуў выключальнік, белую нітку святла паглынуў змрок: не, не, няма чаго падманваць сябе - Эрна, яго дачка, выйшла з чужога пакоя сярод ночы і тайком вярнулася ў свой.
Стары дрыжаў ад жаху, абліваўся халодным потам, яго калаціла. Выламаць дзверы, накінуцца на яе з кулакамі, адлупіць бессаромніцу было яго першым імкненнем. Але ў яго падкошваліся ногі. Ён ледзь давалокся да свайго пакоя і, як да смерці ранены звер, амаль непрытомны, упаў на ложак.
Стары нерухома ляжаў на ложку і шырока расплюшчанымі вачамі глядзеў у цемру. Побач роўна, спакойна дыхала жонка. Першай яго думкай было расштурхаць яе, сказаць пра страшнае адкрыццё, накрычаць, даць волю свайму гневу. Але як вымавіць, як выказаць словамі гэтае жахлівае? Ніколі, ніколі яму не сказаць іх. Але што рабіць? Што рабіць?
Ён паспрабаваў сабрацца з думкамі. Але яны, як кажаны, усляпую мітусіліся ў галаве. Гэта ж проста жах: Эрна, далікатнае, клапатліва выпешчанае дзіця з ласкавымі вачамі... ці даўно, ці даўно яна сядзела над букваром і ружовым пальчыкам вадзіла па цяжкіх незразумелых літарах; ці даўно ён заходзіў па яе ў школу і яна выбягала яму насустрач у блакітнай сукеначцы, а па дарозе дадому ён карміў яе пірожнымі ў кандытарскай - ён яшчэ адчуваў пацалунак дзіцячых вуснаў, салодкіх ад цукру... Ці не ўчора гэта было?.. Не, гады прайшлі з таго часу... Але ж учора - так, учора - яна так па-дзіцячы ўпрошвала яго купіць ёй стракаты блакітны з золатам швэдар, выстаўлены ў вітрыне. «Татачка, ну калі ласка!» - склаўшы лісліва рукі, смяялася яна тым радасным, самаўпэўненым смехам, супраць якога ён ніколі не мог устаяць... А цяпер, цяпер, за два крокі ад яго дзвярэй, яна прабіралася ў пакой чужога мужчыны, у яго ложак, дзе голая аддавалася пажадліваму пачуццю...
«Божа мой, божа мой!.. - міжвольна застагнаў стары. - Якая ганьба, якая ганьба!.. Маё дзіця; маё дзіця, далікатнае, мілае дзіця з якімсьці мужчынам... А з кім?.. Хто б гэта мог быць?.. Усяго толькі тры дні, як мы сюды прыехалі, і раней яна не ведала нікога з гэтых выглянцаваных дурняў - ні графа Ўбальдзі з малюсенькаю галавою, ні італійскага афіцэра, ні гэтага мекленбургскага барона... толькі на другі дзень яны пазнаёміліся на танцах, і ўжо з адным з іх... Не, ён не мог быць у яе першы, не... гэта, мусіць, пачалося яшчэ раней... дома... і я, дурань, нічога не ведаў, не здагадваўся, стары, падмануты дурань... Але што я наогул пра іх ведаю?.. Цэлы дзень я раблю на іх, як чорны вол, сяджу па чатырнаццаць гадзін у канторы, як раней сядзеў у цягніку з чамаданам, поўным узораў тавараў... з-за грошай, усё з-за грошай... каб яны маглі купляць прыгожыя сукенкі, каб яны былі багатыя... а ўвечары, калі я прыходжу з работы, стомлены, разбіты, дома іх няма: яны ў тэатры, на балі, у гасцях... Што я ведаю пра іх, пра тое, як яны бавяць дзень? Вось і ведаю цяпер толькі адно: што мая дачка ноччу аддае мужчынам сваё юнае, чыстае цела, як вулічная дзеўка... О, якая ганьба!»
Стары ўсё стагнаў і стагнаў. Кожная новая думка вярэдзіла рану; яму здавалася, што яго мозг ляжыць адкрыты і ў крывавай мешаніне варушацца чырвоныя чарвякі.
«Але чаму ж я ўсё гэта трываў?.. Чаму я ляжу тут і пакутую, а яна, распусніца, спакойна спіць?.. Чаму я адразу не ўварваўся да яе ў пакой і не сказаў, што ведаю пра яе ганьбу?.. Чаму я не пераламаў ёй усіх касцей?.. Таму што я слабы... Таму што я баязлівец... Я заўсёды быў занадта паблажлівы да іх... ва ўсім ім саступаў... я ж гэтак ганарыўся, што магу забяспечыць ім лёгкае жыццё, хоць за гэта і сапсавана маё... Пазногцямі я выдзіраў пфеніг за пфенігам... я гатовы быў злупіць скуру з рук, каб толькі задаволіць іх... Але ледзь я даў ім багацце, як яны пачалі саромецца мяне... і не вельмі элегантны я... і не вельмі адукаваны... А адкуль у мяне магла быць адукацыя? З дванаццаці гадоў мяне ўжо забралі са школы, і я мусіў зарабляць, зарабляць, зарабляць... вандраваў з узорамі спачатку з вёскі ў вёску, потым з горада ў горад, пакуль не адкрыў сваё прадпрыемства... і як толькі яны разбагацелі і пачалі жыць у сваім доме, дык маё чэснае, добрае імя стала ім не да твару... Прымусілі мяне купіць званне тайнага камерцыі саветніка, каб да іх болей не звярталіся як да фраў Заламансон, каб строіць з сябе арыстакратак... Арыстакраткі!.. Арыстакраткі!.. Яны смяяліся з мяне, калі я супраціўляўся іх прэтэнзіям на арыстакратызм, быў супраць іх «свецкага» кола, калі я расказваў ім, як мая нябожчыца мама вяла гаспадарку, - ціха, сціпла, жыла толькі дзеля таты і дзеля нас... звалі мяне старамодным... «Ты старамодны, татачка», - пасмейвалася яна... так, я старамодны... а яна кладзецца ў ложак з чужымі мужчынамі... маё дзіця, маё адзінае дзіця... Ах, якая ганьба, якая ганьба!»
Ён стагнаў так тужліва, так пакутліва, што жонка нарэшце прачнулася.
- Што з табою? - спыталася яна сонным голасам.
Стары не варухнуўся і затоіў дыханне. Так ён ляжаў нерухома да раніцы ў чорнай труне сваёй тугі, і яго, нібы чарвякі, грызлі думкі.
Раніцаю на снеданне ён прыйшоў першы. З глыбокім уздыхам сеў за стол, але кавалак не лез яму ў горла.
«Зноў адзін, - падумаў ён, - увесь час адзін!.. Калі я раніцаю іду ў кантору, яны яшчэ адсыпаюцца, стомленыя ад тэатраў і баляў, а калі я вяртаюся дадому, яны ўжо весяляцца дзе-небудзь у сваёй кампаніі, куды мяне не бяруць з сабою... Ах, грошы, праклятыя грошы!.. яны іх сапсавалі... ад іх мы сталі чужыя адно аднаму... А я, дурань, стараўся наскрэбці іх як мага болей і, зрэшты, самога сябе абрабаваў, зрабіў сябе жабраком, а іх сапсаваў... Пяцьдзесят гадоў я рабіў як вол, не ведаў, што такое адпачынак, і вось цяпер - адзін...»
Ён пачаў ужо злавацца. «Чаму яна не ідзе?.. Я хачу пагаварыць з ёю, я скажу ёй... нам трэба паехаць адсюль... сёння ж... Чаму яна не ідзе?.. Відаць, яна яшчэ не адпачыла, спіць сабе са спакойным сумленнем, а ў мяне, дурня, сэрца разрываецца... Яе маці гадзінамі прыбіраецца, прымае ванну, наводзіць бляск... манікюр, цырульнік, раней адзінаццаці яна не выйдзе... Чаму ж тут здзіўляцца... што можа атрымацца з дзіцяці?.. Ах, гэтыя грошы, гэтыя праклятыя грошы!..»
За яго спінаю пачуліся лёгкія крокі.
- Добрай раніцы, татачка, як ты спаў? - Дзявочая галоўка схілілася над ім, і пяшчотныя вусны дакрануліся да яго гарачага лба. Міжволі ён рэзка адхіліў галаву: яму быў агідны саладжавы пах духоў Каці. І потым...
- Што з табою, татачка? Зноў не ў гуморы?.. Прынясіце каву і ham and eggs*... Дрэнна спаў ці атрымаў непрыемныя навіны?
* Яечня з вяндлінаю (англ.).
Стары прыглушыў свой гнеў. Ён апусціў галаву, не асмельваючыся зірнуць на дачку, і нічога не адказаў. Ён бачыў толькі кісці яе рук на стале, мілыя, выпешчаныя, якія ляніва гулялі на белым полі абруса, быццам раздураныя пародзістыя харты. Ён увесь дрыжаў, калі нясмела слізгануў позіркам па тонкіх дзявочых руках, яшчэ паўдзіцячых... ці даўно... гэтыя рукі кожны вечар абдымалі яго перад сном... Ён бачыў акругласць дзявочых грудзей, якія роўна дыхалі пад новым швэдарам. «Голая... голая качалася з чужым мужчынам, - пакутаваў стары. - Ён дакранаўся да яе, мілаваў, абмацваў, атрымліваў асалоду... мая плоць і кроў... маё дзіця... О, гэты невядомы нягоднік! О... о...» - Ён гучна застагнаў, сам таго не заўважаючы.
- Што з табою, татачка? - спыталася яна ласкава і з трывогаю.
«Што са мною? - стукала, як малатком, у ім. - У мяне дачка прастытутка, а мне не хапае мужнасці сказаць ёй гэта».
Але ён толькі неразборліва прамармытаў:
- Нічога, нічога! - і, паспешна схапіўшы газету, разгарнуў яе, каб адгарадзіцца ад запытальнага даччынога позірку - ён не мог глядзець ёй у вочы. Рукі ў яго дрыжалі. «Цяпер, цяпер трэба сказаць ёй, пакуль мы адны», - пакутаваў ён, але не мог вымавіць ні слова. Нават зірнуць на яе не хапала сілы.
І раптам ён рэзка адсунуў крэсла, цяжка падняўся з месца і накіраваўся ў сад; ён адчуў, што супраць яго волі буйная сляза пацякла па шчацэ. Гэтага яна не павінна была бачыць.
Каратканогі стары доўга блукаў па садзе і ўвесь час глядзеў на возера. Яго вочы, затуманеныя ледзь стрымліваемымі слёзамі, усё ж не маглі не бачыць прыгажосці ландшафту: за серабрыстаю смугою ляжалі мяккія зялёныя хвалі ўзгоркаў, быццам заштрыхаваныя тонкімі чорнымі лініямі кіпарысаў, а за імі стромка ўздымаліся горы, строга, але без ганарлівасці пазіралі на прыгожае возера, як суровыя мужчыны глядзяць на гульню любімых дзяцей. Так ласкава і прыветліва прырода прымала ў абдымкі кожнага, заклікала яго быць добрым і шчаслівым, так чароўна ззяла вечная ўсмешка благаславёнага поўдня!
«Шчаслівы! - Стары няўцямна пакруціў пацяжэлаю галавою. - Будзеш тут шчаслівы. Адзін толькі раз я дазволіў сабе такую раскошу, толькі адзін раз захацеў адчуць, якое добрае жыццё ў тых, хто не ведае клопатаў... упершыню за пяцьдзесят гадоў, якія прайшлі ў падліках, вылічэннях, здзелках, дробным гандлі, я захацеў пацешыцца некалькімі светлымі днямі... адзін, адзін раз, перш чым мяне закапаюць... Божа мой, шэсцьдзесят пяць гадоў, у такім узросце адною нагою ўжо на тым свеце, і тут не памогуць ні грошы, ні дактары... Я хацеў толькі ўздыхнуць на поўныя грудзі, хоць раз падумаць пра сябе... Але нездарма нябожчык тата ўвесь час казаў: «Забавы не для нас, цягні ношку на гарбе да самай магілы...» Толькі ўчора яшчэ я думаў, што магу дазволіць сабе адпачыць... учора яшчэ я быў амаль шчаслівы, цешыўся з маёй прыгожай, вясёлай дачкі, радаваўся яе радасці... і вось ужо бог пакараў мяне, ужо ён усё адабраў... Цяпер канец... я болей не магу гаварыць з роднаю дачкою... не магу глядзець ёй у вочы, гэтак мне сорамна за яе... Увесь час я буду думаць адно - і дома, і ў канторы, і ноччу ў ложку: дзе яна цяпер, дзе яна была, што яна рабіла?.. Ніколі ўжо я не прыйду дадому спакойны. Раней, бывала, яна бяжыць мне насустрач, і сэрца радуецца, калі я бачу яе, маладую і прыгожую... А цяпер, варта ёй пацалаваць мяне, я буду думаць, каму належалі гэтыя вусны ўчора... Пастаянна трывожыцца, калі яе няма, і саромецца зірнуць ёй у вочы, калі яна са мною... Не, гэтак жыць нельга... гэтак жыць нельга...»
Стары хадзіў узад і ўперад, хістаўся і мармытаў сабе нешта пад нос, як п'яны. Позірк яго ўвесь час звяртаўся да возера, слёзы безупынна цяклі ў бараду. Ён зняў пенснэ і спыніўся на вузкай сцяжынцы, прыжмурыўшы мокрыя, блізарукія вочы; выгляд у яго быў такі дурнавата-смешны, што хлопчык-садоўнік, які праходзіў міма, здзіўлена застыў на месцы, потым гучна фыркнуў і насмешліва крыкнуў штосьці па-італійску. Гэта вывела старога са здранцвення, ён паспешна надзеў пенснэ і паплёўся ў глыбіню саду, каб дзе-небудзь там на лаўцы схавацца ад людзей.
Але не паспеў ён знайсці сабе месца, як яго ўспудзіў смех; ён пачуўся аднекуль злева... знаёмы смех, які цяпер разарваў яму сэрца. Музыкай гучаў ён яму цэлых дзевятнаццаць гадоў, гэты звонкі, гарэзлівы смех... дзеля яго ён правёў столькі начэй у вагоне трэцяга класа - валокся ў Познань, у Венгрыю, толькі каб прывезці што-небудзь, высыпаць перад імі крыху жоўтага перагною, на якім квітнела гэтая бесклапотная весялосць... толькі дзеля гэтага смеху ён жыў, дзеля яго давёў сябе да хваробы жоўці... толькі б ён пастаянна звінеў з любых вуснаў. А цяпер ён утыкаўся ў яго цела, як распаленая піла, гэты пракляты смех.
І ўсё ж, нягледзячы на ўнутранае супраціўленне, стары падышоў бліжэй. Яго дачка стаяла на тэніснай пляцоўцы, круціла ў аголенай руцэ ракетку, свабодным рухам падкідвала і лавіла яе. І кожны раз з ракеткай да блакітнага неба ўзлятаў гарэзлівы смех. Трое мужчын з захапленнем глядзелі на яе - граф Убальдзі ў слабкай спартыўнай кашулі, афіцэр у мундзіры, які гладка аблягаў яго, і мекленбургскі барон у бездакорных брыджах - тры рэзка акрэсленыя мужчынскія постаці, быццам статуі вакол гульца, які, як матылёк, пырхаў па пляцоўцы. Стары сам не мог адарвацца ад гэтай карціны. Божа мой, якая яна прыгожая ў белай кароткай сукенцы, як сонца залоціць яе светлыя валасы! І з якою асалодаю выпрабоўвала ў бегу і скачках сваю лёгкасць і спрыт гэтае юнае цела, ап'янёнае і ап'яняючае вольным рытмам рухаў! Вось яна гарэзліва падкідвае ў паветра белы мяч, потым другі і трэці; як грацыёзна выгінаецца яе стройны дзявочы стан; вось яна падскочыла, каб злавіць апошні мяч. Такою ён ніколі яе не бачыў: поўная гарэзлівага агню, яна была нібы белае імклівае полымя, ахутанае серабрыстым дымком смеху, нявінная багіня, якая нарадзілася з плюшчу паўднёвага саду, з мяккага блакіту люстранага возера; ніколі гэтае гнуткае, стройнае цела так вольна, так нястрымна не аддавалася гулліваму рытму рухаў. Не, ніколі не бачыў ён яе такою ў душным горадзе, у яго мураваных сценах, ніколі ні дома, ні на вуліцы так не звінеў яе голас, быццам адарваны ад усяго зямнога, - гэтак жаваранак спявае сваю вясёлую песню. Не, не, ніколі не была яна такая прыгожая! Стары не зводзіў з яе захопленага позірку. Ён усё забыў і толькі глядзеў на белае імклівае полымя. Ён мог бы бясконца стаяць, зачаравана ўбіраць у сябе яе абрысы, - але вось, высока падскочыўшы, яна спрытна злавіла апошні падкінуты мяч і, разгарачаная, цяжка дыхаючы, з пераможнаю ўсмешкаю прыціснула яго да грудзей.
- Брава, брава! - запляскалі, быццам праслухаўшы оперную арыю, мужчыны, якія з захапленнем сачылі за яе гульнёю. Іх гартанныя галасы вывелі старога са здранцвення. Са злосцю ён паглядзеў на іх.
«Вось яны, нягоднікі! - стукала яго сэрца. - Вось яны... Але хто ж з іх? Хто з гэтых трох франтаў валодаў ёю?.. Якія яны прыбраныя, надушаныя, выгаленыя... гультаі... Мы ў іх узросце сядзелі ў залатаных штанах у канторы, стоптвалі чаравікі, абіваючы парогі кліентаў... іх бацькі, мабыць, яшчэ і цяпер пакутуюць, крывёю і потам здабываюць для іх грошы... а яны ездзяць па белым свеце, гультайнічаюць... вунь яны якія - загарэлыя, вочы вясёлыя, нахабныя... Чаму ім не быць прыгожымі і вясёлымі? Варта такому нагаварыць кампліментаў ганарыстай дзяўчыне, як яна ўжо гатова да яго ў ложак... Але хто ж з іх трох, хто?.. Бо адзін з іх, ведаю, і цяпер у думках раздзявае яе і самазадаволена прыцмоквае языком: «Яна была маёю...» Ён ведае яе з галавы да ног і думае: «Сёння ноччу зноў...» і падае ёй знакі вачамі... Ах, паскуднікі... Забіць бы яго, як сабаку!»
На пляцоўцы заўважылі старога. Дачка, усміхаючыся, замахала ракеткаю, мужчыны прывіталіся. Ён не адказаў на прывітанні і толькі глядзеў неадрыўна апухлымі, налітымі крывёю вачамі на яе гарэзлівую ўсмешку: «І ты яшчэ асмельваешся ўсміхацца, бессаромніца!.. Але і той, можа, пасмейваецца сабе ў вусны і думае - вось ён стаіць, стары, дурны жыд, які ўсю ноч храпе ў сваім ложку... каб ён толькі ведаў, стары дурань!.. Так, так, я ведаю, вы смеяцеся, вы гідліва абыходзіце мяне, як плявок... але дачка - прыгожая дзяўчына, і доўга прасіць яе не трэба... дый маці... праўда, крыху таўставатая, расфуфыраная, нафарбаваная, але яшчэ нічога сабе; калі да яе як след падысці, дык і яна, бадай, не адмовіцца... Правільна, сабакі, правільна: вы маеце рацыю - бо яны самі вешаюцца вам на шыю, распусніцы... Што вам да таго, што ў кагосьці сэрца абліваецца крывёю; вам бы толькі пацешыцца, толькі б пацешыць іх, распусніц... Застрэліць бы вас з рэвальвера, адсцябаць бізуном... Але вы маеце рацыю, бо ніхто гэтага не зробіць... бо толькі глытаеш крыўду і гнеў, як сабака свае ваніты... вы маеце рацыю, бо ты баішся, страшна баішся, не ідзеш і не хапаеш бессаромніцу за рукаў, не адцягваеш яе ад вас... стаіш тут, маўчыш і давішся сваёю жоўцю... баязлівец... баязлівец... баязлівец...»
Стары мусіў абаперціся на парэнчы - так моцна калаціў яго бяссільны гнеў. І раптам ён плюнуў сабе пад ногі і, хістаючыся, пайшоў з саду.
Ён накіраваўся ў горад; на адной вуліцы спыніўся перад вітрынаю крамы; за шыбаю ўзвышаліся стракатыя піраміды і ступеньчатыя вежы з разнастайных тавараў, - усё, што магло спатрэбіцца турыстам: кашулі і рыбалоўныя снасці, блузкі і вуды, гальштукі, кніжкі, нават печыва; але стары глядзеў толькі на адну рэч, нядбайна кінутую сярод дарагіх шыкоўных прадметаў, - на тоўстую сукаватую палку з жалезным наканечнікам; такою палкаю, калі моцна ўзяць яе ў руку і добра размахнуцца...
«Забіць... забіць сабаку!» - як ачмурэлы, амаль з асалодаю думаў стары; яго пацягнула ў краму, і там ён за бясцэнак набыў сукаватую важкую дубіну. І толькі ён сціснуў яе ў кулаку, як адчуў прыліў сілы: бо любая зброя дадае фізічна слабаму чалавеку ўпэўненасці. Моцна сціскаючы палку, стары адчуваў, як напружваюцца мышцы рук. «Забіць... забіць сабаку!» - мармытаў ён сам сабе, і міжволі яго цяжкі, няўпэўнены крок рабіўся больш цвёрды, роўны, хуткі; ён не хадзіў, а як бы бегаў па набярэжнай узад і ўперад, задыхаючыся, увесь потны - болей ад злосці, якая, нарэшце, знайшла выйсце, чым ад хуткай хады. А рука яго сутаргава сціскала масіўную булавешку палкі.
Са сваёю зброяй ён і ўвайшоў у блакітны цень халаднаватай тэрасы, шукаючы злоснымі вачамі невядомага яму ворага. І не памыліўся: у кутку сядзелі ў зручных плеценых крэслах яго жонка, дачка і непазбежная тройца. «Хто з іх, хто? - няўцямна думаў ён, моцна сціскаючы палку ў кулаку. - Каму з іх праламаць чэрап?.. каму?.. каму?» Але Эрна памылкова растлумачыла яго шукальны позірк і ўжо ўскочыла з месца, пабегла яму насустрач.
- А вось і ты, татачка! Мы ўсюды шукалі цябе. Ведаеш, пан фон Медвіц запрашае нас пакатацца ў сваім аўтамабілі, мы паедзем берагам да самага Дэзенцана, вакол усяго возера. - Гаворачы, яна ласкава падштурхоўвала яго да століка, мабыць, чакала, што ён падзякуе за запрашэнне.
Мужчыны ветліва ўсталі, каб прывітацца з ім. Стары задрыжаў. Але ён адчуваў блізкасць дачкі, яе цёплую ласку, і гэта пазбавіла яго рашучасці. Воля яго была зламана, і ён паціснуў адну за другою працягнутыя рукі, моўчкі сеў, дастаў цыгару і са злосцю ўпіўся зубамі ў мяккую тытунёвую масу. Перарваная размова на французскай мове, з выбухамі смеху, узнавілася.
Стары скурчыўся, сядзеў моўчкі і з такою сілаю грыз цыгару, што карычневы сок афарбаваў зубы. «Вы маеце рацыю... маеце рацыю, - думаў ён. - Мне можна пляваць у твар... я толькі што паціснуў яму руку!.. усім тром. Я ж ведаю, што адзін з іх і ёсць той нягоднік... а я спакойна сяджу з ім за адным сталом... Я яго не забіў, я ветліва падаў яму руку... Яны маюць рацыю, цалкам і поўнасцю, калі смяюцца з мяне... І як яны размаўляюць пры мне, быццам мяне тут зусім няма!.. быццам я ўжо ляжу ў зямлі... І пры гэтым яны абедзве - і Эрна і яе маці - добра ведаюць, што я не разумею ні слова па-французску... абедзве гэта ведаюць, абедзве, і ніхто з іх не спытаецца ў мяне аб чым-небудзь хоць бы для прыліку, каб мне не выглядаць такім смешным, такім страшэнна смешным... Я для іх пустое месца... толькі непрыемны прыдатак, штосьці лішняе, што ім перашкаджае... чаго яны саромеюцца. І яны не выганяюць мяне толькі таму, што я зарабляю грошы, гэтыя брудныя, гнусныя грошы, якімі я іх сапсаваў... гэтыя грошы, над якімі вісіць боскі праклён... Хоць бы слова сказалі мне жонка, родная дачка... Толькі на гэтых разявакаў глядзяць яны, на гэтых прыбраных, выглянцаваных ёлупняў... і як яны рагочуць, ледзь не вішчаць, быццам іх лапаюць у цёмным месцы... А я... усё гэта я трываю... сяджу, слухаю, як яны смяюцца, нічога не разумею і ўсё-такі сяджу, замест таго каб стукнуць кулаком... пабіць іх гэтаю палкаю, разагнаць, перш чым яны пачнуць спароўвацца ў мяне на вачах... Усё гэта я дазваляю... сяджу і маўчу, як дурань... баязлівец... баязлівец...»
- Дазвольце, - сказаў на ламанай нямецкай мове італійскі афіцэр і пацягнуўся да запальнічкі.
Стары, разбуджаны з глыбокага роздуму, здрыгануўся і кінуў злосны позірк на афіцэра, які ні аб чым не здагадваўся. На момант шалёны гнеў авалодаў ім, і ён сутаргава сціснуў у кулаку палку. Але тут жа губы яго скрывіліся і расплыліся ў бяссэнсавай усмешцы:
- О, я дазваляю, - сказаў ён рэзкім, зрывістым голасам. - Канечне, я дазваляю, хе-хе... усё дазваляю... усё, што хочаце... хе-хе... усё дазваляю... усё, што ў мяне ёсць, да вашых паслуг... са мною можна сабе ўсё дазволіць...
Афіцэр здзіўлена паглядзеў на яго. Ён дрэнна ведаў нямецкую мову і не ўсё зразумеў. Але крывая, няўцямная ўсмешка старога збянтэжыла яго. Немец міжволі падаўся наперад, абедзве жанчыны збялелі - як палатно - на момант усталявалася мёртвая цішыня, як у кароткі прамежак паміж маланкаю і грукатам грому.