Баляслаў Прус
Стасевы прыгоды
Пераклад: Янка Брыль
Герой апавядання - асоба, крыху больш за локаць ростам, каля трыццацi фунтаў вагi, i жыве яна на свеце толькi паўтара года. Гэтую катэгорыю грамадзян людзi дарослыя называюць дзецьмi i наогул адносяцца да яе недастаткова сур'ёзна.
Таму я трохi пабойваюся рэкамендаваць чытачам маленькага Стася i перш за ўсё прашу iх быць цярплiвымi. Дзiцёнак гэты такi прыгожы i чысты, што яго магла б пацалаваць кожная дама, якая носiць пальчаткi на чатыры гузiкi. Валасы ў яго льняныя, вочы вялiкiя i сiнiя, кашулька зрэбная, а зубоў столькi якраз, колькi патрэбна, каб пайсцi на свой хлеб. Апроч гэтага, ёсць у Стася калыска, на жаўтлявым фоне якое намаляваны чорныя i зялёныя кветкi, а таксама вазок, з адзiным недахопам - кожнае кола яго, сказаў бы, коцiцца ў свой бок.
Я не змог бы суцешыцца, калi б усе названыя станоўчыя якасцi не здабылi сiмпатыi да Стася, якi, на жаль, не мае якой-небудзь незвычайнай рысы. Стась дзiця законнае, не падкiдыш; не выяўляе ён нават найменшай здольнасцi красцi або iграць на якiм-небудзь iнструменце, яшчэ горш - няма ў яго анi крышачку дурнаватасцi, якая дала б яму права лiчыцца дзiцем знатнага роду.
Аднак дзiця гэта незвычайнае; прынамсi, так сцвярджаюць яго бацька, Юзэф Шарак, па прафесii каваль, яго мацi, Малгажата, да замужжа Ставiньская, i дзед Ставiньскi, млынар, ужо не лiчачы кумоў, сяброў i ўсiх тых, хто быў на хрысцiнах i не змог там застацца халодным.
Само Стасева нараджэнне залежала ад незвычайных камбiнацый i фактаў. Перш за ўсё пану богу трэба было стварыць дзве сям'i - кавалёў Шаракоў i млынароў Ставiньскiх; па-другое - зрабiць так, каб у адной сям'i быў сын, а ў другой дачка; а па-трэцяе - сапсаваць у млыне адну жалезную штуковiну i для рамонту яе запрасiць маладога Шарака якраз у тую пару, калi Малгосiна сэрца распусцiлася, нiбы белы гарлачык на сажалцы яе таты. "Проста цуд!.." - як слушна гаварыла старая Гжыбiна, трохi знахарка, трохi жабрачка, а, як вядома, дзве такiя спецыяльнасцi даюць вясковым бабулям права разбiрацца ў цудах.
Паколькi згодна аднагалоснага акрэслення шматвопытных жанчын Стась "пайшоў па маме", мы асмелiмся першае слова сказаць пра яе. Гэта тым больш неабходна, што кавалiха будзе выконваць ролю ў здарэннi, якое (прызнаемся з сумам) не будзе нi крымiнальным злачынствам, нi раманам з гарачай малiтвай пра помсту.
Каля грэблi, немаведама калi не гразкай, над вялiкай сажалкай, у якой багата рос трыснёг i адлюстроўваўся прыбярэжны алешнiк, стаяў млын. Стары, счарнелы будынак з маленькiмi шыбкамi вокан; з правага боку яго былi два вялiзныя колы, дзякуючы якiм будынак гэты ўжо трыццаць гадоў тросся i клекатаў, наганяючы ў кашалёк уладальнiка, Ставiньскага, шчодрыя грошы.
У млынара былi сын i дачка, якраз Малгося. Сына Ставiньскi паслаў у людзi, каб навучыўся добра пытляваць, а дачку трымаў дома. Ёй хапала ўсяго, бацька грошай не шкадаваў нi на дзявочыя ўборы, нi на хатнiя патрэбы. Не хапала ёй толькi ласкi.
Стары не быў благiм чалавекам, аднак халаднаватым, гаварыў мала i востра, увесь быў заняты справамi. Пiльнаваў парабчукоў, каб не кралi людскога збожжа, клапацiўся, каб парсюкам, што парохквалi пад падлогай млына, спраўна адсыпалася дзесятая частка вотруб'я, падлiчваў працэнты за пазычаныя грошы, што спаганяў, а што пускаў у рух...
У такiх умовах Малгося жыла толькi з прыродай, а кахала - свой млын... Калi яна ўдзень працавала ў агародзе або кармiла курэй i вялiкiх тлустых качак, а то пагладжвала кароў, якiя на голас яе iшлi, як сабакi, - млын шумеў i тарахцеў сур'ёзныя, незвычайныя мелодыi. У тарахценнi яго перагуквалiся ўсе iнструменты: скрыпкi, бубны, арганы; аднак iгралi яны штосьцi такое, чаго нiводзiн аркестр, нiводзiн арганiст не змог бы паўтарыць.
Прырода здавалася Малгосi вельмi вялiкiм возерам, люстра якога даставала аж да неба, а кроплямi былi: вёскi, параскiданыя ў палях, алешнiк, луг, млын, грушы на межах, кветкi ў яе агародзе, птушкi i яна сама... Часамi, прыглядаючыся да аблокаў, што выходзiлi з-за чорнага тыну лясоў, алюстроўвалiся ў сажалцы i ўцякалi за ўзгоркаваты далягляд, слухаючы шум ветру, што моршчыў ваду i збожжа на полi, слухаючы, як енчыць пад ветрам трыснёг на балоце, дзяўчына пыталася: цi не з'яўляецца яе жыццё толькi адлюстраваннем усяго, што яна бачыць i чуе, як тыя вобразы дрэў i неба, што адлюстроўваюцца ў хвалях сажалкi?.. Тады на вочы яе набягалi зусiм беспрычынныя слёзы. Яна пацягвалася, як быццам з плячэй мелiся вырасцi крылы, якiя падхопяць яе, панясуць аж пад воблакi, i спявала на невядомую мелодыю такое, чаго не чула ў нiводнай народнай песнi. Ажно бацька выходзiў з млына замаркочаны i казаў:
- Што ты, дзеўка, спяваеш?.. Лепш памаўчала б, бо людзi ж смяюцца!..
Малгося сарамлiва змаўкала, але затое сябар-млын паўтараў кожнае слова яе, кожную ноту, толькi што яшчэ складней ды прыгажэй. I як тут было не любiць яго, хоць i падобны ён да галавы несусветнага звера, асаджанай на мностве ног, хоць з яго зяпы патыхала гарачынёй i пылам, а выў ён i тросся так, нiбы хацеў усiх людзей, што наблiжалiся па грэблi, патрушчыць вялiзнымi клыкамi!..
Святамi млын маўчаў. Толькi ржавыя сцяжкi на даху парыпвалi жаласна, а каля заставак шамацелi тонкiя вадзяныя патокi, з плачам ападаючы на аслiзлыя колы. Тады, калi летнi вечар быў цёплы, Малгося сядала ў човен i выплывала на сярэдзiну вялiзнай сажалкi, адкуль вiдаць быў толькi верх млына.
Тут, задумаўшыся над глыбiнёй, у якой, нiбы ценi, праходзiлi круглавокiя рыбiны, яна прыслухоўвалася да пошуму аеру на астраўках, да пераклiчкi вадзяных птушак, або схiлiўшыся за борт лодкi, сачыла, як са дна сажалкi адна за адной выплываюць зоркi, а на паверхнi хваляў дрыжыць доўгi сноп месячнага святла. Часамi яна бачыла танчэйшыя за павуцiнне шаты, якiя русалкi развешвалi на кроплях начное расы... Гэта фата... гэта плашч... а гэта павалочыстая сукня... Яна плыла туды, але вецер адганяў тыя шаты на луг, над якiм раптам уставала цэлае возера сярэбрана-белай iмглы, у якiм кружылiся, танцавалi бляскi ды ценi... Хто там гуляў i чаму яе не пускалi туды?..
Тым часам насоўвалася поўнач. Лодка пачынала дрыжаць, памiж аброслымi астраўкамi чуваць было цiхае плюхаценне, за трыснягом загаралiся слабенькiя таямнiчыя агеньчыкi. Здрадлiвая iмгла засцiлала Малгосi дарогу, i чутно было, як хтосьцi шаптаў у астраўках: "Ага! Ага, не выйдзе дзяўчына адгэтуль!.."
Але над ёю, самотнай, апекаваўся верны прыяцель млын. Яго драбнашыбыя вочы кiдалi раптам у заслону iмглы агнi, чорная, шматногая звярына пачынала трэсцiся, i ў той момант да слыху атуманенай дзяўчыны далятала вядомае ёй пагукванне, голас, якi спяшаўся, клiчучы:
- Малгась!.. Малгась!.. Малгась!.. Малгась!..
Цяпер дзяўчына спакойна адкладала вясло, бо плынь, якая iмкнулася ў вялiзную зяпу млына, сама несла човен да заставак. Малгося лажылася на дне лодкi, як соннае дзiця ў лагодна пагойдванай калысцы, з усмешкай глядзела на слабенькiя вогнiкi, што злосна скакалi над балатамi, i на халодныя, вiльготныя сеткi русалак, якiя хацелi аблытаць яе. А стары млын усё больш ды больш злаваўся i крычаў: "Малгась!.. Малгась!.. Малгась!.. Малгась!..", непакоячыся за сваю дзяўчыну. Нарэшце нос лодкi торкаўся ў палi моста.
Неяк ноччу, выскачыўшы пасля такой вандроўкi на бераг, яна ўбачыла на мосце бацьку. Ён стаяў, абапёршыся на парэнчы, i ўважлiва глядзеў, як вада прасяваецца цераз застаўкi. Малгосiна сэрца задрыжала ад думкi, што гэта i ён не спiць, думаючы пра яе, хоць з выгляду такi абыякавы. Узбегла на мост i, прытулiўшыся да бацькавага пляча, размарана спыталася:
- Каго ж гэта вы, татачка, выглядвалi тут?
- Думаў, што мужыкi рыбу крадуць, - адказаў стары i пазяхнуў. Пасля, пачухаўшыся, памалу павалокся ў хату.
Нiколi яшчэ Малгося не адчувала сябе такой самотнай, акiнутай, як у той момант, i нiколi так моцна не хацелася, каб i яе хто-небудзь палюбiў. Цяпер ёй здавалася, што сталяр з мястэчка, скупы i брыдкi ўдавец, якi еў за трох, грудзi ў якога плоскiя, а ногi раскiрачаныя, нiбы вiлы, што сталяр гэты зусiм прыстойны чалавек. А пра млынара, якi арандаваў вятрак дзве мiлi адгэтуль, часта смяяўся i наогул лiчыўся прыдуркам, яна ўжо не магла думаць без хвалявання!.. Нават падобныя да прадаўгаватых мяхоў мукi бацькавы парабчукi, хлопцы грубыя i сварлiвыя, у сённяшнiм душэўным настроi здавалiся ёй асобамi з мноствам станоўчых якасцей, хоць месяцаў некалькi таму назад яна не магла глядзець на iх без агiды.
* * *
У гэтым цяжкiм становiшчы млын зноў вырашыў дапамагчы дзяўчыне, i вось аднойчы ўнутры яго штосьцi лопнула - з вялiкiм трэскам... Ажно запыленыя мукой парабчукi пабялелi са страху, а Ставiньскi пляснуў шапку аб зямлю!.. Ваду як найхутчэй спынiлi i пачалi раiцца, нават загаворваючы з людзьмi, што ехалi па грэблi. Ва ўсiм доме запанаваў безлад. Хлопцы перабрэхвалiся на мосце, даючы дрэнны прыклад праезджым. Стары не захацеў абедаць i пачаў лаяцца на чым свет стаiць, што вось i памiраць пара, а парсюкi, што жылi пад млынам, бачачы, што нiхто не падсыпае iм вотруб'я, скуголiлi, як перад канцом свету.
У такiм бязладдзi разоў са сто было названа прозвiшча каваля Шарака, i нарэшце адзiн з хлопцаў запрог каня i паехаў у бок горада. Малгосю ахапiў страх, як у той дзень, калi яна, прастудзiўшыся, чакала фельчара, што меўся паставiць ёй банькi. Яна прычасалася, абула новыя чаравiкi i выбегла да млына, якi, нарабiўшы столькi клопату ўсiм, сам развалiўся над грэбляй i вышчарыў зубы - такi задаволены!..
Сцямнела, павеяў халодны вецер, i дзяўчына павiнна была iсцi ў свой пакойчык. Толькi лягла, а тут на дварэ затарахцела i нейкi чужы голас пачуўся ёй ад млына. "Ах, божачка!.." - падумала Малгося i, хуценька апрануўшыся, давай шукаць гарэлкi, распальваць у печы, падаграваць верашчаку з каўбасой. Хвiлiн праз пятнаццаць было гатова ўсё, з чым сонная служанка не справiлася б i за гадзiну.
Тым часам каваль, агледзеўшы млын, як бабка-шаптуха хворага, увайшоў са Ставiньскiм у хату. Ужо ў сенях Шараку пачуўся пах смажанiны, i чалавек ажно ўсмiхнуўся, так прыемна было, што млынар шануе яго, да поўначы чакаючы з вячэрай. Здзiвiўся аднак, убачыўшы ў хаце стол цудоўна застаўлены, з парай над посудам, i два крэслы абапал стала, а гаспадынi - анiзвання!
Заклапочаны млынар чокнуўся з госцем, папрасiў частавацца, а сам еў моўчкi, па свайму звычаю. Толькi пасля вячэры азваўся:
- Малгась! Пашлi ў млын падушку i дзяругу, бо пан каваль будуць у нас начаваць.
Малгося выйшла зачырванелая, ажно самой ад гэтага сорамна. Са злосцi на сябе камячыла рукамi фартух i глядзела пад ногi. Аднак калi падняла вочы i ўбачыла малады, вясёлы кавалёў твар i вочы, што паблiсквалi з-пад чорных броваў, яна не вытрывала, пырхнула смехам i выбегла ў сенi аддаць загад служанцы. Каваль таксама смяяўся, сам не ведаючы чаго, а ўвесь час заклапочаны Ставiньскi замармытаў пад нос:
- Ат, каза, дый толькi!.. Рэдка бачыць людзей, вось i хiхiкае... Дурное яшчэ, васемнаццаць гадкоў...
На свiтаннi наступнага дня Шарак узяўся за працу, але толькi ён паспеў прыладзiць кавадла, горан i мех - паклiкалi снедаць. Упершыню ў жыццi Ставiньскi прызнаў, што дачка яго добрая гаспадыня, умее прыняць госця! А млынароўскае сэрца яго не магло не расхвалявацца, калi ён убачыў, як Малгося зацiкаўлена млынам, як часта яна бегае туды, пра ўсё распытваючы Шарака. Менш падабалася яму тое, што каваль многа гаворыць, працуючы, а то i прыштукi паказвае, хапаючы голымi пальцамi распаленае да белага колеру жалеза. Аднак стары маўчаў, бачачы, што ў майстравых руках работа тая гарыць i што хоць хлопец любiць трохi пабалабонiць, куе ён так, што аж зямля стогне!..
Рамонт iшоў некалькi дзён. За гэты час каваль i млынароўна вельмi пасябравалi, а вечары праводзiлi разам i толькi ўдваiх, бо супакоены Ставiньскi зноў пачаў займацца справамi i менш звяртаў увагi на дачку. I вось у апошнi вечар, седзячы каля хаты на лаўцы, маладыя вялi такую гутарку, праўда, пацiху, бо так iм было найзручней.
- Дык пан Юзаф жыве за паўмiлi ад горада, на ўзгорку? - спыталася дзяўчына.
- Ага, ага! На ўзгорачку, што каля лугу. I плот-плецянiк, i дрэў штук некалькi, - адказаў каваль.
- От каб там агарод быў! Я насадзiла б там буракоў, бульбы, фасолi i кветак, каб гэта маё было!
Каваль маўчаў, спусцiўшы галаву.
- I хата ў пана Юзафа харошая. Гэта тая, што каля яе калодзеж з жураўлём?
- Вядома ж, тая, але не харошая, зусiм не харошая!.. Бо няма каму яе даглядаць...
- Каб гэта мне давялося, - гаварыла дзяўчына, - дык я б яе пабялiла як след, на вокны - фiранкi i вазоны, у хаце павесiла б усе мае абразы... Чаму пан Юзаф так не зробiць - адразу было б весялей?..
Каваль уздыхнуў.
- Эх! - сказаў ён. - Каб гэта мы блiжэй жылi, дык Малгося мне дадала б ахвоты, параiла б, як што рабiць...
- Уга!.. Сама ўсё зрабiла б, калi пан Юзаф будзе ў кузнi...
- Але ж у далеч такую, - сказаў каваль, беручы дзяўчыну за палец, Малгося не пойдзе, пакiнуўшы бацьку?
Цяпер замоўкла млынароўна.