У гэтай кнізе сабраны пазасталыя запісы таго чалавека, якога мы, скарыстаўшыся выразам, які ён сам шмат разоў ужываў, назвалі «Стэпавым ваўком». Ці патрэбна ягонаму рукапісу нейкая ўступная прадмова, не бяруся вырашаць; у мяне ж, прынамсі, паўстала ахвота дадаць да старонак Стэпавага ваўка некалькі сваіх, на якіх я паспрабую падаць свае ўспаміны пра яго. Я ведаю з ягонай гісторыі вельмі ж няшмат, і ў прыватнасці ўсё яго мінулае і паходжанне мне так і засталіся ў неведзі. Але склалася моцнае і, пра што я насуперак усяму мушу сказаць, прыемнае ўражанне пра яго асобу.
Стэпаваму ваўку было пад пяцьдзесят, калі ён некалькі гадоў таму назад, шукаючы мэбляванага пакоя, зайшоў у дом да маёй цёткі. Ён зняў мансарду пад дахам і сумежную з ёю невялікую спальню і праз некалькі дзён вярнуўся з двума чамаданамі і вялікай скрыняй кніг і прабыў у нас месяцаў дзевяць-дзесяць. Жыў ён вельмі ціха і замкнёна, і калі б нашыя спальні не былі побач, з чаго і вынікалі часам выпадковыя сустрэчы на лесвіцы і ў калідоры, мы, бадай што, так і не пазнаёміліся б, бо ён не быў кампанейскі, ён быў, што надта нязвыкла мне, настолькі сам у сабе, што і праўда ж меў рацыю, калі часам называў сябе Стэпавым ваўком, варожым, дзікім, але ж тым часам і сарамяжлівым, нават вельмі сарамяжлівай істотай з зусім іншага свету, чым мой. Да якой глыбокай самоты ён прызвычаіўся праз свае схільнасці і жыццёвую долю і наколькі свядома прымаў у сваёй адзіноце наканаваны яму лёс, пра гэта я даведаўся пазней толькі з падаваных ніжэй запісаў, што засталіся пасля яго; але яшчэ і раней з тых мімалётных сустрэчаў і гутарак я больш-менш уведаў яго і лічу, што вобраз, які паўстае перад мною з ягоных запісаў, увогуле адпавядае той цьмянай і, вядома ж, з пэўнымі прагаламі замалёўцы, якая склалася ў мяне дзякуючы нашаму асабістаму знаёмству. Чыста выпадкова я быў пры тым, калі Стэпавы воўк упершыню пераступіў парог нашага дома і зняў жытло ў маёй цёткі. Ён прыйшоў аполудні, на стале яшчэ стаялі талеркі ад абеду, а ў мяне яшчэ было паўгадзіны да адыходу ў кантору. Я не забыў дзіўнага і вельмі дваістага ўражання, якое ён зрабіў на мяне з першага позірку. Ён увайшоў праз зашклёныя дзверы, спярша пазваніўшы, і ў прыцененых сенях цётка спыталася ў яго, што чалавека прывяло. А ён, Стэпавы воўк, закінуў вострую, коратка стрыжаную галаву, прынюхаўся, нервова паводзячы носам, як бы абмацваючы паветра вакол сябе і пакуль што не адказваючы і не называючы свайго імя, сказаў:
- О, тут прыемна пахне.
Ён усміхнуўся, і мая добрая цётачка таксама ўсміхнулася, а мне гэтыя словы здаліся даволі смешнымі, і я адчуў да яго нейкую непрыязь.
- Ну так, - сказаў ён, - я прыйшоў наконт пакоя, які вы здаяце.
Ужо толькі калі мы трое падымаліся па лесвіцы ў мансарду, мне ўдалося лепш прыгледзецца да гэтага чалавека. Ён быў невысокі, але паставаю і паходкаю ўдаваў даволі рослага, быў у модным і добра аблеглым зімовым паліто, і наогул апрануты прыстойна, але крыху нядбала, гладка паголены, зусім кароткія валасы праблісквалі сівізнай. Спачатку паходка ягоная мне не спадабалася, у ёй было нешта натужлівае і нерашучае, што ніяк не пасавала ні да вострага, энергічнага профілю, ні да тону і тэмпераменту ягонай гаворкі.
Толькі пазней я заўважыў і даведаўся, што ён хворы і хадзіць яму цяжка. З нейкай своеасаблівай усмешкай, якая ўжо тады была мне непрыемная, ён аглядваў лесвіцу, сцены, вокны, і старыя высокія шафы на лесвічнай пляцоўцы, усё гэта яму нібыта і падабалася, і разам з тым выглядала смешным. І ўвогуле ўвесь гэты чалавек рабіў уражанне, няйнакш ён прыйшоў з іншага свету, з нейкіх там заморскіх краёў, і таму ўсё тут яму прыгожае, але крыху пацешнае. Трымаўся ён, што праўда тое праўда, ветліва, нават прыязна, адразу і без нічога-ніякага пахваліў дом, пакой, плату за жытло, сняданак і іншае, і ўсё-такі ад яго павявала нечым не нашым, нечым, як мне тады падалося, нядобрым і варожым.
Ён зняў пакой, а заадно і спальню, спытаўся пра ацяпленне, ваду, паслугі і правілы распарадку, уважліва і міла, з усім згадзіўся, адразу прапанаваў задатак, і ўсё ж здавалася, што не дужа ён ва ўсё гэта ўлягае, што ён сам сабе смешны ў сваёй ролі і на поўным сур'ёзе яе не прымае, што яму нязвыкла здымаць пакой і гаварыць з людзьмі па-нямецку, бо, па сутнасці, унутрана ён заняты нечым зусім іншым. Прыкладна вось такое было маё першае ўражанне, і такім неспрыяльным для яго яно і засталося б, калі б тут не ўтачыліся ўпоперак і не паправілі яго некаторыя дробныя рысачкі. Перш за ўсё твар новага жыльца, які мне з самага пачатку спадабаўся; хай сабе і было ў ягоных вачах нешта дзіўнае, твар мне прыглянуўся, бо-такі гэта быў твар, можа, крыху незвычайны і тужлівы, але жывы, вельмі асэнсаваны, строга вылеплены і адухоўлены. Спаблажыла мяне і тое, што ў ягонай ветлівасці і прыязнасці, хоць яны, відаць, і каштавалі яму пэўнай намогі, не было нізвання пыхі, наадварот, у іх было нешта амаль кранальнае, нешта падобнае на неабольнасць; толькі пазней я знайшоў гэтаму тлумачэнне, што мяне адразу да яго крыху наблізіла.
Яшчэ да таго як закончыліся пакояў і астатнія перамовы, закончыўся мой перапынак на абед, і я мусіў вяртацца на службу. Я адкланяўся і пакінуў яго з цёткай. Увечары, калі я вярнуўся, яна сказала мне, што здала яму жытло і днямі ён перабярэцца, але прасіў не рэгістраваць яго ў паліцыі, бо ён, як што нездаровы, не пераносіць ніякіх фармальнасцяў, цяганіны па канцылярыях і так далей. Добра памятаю, як мяне гэта тады азадачыла і як я параіў цётцы не згаджацца на такую ўмову. Якраз страх перад паліцыяй у спалучэнні з усім нязвычным і чужым у вобразе нашага наведніка здаліся падазронымі. Я сказаў цётцы, што, маючы нейкую прычыннасць з зусім незнаёмым чалавекам, аніяк нельга патураць яму ў такім наогул дзіўным жаданні, выкананне якога можа пры пэўнай прыгодзе пацягнуць за сабою вельмі непрыемныя для яе, цёткі, наступствы. Але тут выявілася, што цётка ўжо падрадзілася выканаць ягоную ўмову і што яна наогул ужо зачараваная і ўпакораная абаяльнасцю незнаёмага, яна ж ніколі не пускала кватарантаў, калі не бачыла сабе магчымасці хоць якога людзкага, прыязнага, клапатліва-сваяцкага, дакладней нават - мацярынскага стаўлення да іх, чым многія ранейшыя жыльцы ахвотна і шчодра карысталіся. Так і атрымалася, што на першых тыднях я знаходзіў у новым жыльцы ўсялякія недахопы і пахібы, а цётка кожнага разу горача за яго заступалася.
Як што гэтая гісторыя з ухіленнем ад рэгістрацыі ў паліцыі мне не ўпадабалася, я хацеў, прынамсі, даведацца, што цётка высветліла пра незнаёмага, пра яго паходжанне і намеры. А яна ўжо сёе-тое і высветліла, хоць пасля майго абедняга перапынку ён затрымаўся ў яе зусім ненадоўга. Ён сказаў, што збіраецца перабыць у нашым горадзе некалькі месяцаў, пакарыстацца тутэйшымі бібліятэкамі і агледзець старажытнасці. Цётцы, вядома, не дужа пасаваў такі кароткі тэрмін, але сам жылец яўна прывабіў яе, нягледзячы на сваё даволі-такі дзіўнае з'яўленне. Карацей, пакоі былі здадзены. А мае пярэчанні запазніліся.
- А чаго гэта ён сказаў, што тут прыемна пахне? - спытаў я.
Тады цётка мая, у якое часам бывалі досыць удалыя здагадкі, сказала:
- А я гэта добра ведаю. У нас тут пахне чысцінёй, ахайнасцю і парадкам, ну і ўтульным, прыстойным жыццём, дзіва што гэта яму спадабалася. Бадай, ён не прывык да такога і мае ў гэтым патрэбу.
Што ж, падумаў я, вельмі нават магчыма.
- Аднак, - сказаў я, - калі ён не прывык да ўпарадкаванага і прыстойнага жыцця, дык што ж гэта будзе? Што ты рабіцьмеш, калі ён неахайны і ўсё тут спаскудзіць і вяртацьмецца ноччу п'яны?
- А гэта пабачым, - сказала яна і засмяялася, і я адчапіўся.
Мае страхі і праўда ж былі пустыя. Хоць кватарант зусім не вёў упарадкаванага і размеранага жыцця, ён не накідаў нам лішняга клопату і не нарабіў ніякай пашкоды, мы і дагэтуль любім успамінаць яго. Але ўнутрана, псіхалагічна, абаім нам, цётцы і мне, чалавек усё-такі вой як замінаў і быў вой які яшчэ лішні, і, калі казаць шчыра, я ад яго яшчэ да канца так і не вызваліўся. Часам ноччу ён сніцца мне, і я адчуваю, што ён, што нават сам факт існавання такога чалавека, па сутнасці, мне ўпоперак і трывожыць мяне, хоць я яго, недзе кажучы, проста-такі палюбіў.
Праз два дні фурман прывёз рэчы кватаранта, якога звалі Гары Галер. Вельмі прыгожы скураны чамадан прыемна ўразіў мяне, а вялікі пляскаты куфар указваў на ранейшыя далёкія падарожжы, - прынамсі, ён быў аблеплены пажаўцелымі ярлыкамі гатэляў і транспартных агенцтваў розных краін, нават заморскіх.
Потым з'явіўся і ён сам, і пачаўся той перыяд, калі я спакваля пачаў спазнаваць гэтага незвычайнага чалавека. Спачатку я нічога дзеля гэтага не рабіў. Хоць Галер зацікавіў мяне, як толькі я ўбачыў яго, першыя некалькі тыдняў я не зрабіў ніводнага кроку, каб сустрэцца з ім альбо пагутарыць. Але, мушу прызнацца, з самага пачатку крыху за ім назіраў, нават, калі яго не было дома, заходзіў у ягонае прыхілле і наогул трошкі шпіёніў за ім з простай цікаўнасці.
Пра знешні выгляд Стэпавага ваўка я ўжо сёе-тое сказаў. Ён несумненна і з першага позірку рабіў уражанне чалавека значнага, рэдкага, неабыяк і неабычым адоранага, твар яго быў адухоўлены, а вельмі тонкая і рухавая гульня яго рысаў выдавала цікавае, незвычайна пяшчотнае душэўнае жыццё. Калі ён, што здаралася не заўсёды, выходзіў у гутарцы з рамак умоўнасцяў і, нібыта вырваўшыся са сваёй адчужанасці, казаў што-небудзь асабіста ад сябе і сваімі словамі, нам заставалася толькі без адкладу падпарадкаваццца яму, ён думаў больш за іншых і ў духоўных пытаннях валодаў тою амаль халоднай дзелавітасцю, той дакладна прадуманай упэўненасцю, што ўласціва толькі людзям сапраўды адухоўленым, без ніякага славалюбства, без прэтэнзій на яркасць у пераконванні іншых альбо ў сваёй слушнасці.
Узгадаю адно такое з яго апошніх выказванняў, зрэшты, нават не тое, каб выказванне, бо гэта быў толькі кінуты ім лёткі позірк. У актавай зале ўніверсітэта меўся выступіць з дакладам адзін вядомы філосаф і гісторык культуры, чалавек з еўрапейскім імем, і мне ўдалося ўгаварыць Стэпавага ваўка, які спачатку энергічна аднекваўся, паслухаць той даклад. Мы пайшлі разам і ў зале сядзелі побач. Падняўшыся на кафедру і пачаўшы лекцыю, прафесар сваім франтаватым і мітуслівым выглядам расчараваў многіх слухачоў, якія спадзяваліся ўбачыць тут мала ці не прарока. Калі ён дзеля разгону сказаў некалькі ласкавых слоў у адрас слухачоў і падзякаваў аўдыторыі за аншлаг, Стэпавы воўк кінуў на мяне кароткі позірк, чым выказаў свой скепсіс што да гэтых слоў і наогул да прамоўцы з ягонай прамовай, - о, гэта быў незабыўны і жахлівы зірк, пра сэнс якога можна напісаць цэлую кнігу! Што гэтым ён не толькі крытыкаваў канкрэтнага прамоўцу, знішчаючы славутага чалавека сваёй забойчай, хай сабе і мяккай іроніяй, - і не гаварыцьмем, гэта дробязь. Сваёй яснасцю ён прасвечваў не толькі асобу мітуслівага прамоўцы, не толькі паўсталы момант сітуацыі, спадзяванні і настрой публікі, крыху прэтэнцыёзны загаловак абвешчанай лекцыі - не ж, позірк Стэпавага ваўка пранізваў увесь наш час, усю мітусню, увесь кар'ерызм, усю марнасць, усю напыжанасць павярхоўнай, надуманай духоўнасці - ай, што тут казаць, ягоны позірк сягаў глыбей, быў скіраваны нашмат далей, чым толькі на пахібы нашага часу, нашай духоўнасці, нашай культуры. Ён цаляў у сэрца ўсяго чалавецтва, за ўсяго адну-адненькую секунду ён ярка высветліў сумненні мысляра, можа нават мудраца, у годнасці, у сэнсе чалавечага жыцця наогул. Гэты позірк казаў: «Вось якія мы блазны кірмашовыя! Вось які ён, той ваш чалавек!» - і любая славутасць, любы розум, любыя дасягненні духу, любыя чалавечыя прэтэнзіі на веліч і даўгавечнасць ішлі ў пропадзь і аказваліся блазнотай!
Але ж гэта я забег далёка наперад і, шчыра кажучы, насуперак сваім намерам і волі, ужо сказаў самае істотнае пра Галера, хоць спачатку збіраўся накідаць ягоны партрэт толькі збольшага, а потым ужо няспешна і паслядоўна распавесці пра маё з ім знаёмства.
Але раз ужо я выперадзіў самога сябе, дык, бадай што, будзе залішне далей высільвацца наконт загадкавай «нетутэйшасці» Галера і падрабязна расказваць, як я паступова адчуў і спазнаў прычыны і сэнс гэтай страшэннай нетутэйшай адзіноты. Так будзе лепш, бо сваю ўласную пярсону мне хацелася б па магчымасці засланіць у цень. Не хачу ні спавядацца, ні расказваць розныя прыгоды, ні акідацца ў псіхалогію, хачу толькі як відавочца дадаць сякія-такія штрыхі да партрэта гэтага дзіўнага чалавека, ад якога засталіся нататкі пра Стэпавага ваўка.
Ужо з першага позірку, калі ён увайшоў праз цётчыныя шкляныя дзверы, па-птушынаму адкінуў галаву і пахваліў прыемны пах нашага дома, я змеціў у незнаёмым нешта адмысловае, і першая мая наіўная рэакцыя была - агіда. Я адчуў (і мая цётка, адрозна ад мяне чалавек не разумовы, адчула прыкладна тое ж самае) - я ж адчуў, што ён хворы, ці тое душэўна, ці тое нейкай хваробай характару, і ўласцівы здаровым людзям інстынкт прымусіў мяне абараняцца. З часам гэтыя абарончыя адносіны змяніліся на сімпатыю з маёй глыбокай павагі да таго, хто так доўга пакутаваў і чые асамотненасць і ўнутранае паміранне адбываліся ў мяне на вачах. У гэты час я ўсё больш і больш усведамляў, што хвароба гэтага пакутніка грунтуецца не на нейкіх заганах ягонай натуры, а, наадварот, на вялікім багацці яго сілы і задаткаў, якія не спавіліся ў гармоніі. Я зразумеў, што Галер - геній пакуты, што ён у духу некаторых выказванняў Ніцшэ выпрацаваў у сабе геніяльную, неабмежаваную, вусцішна страшную здольнасць да пакутніцтва. Разам з тым я зразумеў, што глеба ягонага песімізму не пагарда да свету, а пагарда да сябе самога, бо пры ўсёй знішчальнасці ягоных меркаванняў пра заведзеныя парадкі альбо пра людзей ён ніколі не меў сябе за выключэнне, свае стрэлы ён пускаў найперш у самога сябе, ён ненавідзеў і адмаўляў сябе ў першую чаргу.
Тут я павінен, аднак, уставіць адну чыста псіхалагічную зацемку. Хоць я і вельмі мала чаго ведаю пра жыццё Стэпавага ваўка, у мяне ёсць прычыны лічыць, што шчыралюбныя, але строгія і вельмі пабожныя бацькі і настаўнікі выхоўвалі яго ў тым духу, які ў аснове сваёй мае тэзіс «зацісканне волі». Дык вось, знішчыць асобу, заціснуць і задушыць волю ў гэтым выпадку яўна не ўдалося, вучань быў занадта моцны і наравісты, надта ганарысты і разумны. Замест каб знішчыць яго асобу, удалося толькі навучыць яго ненавідзець самога сябе. І супроць сябе самога, супроць гэтага нявіннага і высакароднага аб'екта ён праз цэлае сваё жыццё скіроўваў усю геніяльнасць сваёй фантазіі і сілу свайго розуму. Бо ў тым якраз, нягледзячы ні на што, ён быў праўдзівы хрысціянін і праўдзівы пакутнік, што ўсякую рэзкасць, усякую крытыку, усякую з'едлівасць, усякую нянавісць, на якую толькі быў здольны, ён найперш накідваў на самога сябе. Што да ўсіх астатніх людзей, дык ён упарта рабіў самыя гераічныя і самыя сур'ёзныя спробы любіць іх, ставіцца да іх справядліва, не ўчыняць ім болю, бо то ж «палюбі блізкага свайго» ўелася ў яго так глыбока, як і нянавісць да самога сябе - дакладна тое самае і прыводзіць да такой самай ізаляцыі і да такой самай роспачы, як і зацяты эгаізм.
Але ж настаў мне час адкінуць свае здогадзі і перайсці да фактаў. Дык вось першае, што я ўведаў пра Гары Галера, - хай тое сваім шпіянажам, хай тое з ацэнак цёткі, - датычылася ладу ягонага жыцця. Што ён чалавек разумова-кніжны і не мае ніякага практычнага занятку, высветлілася хутка. Ён заўсёды залежваўся ў ложку, часта ўставаў амаль аполудні і рабіў некалькі крокаў, якія аддзялялі яго спальню ад гасцёўні. Гэтая гасцёўня, вялікая і ўтульная мансарда на два акны ўжо праз некалькі дзён набыла іншы выгляд, чым пры ранейшых жыльцах. Яна напоўнілася - а паступова напаўнялася больш і больш. Вешаліся карціны, прыколваліся на сцяну малюнкі, часам выразаныя з часопісаў, часта замяняліся. Паўднёвы пейзаж, фотаздымкі нямецкага правінцыйнага горада, мабыць, радзімы Галера, віселі тут уперамешку з яркімі акварэлямі, пра якія мы пазнейшым часам даведаліся, што яны напісаныя ім самім. Пасля фотаздымак прыгожай маладой жанчыны альбо дзяўчыны. Адзін час на сцяне вісеў сіямскі Буда, пасля заменены рэпрадукцыяй «Ночы» Мікельанджэла, а потым партрэтам Махатмы Гандзі. Кнігі запаўнялі не толькі вялікую кніжную шафу, але і ляжалі ўсюды на сталах, на прыгожым старым сакратэры, на канапе, на крэслах, на падлозе, кнігі з папяровымі закладкамі, якія таксама пастаянна замяняліся. Кніг усё большала і большала, бо ён не толькі прыносіў з бібліятэкі цэлыя стосы, але і даволі часта атрымліваў бандэролі па пошце. Чалавек, які жыў у гэтым пакоі, мог быць навукоўцам. Такому ўражанню адпавядалі і цыгарны дым, які тут усё завалакаў, і параскіданыя недапалкі цыгарэтаў, і попельніцы. Але даволі вялікая частка кніг была не навуковага зместу, у большасці былі творы пісьменнікаў усіх эпохаў і народаў. Адзін час на канапе, на якой ён часта вылежваўся цэлымі днямі, валяліся ўсе шэсць тоўстых тамоў твора пад назвай «Падарожжа Сафіі з Мэмеля ў Саксонію» - канца васемнаццатага стагоддзя. Вельмі зачытана выглядалі поўныя зборы твораў Гётэ, Жана Поля, а таксама Наваліса, Лесінга, Якобі і Ліхтэнбэрга. З некалькіх тамоў Дастаеўскага густа тырчалі запісаныя лісткі. На вялікім стале, сярод кніг і рукапісаў, часта гасцяваў букет кветак, там жа быў і эцюднік з акварэльнымі фарбамі, зрэшты, заўсёды запылены, побач з ім - попельніцы ды, каб ужо і гэтага не абмінуць, розныя бутэлькі з напоямі. У аплеценай саломай бутэльцы было звычайнае чырвонае віно, якое ён браў непадалёк у лаўцы, часам паяўлялася бутэлька бургундскага альбо малагі, а тоўстая бутля з вішнёўкай, як я сам бачыў, за кароткі час амаль спаражнілася, а потым знікла ў нейкім куце і пылілася там без далейшага ўбывання рэшты. Не буду апраўдваць свайго шпіёнства і шчыра прызнаюся, што першым часам ўсе гэтыя прыкметы хоць і напоўненага духоўнымі інтарэсамі, але ўсё ж даволі-такі расхлябанага і разбоўтанага жыцця наводзілі мяне на агіду і падазронасць. Я не толькі чалавек бюргерскай размеранасці ў быце, я да таго ж не п'ю і не куру, і гэтыя бутэлькі ў пакоі Галера не падабаліся мне яшчэ больш, чым астатні маляўнічы кавардак. Гэтак сама, як у сне і працы, незнаёмы не трымаўся абсалютна ніякага рэжыму ў ежы і піцці. У некаторыя дні ён наогул не выходзіў з дому і не сілкаваўся нічым, акрамя ранішняй кавы, часта адзінай рэштай ягонай вячэры, якую знаходзіла цётка, тут жа валяліся лупіны ад банана, затое ў іншыя дні ён трактаваўся ў рэстаранах, часам у добрых, раскошных, часам у якой-небудзь забягалаўцы на ўскраіне горада. Моцным здароўем ён, відаць, пахваліцца не мог; апрача скаванасці ў нагах, якімі ён часам з вялікай цяжкасцю адольваў лесвіцы, яго мучылі, відаць, і іншыя немачы, і, як аднаго разу мімаходзь кінуў, - ужо каторы год ён не ведае ні нармальнага стрававання, ні нармальнага сну. Я прыпісаў гэта перш за ўсё таму, што ён выпіваў. Пазней, калі я заходзіў з ім у адну з ягоных рэстарацый, мне прыпадала назіраць, як ён борздзенька прапускаў чарчыну-другую, але па-сапраўднаму п'яным ні я, ні яшчэ хто-колечы яго ні разу не бачыў.
Ніколі не забуду нашай першай, можна сказаць, асабістай сустрэчы. Мы былі знаёмыя толькі збольшага, як бываюць знаёмыя суседзі, якія жывуць у адным доме. Аднойчы ўвечары, вяртаючыся з канторы, я на сваё вялікае здзіўленне застаў гера Галера на лесвічнай пляцоўцы паміж другім і трэцім паверхамі. Ён сядзеў на верхняй прыступцы і пасунуўся ўбок, прапускаючы мяне. Я спытаўся, ці не пачуваецца ён блага, і ці не правесці яго да самага верху.
Галер паглядзеў на мяне, і я зразумеў, што вывеў яго з нейкага дрымотнага стану. Ён павольна ўсміхнуўся сваёй прыгожай і журботнай усмешкай, якою так часта мала што не кроіў мне сэрца, а потым запрасіў прысесці побач. Я падзякаваў і сказаў, што не прывык сядзець на лесвіцах каля чужых кватэраў.
- Ах, ну так, - сказаў ён і ўсміхнуўся яшчэ раз. - Ваша праўда. Але хвіліначку, я пакажу вам, чаму я тут прысеў.
І ён паказаў на пляцоўку перад кватэрай другога паверха, дзе жыла адна ўдава. На малюсенькай лапінцы паркету паміж лесвіцай, акном і зашклёнымі дзвярыма стаяла каля сцяны высокая шафа з чырвонага дрэва са старадаўнімі алавянымі прыбамбасамі, а на падлозе перад шафай у вялікіх вазонах на дзвюх нізкіх падстаўках стаялі дзве расліны, азалія і араўкарыя. Расліны былі вельмі прыгожыя і даглядаліся бездакорна, што я з прыемнасцю зазначыў сабе.
- А ведаеце, - працягваў Галер, - гэтая пляцовачка з араўкарыяй, тут такі дзівосны пах, што я проста не маю сілы прайсці міма, не затрымаўшыся хоць на хвілінку. У вашай цётачкі таксама суцэльны водар, парадак і чысціня, але вось гэтая пляцоўка з араўкарыяй - яна такая сляпуча чыстая, такая выцертая, навошчаная і вымытая, такая недатыкальна ахайная, аж проста страх бярэ - так ззяе. Мне заўсёды хочацца тут надыхацца - чуеце, як тут пахне? Як гэты пах воску, якім нацёртая падлога, і слабы прысмак тэрпэнтыны разам з чырвоным дрэвам, прамытымі лістамі раслін і ўсім астатнім ствараюць водарнасць, яўляюць воку найвышэйшую ступень мяшчанскай чысціні, стараннасці і дакладнасці, выканання абавязку і вернасці ў малым. Не ведаю, хто тут жыве, але за гэтымі шклянымі дзвярыма павінен быць рай чысціні і выпыленай мяшчанскасці, рай парадку і баязліва-кранальнай адданасці маленькім прызвычайкам і вялікім мусовасцям.
Як што я перамоўчаў, ён сказаў далей:
- Калі ласка, не думайце, што я іранізую! Дарагі мой, менш за ўсё я хацеў бы выскаляцца з гэтага мяшчанскага парадку. Можа, я сам жыву ў іншым свеце, не ў гэтым, і, бадай што, не вытрымаў бы і дня ў кватэры з такімі араўкарыямі. Але хоць я і стары, крыху ўжо аблезлы і апоўзлы стэпавы воўк, я ўсё-такі таксама сын сваёй маці, а мая маці таксама была мяшчанка, яна разводзіла кветкі, даглядала пакой і лесвіцу, мэблю і гардзіны і рупілася за кватэру і сваё жыццё, каб было як мага больш ахайнасці, чысціні і прыстойнасці. Пра гэта мне нагадвае пах тэрпэнтыны, нагадвае араўкарыя, і вось я часам сяджу тут, гляджу на гэты ціхі садок парадку і радуюся, што такое на свеце бывае.
Ён хацеў падняцца, але гэта давалася цяжка, і ён не запярэчыў, калі я крыху дапамог яму. Я ўсё яшчэ маўчаў, але ўжо паддаўся, як тое ўжо было з маёй цётачкай, нейкаму зачараванню, якое зыходзіла з гэтага чалавека. Мы павольна падняліся разам па лесвіцы, і перад сваімі дзвярыма, ужо трымаючы ў руцэ ключ, ён зноў проста і вельмі прыветліва паглядзеў мне ў твар і сказаў:
- Вы прыйшлі са сваёй канторы? Ну так, у гэтым я нічога не цямлю, я жыву, ведаеце, крыху наўзбоч, крыху зводдаль. Але, мабыць, вы таксама цікавіцеся кнігамі і да таго падобным, ваша цётачка сказала мне неяк, што вы закончылі гімназію і былі моцныя ў грэцкай. Сёння раніцай я знайшоў адну фразу ў Наваліса, можна, я пакажу вам яе? Вам гэта таксама будзе прыемна.
Ён завёў мяне ў свой пакой, дзе моцна пахла тытунём, дастаў з гурбы нейкую кнігу, пагартаў, пашукаў...
- І гэта таксама добра, вельмі нават добра, - сказаў, - вось паслухайце: «Трэба ганарыцца болем, усякі боль - гэта напамін пра наша высокае прызначэнне». Файна! За восемдзесят гадоў да Ніцшэ! Але гэта не тое выслоўе, якое я меў на ўвазе, - пачакайце - вось, знайшоў. Вось яно: «Большасць людзей не хоча плаваць да таго, як навучацца плаваць». Ці ж не дасціпна? Вядома, яны не хочуць плаваць! Яны ж бо створаны для сушы, а не для вады. І вядома ж, не хочуць думаць; бо яны народжаны, каб жыць, а не каб думаць! Ну, а хто думае, што бачыць у гэтым сваю галоўную місію, той можа ў гэтым пайсці вельмі далёка, але ён усё адно блытае сушу з вадою, і рана ці позна ўтопіцца.
Так ён залучыў мяне да сябе і зацікавіў, і я затрымаўся ў яго на некалькі хвілін, і з таго часу мы часцяком, сустракаючыся на лесвіцы альбо на вуліцы, крыху гутарылі. Пры гэтым, як і таго разу каля араўкарыі, я не мог пазбыцца падазрэння, што ён іранізуе з мяне. Але гэта было зусім не так. Ён адчуваў да мяне, як і да араўкарыі, шчырую павагу, ён так глыбока ўвайшоў у сваю адзіноту, у сваё наканаванне плаваць, у сваё адшчапенства, што і насамрэч, без ніякага пакепу, мог прыйсці ў захапленне ад якога-небудзь слугі альбо, скажам, трамвайнага кандуктара. Спачатку мне здавалася гэта даволі пацешным перабольшаннем, панскай прыхамаццю, какетлівай сентыментальнасцю. Але спакваля я пераканаўся, што, гледзячы на наш мяшчанскі заканурак са сваёй беспаветранай прасторы, са сваёй воўчай адзіноцкасці, ён сапраўды захапляўся гэтым закануркам, шчыра любіў яго як нешта трывалае і надзейнае, як нешта недасягальна далёкае, як радзіму і спакой, дарога да якога яму, Стэпаваму ваўку, заслонена. Перад нашай брамніцай, харошай жанчынай, ён заўсёды здымаў капялюш з непадробнай пашанай, і калі мая цётачка з ім гаманіла і нагадвала яму, што ягонай бялізне патрэбен сякі-такі падналадак альбо што ў яго адрываецца гузік на паліто, ён слухаў яе на дзіва ўважліва, быццам з усіх сілаў, але безнадзейна стараўся пранікнуць праз якую-небудзь шчыліну ў гэты закутак спакою і парадніцца з ім хоць на гадзіну-другую.
Ужо падчас першай гутаркі каля араўкарыі ён назваў сябе Стэпавым ваўком, і гэта таксама крыху азадачыла мяне і збіла спанталыку. Ну што гэта за мова такая?! Я не толькі па прывычцы прыняў гэты выраз, але і сам пачаў неўзабаве ў думках называць нашага жыльца не інакш, як Стэпавым ваўком, ды і сёння не знайшоў бы яму больш трапнага вызначэння. Стэпавы воўк, які, заблудзіўшыся, заблытаў да нас у горад, у стаднае жыццё, - ніякі іншы вобраз больш дакладна не намалюе гэтага чалавека, яго нясмелай адзіноты, яго ваўкаватасці, яго трывогі, яго тугі па радзіме і яго бязроднасці.
Аднойчы выпала мне цэлы вечар назіраць за ім на сімфанічным канцэрце, дзе ён, на маё вялікае здзіўленне, сядзеў непадалёк ад мяне, але не заўважыў. Спачатку давалі Гендэля, высакародную і прыгожую музыку, але Стэпавы воўк сядзеў безудзельна, увесь у сваіх думках, не звяртаючы ўвагі ні на музыку, ні на слухачоў. Асамотнены, чужы і адзінокі, ён сядзеў з халодным, але заклапочаным тварам, апусціўшы вочы. Пасля пачалася другая п'еса, маленькая сімфонія Фрыдэмана Баха, і я дзіву даўся, убачыўшы, як пасля першых жа тактаў мой самотнік заўсміхаўся, заразіўшыся ігрою, ён цалкам замкнуўся ў сабе і хвілін, можа, з дзесяць заставаўся ў такім шчаслівым самазабыцці, здаваўся заглыбленым у такія салодкія мроі, што я ўжо сачыў не так за музыкай, як за ім. Калі п'еса скончылася, ён схамянуўся, выпрастаўся седзячы, намерыўся ўжо быў устаць і выйсці, але такі застаўся ў крэсле, каб ужо паслухаць і апошнюю п'есу - гэта былі варыяцыі Рэгера, музыка, якую многія лічылі крыху зацягненай і нуднаватай. І Стэпавы воўк таксама, спачатку ўважлівы і зычлівы, зноў ухіліўся думкамі, ён заклаў рукі ў кішэні і зноў зайшоўся ў сябе, але гэтым ужо разам не шчасліва і замроена, а скрушліва і нарэшце злосна, яго твар зноў аддаліўся, пашарэў, патух, ён сам здаваўся старым, хворым насупам.
Пасля канцэрта я зноў убачыў яго на вуліцы і назіркам рушыў следам; захінаючыся ў паліто, ён нявесела і стомлена ішоў да нашага квартала, але, затрымаўшыся каля аднаго старамоднага рэстаранчыка, нерашуча зірнуў на гадзіннік і зайшоў у памяшканне. Мне раптам стукнула ў галаву ўвайсці за ім. Ён сядзеў за столікам дробнамяшчанскай гасцёўні, гаспадыня і кельнерка віталі яго як старога знаёмага, я таксама павітаўся і падсеў да яго. Мы прабылі там гадзіну, і за гэты час я выпіў дзве шклянкі мінеральнай вады, а яму прынеслі паўлітра, а потым яшчэ чвэрць літра чырвонага віна. Я сказаў, што быў на канцэрце, але ён не падтрымаў гэтай тэмы. Прачытаўшы этыкетку на маёй бутэльцы з вадой, ён спытаўся, ці не вып'ю я віна, якім ён мяне пачастуе. Калі я прызнаўся, што віна наогул не п'ю, на яго твары зноў паявіўся выраз бездапаможнасці, і ён сказаў:
- Так, ваша праўда. Я таксама гадамі жыў паўстрымліва і падоўгу пасціўся, але цяпер якраз я пад знакам Вадалея, гэта цёмны і вільготны знак.
І калі я жартам падхапіў гэтую заўвагу і здзівіўся, што менавіта ён верыць у астралогію, ён зноў перайшоў на той перабольшана ветлівы тон, які мяне часта крыўдзіў, і сказаў:
- Слушна, і гэтай навуцы я, на жаль, давяраць не магу.
Я развітаўся і пайшоў, а ён вярнуўся дамоў толькі позна ўначы, але паходка яго была як звычайна, і, як заўсёды, ён лёг у ложак не адразу (усё гэта з суседняга пакоя я выдатна чуў), а правёў яшчэ каля дзвюх гадзін у сваёй асветленай гасцёўні.
Не выходзіць з галавы і другі вечар. Я быў адзін дома, цётка кудысьці адлучылася, пазванілі каля параднага, і калі я адчыніў, там стаяла маладая, элегантная дама і, калі яна спытала гера Галера, я пазнаў яе: гэта была тая, чыя картачка вісела ў ягоным пакоі. Я паказаў ёй яго дзверы і пайшоў, яна нейкі час прабыла наверсе; але неўзабаве я пачуў, як яны разам спускаюцца па лесвіцы і выходзяць, жвава і весела жартуючы. Мяне вельмі здзівіла, што ў нашага пустэльніка ёсць каханая, і прытым такая маладая, зграбная і прыглядная, і ўсе мае здагадкі наконт яго і ягонага жыцця зноў паставіліся пад пытанне. Але не прайшло і гадзіны, як ён вярнуўся, адзін, цяжкай, тужлівай хадою, стомлена падняўся па лесвіцы і потым гадзінамі ціха хадзіў па сваёй гасцёўні туды-сюды, рыхтык воўк той у клетцы, і цэлую ноч, амаль да самай раніцы, у ягоным пакоі гарэла святло.
Я зусім нічога не ведаю пра іхнія адносіны і дадам толькі, што з той жанчынай бачыў яго яшчэ адзін раз, дзесьці на вуліцы. Яны ішлі пад руку, у яго быў шчаслівы выгляд, і я зноў здзівіўся, якім мілым, нават дзіцячым мог быць часам яго звычайна заклапочаны, адсутны твар, і зразумеў гэтую жанчыну, і зразумеў зацікаўленасць маёй цёткі ў ягоным лёсе. Але таго вечара ён вярнуўся дамоў засмучаны і няшчасны; я сустрэў яго каля параднага, ён нёс пад паліто, як ужо бывала, італьянскую бутэльку, за якой і праседзеў потым паўночы ў сваім логве. Мне было шкада яго: якім бязрадасным, безуцешным, беспрытульным жыццём ён жыў!
Годзе, аднак, разводзіць балясы. Не трэба больш ніякіх расповедаў і апісанняў, каб паказаць, што Стэпавы воўк вёў жыццё самагубцы. І ўсё ж я не думаю, што ён пакончыў з сабой, калі раптам, не развітаўшыся, але пагасіўшы ўсе пазыкі, пакінуў наш горад і знік. Мы нічога пра яго з таго часу не чулі і ўсё яшчэ захоўваем некалькі пісьмаў, якія прыйшлі потым на яго імя. Застаўся пасля яго толькі рукапіс, напісаны ім, калі ён тут жыў, - з некалькіх радкоў, да яго прыкладзеных, вынікае, што ён дорыць яго мне і што я вольны рабіць з ім што заўгодна.
Не было ў мяне магчымасці спраўдзіць, наколькі адпавядаюць рэальнасці тыя прыгоды, пра якія расказваецца ў рукапісе Галера. Не сумняваюся, што ў большасці сваёй яны выдуманыя, але гэта была не голая выдумка, а спроба адлюстраваць нешта, увасабляючы глыбока перажытае ў форму відавочных вобразаў. Часткова фантастычныя гісторыі ў Галера паходзяць, бадай што, з часу, калі ён жыў тут, і я зноў жа не сумняваюся, што яны грунтуюцца на некаторых сапраўдных вонкавых уражаннях. У той час паводзіны і выгляд нашага госця змяніліся, ён часта, ночы напралёт, не бываў дома, і кнігі ягоныя ляжалі нечапаныя. Падчас нашых на тую пару даволі рэдкіх сустрэч ён здаваўся на дзіва жвавым і памаладзелым, ба! - падчас нават вясёлым. Потым жа адразу нахапілася новая немарасць - цяжкая дэпрэсія, ён цэлымі днямі ляжаў у пасцелі, нічога не еў, і як што якраз на тую паласу прыпала бурная, можна нават сказаць, грубая свара з ягонай новай каханкай, свара, якая скаланула ўвесь наш дом і за якую Галер на другі ж дзень папрасіўся ў маёй цётачкі.