Мы пабраліся за рукі і, рука ў руцэ, павольна пайшлі далей, бясконца шчаслівыя, вельмі збянтэжаныя; мы не ведалі, што гаварыць і што рабіць, сумеўшыся, мы кінуліся бягом і беглі, пакуль не задыхаліся, а потым спыніліся, не размыкаючы рук. Мы абое былі яшчэ ў дзяцінстве і не ведалі, што рабіць адно з адным, у тую нядзелю мы не дайшлі нават да першага пацалунка, але былі неверагодна шчаслівыя. Мы стаялі і хакалі, потым селі на траву, і я гладзіў ёй руку, а яна другою рукою нясмела кранала мае валасы, а потым мы зноў усталі і паспрабавалі памерацца ростам, і насамрэч я быў крышачку вышэйшы, але гэтага не прызнаў, а заявіў, што мы аднолькавага росту, і што Гасподзь вызначыў нас адно аднаму, і што пазней мы пажэнімся. Тут Роза сказала, што пахне фіялкамі. і, поўзаючы на каленях па нізкай вясновай траве, мы знайшлі некалькі фіялак з кароткімі сцябельцамі, і кожны падарыў другому свае, а калі папрахладнела і святло пачало ўжо коса падаць на скалы, Роза сказала, што ёй пара дамоў, і нам абаім зрабілася вельмі журліва, бо правесці яе я не мог, але цяпер ў нас была агульная таямніца, і гэта было самае дзівоснае, што мы мелі. Я застаўся наверсе, сярод скалаў, панюхаў падораныя Розай фіялкі, лёг над абрывам на зямлю, тварам да прорвы, і пачаў глядзець уніз на горад, і глядзеў датуль, пакуль далёка ўнізе не паявілася яе зграбная постаць і не прабегла міма калодзежа і цераз мост. І цяпер я ведаў, што яна дабралася да дома свайго бацькі і ходзіць па пакоях, і я ляжаў тут угары далёка ад яе, але ад мяне да яе цягнулася нітачка, ішлі токі, ляцела таямніца.
Мы сустракаліся то тут, то там, на скалах, каля садовых агароджаў, усю вясну, і калі зацвіў бэз, - упершыню баязліва пацалаваліся. Мы, дзеці, мала чаго маглі даць адно аднаму, і ў пацалунку нашым не было яшчэ ні жарсці, ні паўнаты, і распушаныя пасмы валасоў каля яе вушэй я асмеліўся толькі асцярожна пагладзіць, але ўсё каханне і радасць, на якую мы былі здольныя, былі нашыя, і з кожным нясмелым дакрананнем, з кожным няспелым словам любові, з кожным выпадкам нясмелага чакання адно аднаго мы вучыліся новаму шчасцю, падымаліся яшчэ на адну прыступку па лесвіцы кахання.
Так, пачынаючы з Розы і фіялак, я пражыў яшчэ раз усё сваё любоўнае жыццё, але пад больш шчаслівымі зоркамі. Роза згубілася, і паявілася Ірмгард, і сонца зрабілася гарачэйшае, зоркі - п'янейшыя, але ні Роза, ні Ірмгард не сталі маімі, мне давялося падымацца з прыступкі на прыступку, многае зведаць, многага навучыцца, давялося страціць і Ірмгард, і Ганну таксама. Кожную дзяўчыну, якую я ў маладосці калісьці кахаў, я цяпер кахаў зноў, але здольны быў кожнай усяляць каханне, кожнай штосьці даць, быць адораным кожнаю. Жаданні, мары і магчымасці, якія жылі колісь толькі ў маім уяўленні, былі цяпер рэальнасцю і сапраўдным жыццём. О, усе вы, чароўныя кветкі, Іда і Лора, усе, каго я калісьці кахаў хоць адно лета, хоць адзін месяц, хоць адзін дзень!
Я зразумеў, што быў цяпер тым палкім юнаком, які так заўзята памкнуўся тады да брамы кахання, зразумеў, што цяпер я выяўляў і гадаваў гэтую часціну самога сябе, гэтую толькі на дзесятую, на тысячную долю спраўджаную частку сваёй сутнасці, што цяпер мяне не абцяжарвалі ўсе астатнія іпастасі майго «я», не перабіваў мысляр, не мучыў Стэпавы воўк, не бэсцілі, не размазвалі паэты, фантасты, маралісты. Не, цяпер я не быў нікім, апрача як тым, хто кахаў, не дыхаў ніякім шчасцем і ніякай пакутай, акрамя як шчасцем пакутаў кахання. Ужо Ірмгард навучыла мяне танцаваць, Іда - цалавацца, а самая прыгожая, Эма, была першая, хто восеньскім вечарам пад раскалыханай лістотай вяза дала пацалаваць мне свае смуглыя грудзі і выпіць шалю радасці.
Многае перажыў я ў тэатрыку Пабла, словамі не перадаць нават тысячнай долі. Усе дзяўчаты, якіх я колісь кахаў, былі цяпер мае, кожная давала мне тое, што магла даць толькі яна, кожнай даваў я тое, што толькі яна здольная была ўзяць у мяне. Многа кахання, многа шчасця, многа асалодаў, але і нямала паняверак, сумненняў, нямала пакутаў давялося мне зведаць, уся ўпушчаная любоў майго жыцця цвіла ў маім садзе ў гэтую казачную гадзіну, - нявінныя, пяшчотныя кветкі, кветкі вогненныя, яркія, кветкі цёмныя, нетрывушчыя, палючая скруха, спалоханае паміранне, прамяністае адраджэнне. Я сустракаў жанчын, авалодаць якімі можна было толькі энергічным прыступам, і такіх, да якіх доўга і старана заляцацца было шчасцем; зноў узнікаў кожны туманны куточак майго жыцця, дзе хоць калі хвіліну, клікаў мяне голас полу, запальваў жаночы пагляд, вабіў бляск белай дзявочай скуры, і ўсё ўпушчанае вярталася. Кожная рабілася маёй, кожная на свой лад. Паявілася тая жанчына з незвычайнымі цёмна-карымі вачыма пад ільнянымі пасмамі, побач з якою я калісьці прастаяў чвэрць гадзіны каля акна ў калідоры цягніка, - яна не сказала ні слова, але навучыла мяне небывалым, страшным, смяротным мастацтвам кахання. І гладкая, ціхая, са шкляной усмешкай кітаянка з марсельскага порта з гладкімі, чорнымі валасамі, з плывучымі вачыма - яна таксама ведала нечуваныя рэчы. У кожнай была свая таямніца, водар свайго зямнога царства, кожная цалавала, смяялася па-свойму, была на свой адмысловы лад сарамлівая, на свой адмысловы лад бессаромная. Яны прыходзілі і сыходзілі, паток прыносіў іх да мяне, нёс мяне, як трэску, да іх і ад іх, гэта было гарэзлівае, дзіцячае плаванне ў патоку, поўнае зачаравання, небяспекі, нечаканасці. І я адно дзіву даваўся, якое багатае было маё жыццё, маё з выгляду такое беднае і безлюбоўнае воўчае жыццё, багатае на закаханасці, на спрыяльныя нагоды, на спакусы. Я амаль усе іх упускаў, амаль ад усіх уцякаў, на іншых спатыкнуўшыся, забываў іх як мага хутчэй, - а тут яны ўсе захаваліся, без адзінага ўпушчэння, сотнямі. І цяпер я бачыў іх, аддаваўся ім, быў імі адкрыты, апускаўся ў ружовае сутонне іх пекла. Вярнулася і тая пакуса, што раней прапанаваў мне Пабла, і іншыя, больш раннія, якія я ў той час нават не зусім разумеў, фантастычныя гульні ўтраіх і ўчатырох - усе яны ўсмешліва прымалі мяне ў свой карагод. Такія тут чворыліся рэчы, такія ладзіліся гульні, што і слоў няма.
З бясконцага патоку спакусаў, заганаў, калізій я вынырнуў іншым чалавекам - ціхім, маўклівым, падрыхтаваным, насычаным ведамі, мудрым, спанатраным, саспелым для Герміны. Апошнім персанажам у маёй тысячааблічнай міфалогіі, апошнім імем у бясконцым радзе ўзнікла яна, Герміна, і тут жа да мяне вярнулася ўсведамленне і паклала крэс казцы кахання, бо з Гермінай мне не хацелася сустракацца тут, у змроку чароўнага люстра, ёй належала не толькі адна тая фігурка маіх шахмат, ёй належаў Гары цалкам. О, цяпер трэба было пераставіць свае фігуркі так, каб усё закруцілася вакол яе і адбылося.
Паток вынес мяне на бераг, я зноў стаяў у маўклівым калідоры тэатра. Што цяпер? Я пацягнуўся быў да кішэні, дзе ляжалі фігуркі, але тут жа і схамянуўся. Бясконцы быў вакол мяне свет дзвярэй, надпісаў, магічных люстраў. Я міжволі прачытаў бліжэйшы надпіс і здрыгануўся:
было напісана. У маёй памяці імгненна ўспыхнула карціна: Герміна за столікам рэстарана раптам забывае пра віно і ежу і паглыбляецца ў шматзначную гутарку: са страшнай сур'ёзнасцю ў вачах яна сказала мне, што прымусіць мяне закахацца ў яе толькі дзеля таго, каб прыняць смерць ад маіх рук. Цяжкая хваля страху і змроку захліснула мне сэрца, усё зноў раптам паўстала перад мною, я зноў нянаджана адчуў у глыбіні душы бяду і лёс. У роспачы я палез у кішэню па фігуркі, каб крыху пачараваць і змяніць працяг маёй партыі. Фігураў там ужо не было. Замест іх я дастаў нож. Да смерці спалохаўшыся, я пабег па калідоры міма дзвярэй, пасля раптам спыніўся каля вялізнага люстра, зірнуў у яго. У люстры стаяў, вышынёй з мяне, вялікі прыгожы воўк, стаяў ціха, баязліва зіркаючы неспакойнымі вачыма. Ён не-не ды падміргваў мне і пасмейваўся, і ад гэтага пашча ягоная на імгненне размыкалася, адкрываючы чырвоны язык.
Дзе быў Пабла? Дзе была Герміна? Дзе быў той разумнік, што так прыгожа талдоніў пра пабудову асобы?
Я яшчэ раз зірнуў у люстра. Я тады, відаць, з глузду з'ехаў. Ніякага ваўка, што круціў языком, за высокім шклом не было. У люстры стаяў я, стаяў Гары, стаяў з сур'ёзным тварам, пакінуты ўсімі гульнямі, стомлены ўсімі пахібамі, пачварна бледны, але ўсё-такі чалавек, усё-такі нехта, з кім можна было гутарыць.
- Гары, - сказаў я, - што ты тут робіш?
- Нічога, - сказаў той у люстры, - я проста чакаю. Чакаю смерці.
- А дзе смерць? - спытаў я.
- Прыйдзе, - сказаў той.
І я пачуў музыку з пустых памяшканняў у тэатры, цудоўную і страшную музыку, тую музыку з «Дон-Жуана», пад якую паяўляецца Камандор. Злавесным гулам напоўнілі гэты таямнічы дом ледзяныя гукі з таго свету, ад несмяротных.
«Моцарт!» - падумаў я і выклікаў гэтым словам, як заклёнам, самыя любімыя і самыя высокія вобразы майго ўнутранага жыцця.
Тут за мною - смех, звонкі і халодны, бы лёд, смех, народжаны невядомым чалавеку тымсветам, выпакутаванага тымсветам, боскага гумару. Я абярнуўся, заледзянелы і ашчасліўлены гэтым смехам, і тут паказаўся Моцарт, прайшоў, смеючыся, міма мяне, спакойна рушыў да дзвярэй у ложы, адчыніў і зайшоў, і я памкнуўся за ім, божышчам маёй маладосці, пажыццёвым краем маёй любові і пакланення. Зноў загучала музыка. Моцарт стаяў каля бар'ера ложы, тэатра не было відаць, бязмежную прастору запаўняў змрок.
- Бачыце, - сказаў Моцарт, - можна абысціся і без саксафона. Хоць я, вядома, не хачу крыўдзіць гэты выдатны інструмент.
- Дзе мы? - спытаў я.
- Мы ў апошнім акце «Дон-Жуана», Лепарэла ўжо на каленях. Выдатная сцэна, ды і музыка нічога сабе, далібог. Хоць у ёй яшчэ і шмат дужа чалавечага, але ўсё ж такі ўжо чуецца тагасветнае, чуецца гэты смех - праўда?
- Гэта апошняя вялікая музыка, якая была напісана, - сказаў я ўрачыста, як якісь школьны настаўнік. - Вядома, потым быў яшчэ Шуберт, быў яшчэ Гуга Вольф, і беднага дзівоснага Шапэна забываць я не павінен. Вы моршчыце лоб, маэстра, - о так, ёсць жа яшчэ і Бэтховэн, ён таксама дзівосны. Але ва ўсім гэтым, як яно ні цудоўнае, ёсць ужо нейкая ўрыўкавасць, нейкі распад, твораў такой дасканалай цэльнасці чалавек з часу «Дон-Жуана» больш ужо не ствараў.
- Не напружвайцеся, - засмяяўся Моцарт, засмяяўся са страшным сарказмам. - Вы ж, мабыць, самі музыкант? Ну дык вось, я кінуў гэты занятак, я пайшоў на спакой. Толькі дзеля забавы я часам яшчэ пазіраю на гэтую мітусню.
Ён падняў рукі, быццам дырыжыруючы, і дзесьці ўзышоў ці тое месяц, ці тое нейкае іншае бледнае свяціла, я глядзеў паверх бар'ера ў невымерныя глыбіні прасторы, там плылі туманы і аблокі, няясна вымалёўваліся горы і ўзмор'і, пад намі прасціралася бяскрайняя, падобная на пустыню раўніна. На гэтай раўніне мы ўгледзелі нейкага старога даўгабародага чалавека шаноўнага выгляду, які з журботным тварам узначальваў вялікае шэсце: за ім ішло некалькі дзесяткаў тысяч мужчын, апранутых у чорнае. Выгляд у яго быў засмучаны і безнадзейны, і Моцарт сказаў:
- Бачыце, гэта Брамс. Ён імкнецца да вызвалення, але час яшчэ не падціскае.
Я пазнаў, што чорныя тысячы - гэта выканаўцы тых галасоў і нот, якія, з боскага гледзішча, былі лішнія ў яго партытурах.
- Надта загушчаная аркестроўка, змарнавана зашмат матэрыялу, - пахітаў галавою Моцарт.
І адразу пасля мы ўбачылі Рыхарда Вагнера, які ішоў начале такіх самых незлічоных процьмаў, і адчулі, які неверагодна вымотлівы цяжар для яго - гэтыя цяжкія тысячы. Ён таксама, мы бачылі, валокся стомленай ступою пакутніка.
- За пары маёй маладосці, - сказаў я сумна, - абодва гэтыя музыкі лічыліся антыподамі адзін аднаму.
Моцарт засмяяўся.
- Так, гэта заўсёды так. Калі глянуць з нейкай адлегласці, дык такія процілегласці звычайна сыходзяцца бліжэй. Густая аркестроўка не была, калі ўжо шчыра, асабістай памылкай Вагнера і Брамса, яна была аблудай іхняга часу.
- Што? І за гэта яны павінны так немарасціцца? - усклікнуў я дакорліва.
- Само сабой. Справа ідзе па інстанцыі. Толькі пасля таго, як з іх спагоніцца доўг іхняга часу, высветліцца, ці засталося яшчэ столькі асабістых даўгоў, каб варта было зыскваць асабістае.
- Але ж яны абодва ў гэтым не вінаватыя!
- Вядома, не. Не вінаватыя яны і ў тым, што Адам з'еў яблык, а плаціць за гэта мусяць усе.
- Але гэта жахліва.
- А як жа ж! Жыццё заўсёды жахлівае. Мы не вінаватыя, і ўсё-такі павінны адказваць. Нарадзіўся - ужо вінаваты. Дзіўна ж вас вучылі закону Божаму, калі вы гэтага не ведалі.
Я адчуў сябе даволі няшчасным. Я ўбачыў, як сам я, смяротна стомлены дарожнік, валакуся па пустыні таго свету, нагружаны мноствам непатрэбных кніг, якія я напісаў, усімі гэтымі артыкуламі, усімі гэтымі літаратурнымі нататкамі, а за мной ідуць процьмы наборшчыкаў, якія мусілі над імі працаваць, процьмы чытачоў, якія мусілі былі ўсё гэта праглынуць. Божа мой! А акрамя ж таго былі яшчэ Адам, і яблык, і ўвесь астатні першародны грэх. Усё гэта, значыцца, трэба акупіць, прайсці праз бясконцы чысцец, і толькі потым паўстане пытанне, ці ёсць за ўсім гэтым яшчэ нешта асабістае, нешта ўласнае, альбо ж усе мае патугі і іх наступствы былі толькі густым шумавіннем на моры, толькі недарэчнай гульнёй у патоку падзей.
Моцарт пачаў гучна смяяцца, убачыўшы мой выцягнуты твар. Ад смеху ён куляўся ў паветры і дробненька перабіраў нагамі. Пры гэтым пакрыкваў на мяне:
- Што, дзіця-краса, свярбіць вантроба, свярбіць каса? Успомніў сваіх чытачоў, прайдохаў і здзірцаў, няшчасных злізвальнікаў вяршкоў, і сваіх наборшчыкаў, падбухторшчыкаў-нагаворшчыкаў, ератыкоў-змоўнікаў, пархатых патворнікаў? Ну ж, насмяшыў, змей-кракадзіл, аж так паблажыў, так умарыў, што я без малога ледзь у штаны не нарабіў! Табе, легкавернаму чалавечку, друкарскаму твайму слоўцу, друкарскаму твайму сэрцу, пастаўлю хаўтурную свечку! Наманіў, нахлусіў, языком намянціў, хвастом нанасіў, набарзеў, насмярдзеў. Пойдзеш у пекла на пакуты вечныя, на мукі невылечныя за пісанні сардэчныя. Усё што ты накрамзоліў - пустое, бо ўсё яно чужое, бо ўсё яно ліхое.
Гэта ўжо здалося мне нахабствам, ад злосці мне ўжо не было калі аддавацца журбе. Я схапіў Моцарта за касу, ён узляцеў, каса ўсё расцягвалася і расцягвалася, як хвост каметы, а я, як бы павіснуўшы на яе канцы, ляцеў праз сусвет. Чорт вазьмі, якая халадэча ў гэтым свеце! Несмяротныя любілі жахліва разрэджанае ледзяное паветра. Але яно весяліла, гэтае ледзяное паветра, гэта я адчуў яшчэ ў тое кароткае імгненне, пасля якога самлеў. Мяне праняло вострай, бліскучай, як сталь, ледзяной радасцю, жаданнем заліцца такім самым звонкім, апантаным, незямным рогатам, якім заліваўся Моцарт. Але тут якраз я задыхнуўся і самлеў.
Я ачуўся разгублены і разбіты, на бліскучай падлозе адбівалася белае святло калідора. Я не быў у несмяротных, яшчэ не быў. Я быў усё яшчэ ў гэтым свеце загадак, пакутаў, стэпавых ваўкоў, пакутлівых складанасцяў. Кепскае месца, быць у ім нязносна, з гэтым трэба было канчаць.
У вялікім люстры-сцяне перад мною стаяў Гары. Глядзеўся ён блага, прыкладна так, як у тую ноч пасля візіту да прафесара і балю ў «Чорным арле». Але ж калі тое было, шмат гадоў, шмат стагоддзяў таму назад; Гары пасталеў, навучыўся танцаваць, пабываў у магічных тэатрах, чуў, як смяецца Моцарт, не баяўся больш ні танцаў, ні жанчын, ні нажоў. Нават чалавек у меру адораны сталее, прабегшыся праз некалькі стагоддзяў. Доўга глядзеў я на Гары ў люстры: ён быў яшчэ мне добра знаёмы, ён усё яшчэ крышачку быў падобны на пятнаццацігадовага Гары, які ў адну сакавіцкую нядзелю сустрэў у скалах Розу і зняў перад ёю свой канфірмандскі капялюш. І ўсё ж ён цяпер на сотню-другую гадоў пастарэў, ён ужо займаўся музыкай і філасофіяй і дасхочу насыціўся імі, піў ужо эльзаскае ў «Сталёвым шаломе» і дыспутаваў з саліднымі вучонымі пра Крышну, ужо кахаў Эрыку і Марыю, ужо спрыяцеліўся з Гермінай, страляў па аўтамабілях, спаў з гладкай кітаянкай, сустракаўся з Гётэ і Моцартам і прарываў у розных месцах сетку часу і ўяўнай рэчаіснасці, якая яшчэ аблытвала яго. Калі ён і страціў свае прыгожыя шахматныя фігуркі, дык затое ў яго ў кішэні быў добры нож. Наперад, старча Гары, старча стомлены верабейка!
Цьфу, каб цябе, каб! - якое яно горкае на смак, жыццё! Я плюнуў на Гары ў люстры, копнуў яго нагой і разбіў. Павольна ішоў я па гулкім калідоры, уважліва аглядваў дзверы, якія раней абяцалі столькі ўсяго добрага: ні на адных не было цяпер надпісу. Я абышоў сотні дзвярэй магічнага тэатра. Хіба не быў я сёння на касцюмаваным бале? З таго часу прайшло сто гадоў. А там далей ужо ніякіх гадоў не будзе. Заставалася яшчэ штосьці зрабіць, Герміна яшчэ чакала. Дзіўнае гэта будзе вяселле. Мяне несла нейкая каламутная хваля, я змрочна кудысьці плыў, раб, Стэпавы воўк. Цьфу, каб цябе каб!
Каля апошніх дзвярэй я спыніўся. Каламутная хваля цягнула мяне туды. О Роза, о далёкае юнацтва, о Гётэ і Моцарт!
Я адчыніў дзверы. За імі перад мною адкрылася простая і ладная карціна. На дыванах на падлозе, ляжалі двое голых, прыгажуня Герміна і красунчык Пабла, ляжалі побач у глыбокім сне, глыбока ж стомленыя любоўнай гульнёй, якая здаецца ненасытнай і, аднак жа, так хутка насычае. Прыгожыя, прыгожыя чалавечыя экземпляры, мілыя карціны, панадныя целы. Пад грудзямі злева ў Герміны была свежая круглая пляма з цёмным кровападцёкам, любоўны ўкус, след прыгожых бліскучых зубоў Пабла. Туды, у гэты след усадзіў я свой нож на поўную даўжыню ляза. Кроў пацякла па белай далікатнай скуры Герміны. Я сцёр бы гэтую кроў пацалункамі, калі б усё было крышку інакш, склалася крыху інакш. А цяпер я гэтага не зрабіў; я толькі глядзеў, як цякла кроў, і ўбачыў, што яе вочы на секунду расплюшчыліся, поўныя болю і глыбокага здзіўлення. «Чаго яна здзівілася?» - падумаў я. Пасля падумаў, што мне след было б змежыць ёй вочы. Але яны цяпер стуліліся самі. Усё было зроблена. Яна толькі павярнулася крыху набок, я ўбачыў, як ад падпахі да грудзей пырхнуў лёгкі, пяшчотлівы цень, які мне нешта нагадваў. Забыўся! І больш Герміна не варушылася.
Я доўга глядзеў на яе. Нарэшце як бы ачуўся ад сну і намерыўся сысці. І тут убачыў, як пацягнуўся Пабла, убачыў, як ён расплюшчыў вочы і расправіўся, убачыў, як ён схіліўся над мёртвай прыгажуняй і ўсміхнуўся. Ніколі гэты хлопец не пасур'ёзнее, падумаў я, усё яму - смешкі. Пабла асцярожна адагнуў рог дывана і прыкрыў Герміну па грудзі, так што раны не стала відаць, а потым нячутна выйшаў з ложы. Куды ён пайшоў? Няўжо ўсе пакінуць мяне? Я застаўся з паўнакрытай нябожчыцай, якую кахаў і якой зайздросціў. На бледны лоб яе звісаў хлапечы завітак, рот чырванеў на пабялелым твары і быў не самкнуты, праз яе пяшчотна-пахучыя валасы прасвечвала маленькае, далікатна вылепленае вуха.
Вось і збылося яе жаданне. Яшчэ да таго як яна зрабілася зусім маёй, я забіў сваю каханую. Я ўчыніў непамыснае, і вось я стаяў на каленях, не ведаючы, што азначае гэты ўчынак, не ведаючы нават, ці добры ён, ці правільны альбо нядобры і няправільны. Што сказаў бы пра яго той разумны шахматыст, што сказаў бы пра яго Пабла? Я нічога не ведаў, я не мог думаць. Усё гарачэй на пагаслым твары чырванеў нафарбаваны рот. Такім было ўсё маё жыццё, такая была мая маленькая долька любові і шчасця, як гэты застылы рот: крыху чырвонай фарбы на мёртвым твары.
І ад гэтага мёртвага твару, ад мёртвых белых плячэй, ад мёртвых белых рук павольна падкрадвалася жудасць, ад іх веяла зімовай пустэчай і закінутасцю, павольна нарастаючым холадам, на якім у мяне пачалі калець пальцы і губы. Няўжо я патушыў сонца? Няўжо забіў сэрца ўсякага жыцця? Няўжо гэта ўрываўся мяртлівы холад космасу?
Вусцішна глядзеў я на акамянелы лоб, на застылы завітак валасоў, на бледна-халодную ракавіну вуха. Холад, які цёк ад іх, быў смяротны і ўсё ж цудоўна прыгожы: ён звінеў, ён дзівосна вібраваў, ён быў музыкай!