- Вельмі нават разумею, не бойся. Далей!
- Я ўжо і да таго быў нязгодны з прафесарам; ён, як амаль усе прафесары, вялікі патрыёт і ў час вайны на поўніцу памагаў хлусіць народу - ад шчыраты сэрца, вядома. А я супроць вайны. Ну, але хай! Значыцца, далей. Мне і глядзець на гэты партрэт не трэба было.
- А такі ж бо і праўда, не трэба было.
- Але, па-першае, я пашкадаваў Гётэ, я ж бо яго вельмі, вельмі люблю, а апрача таго, мне раптам падумалася... ну, я падумаў альбо адчуў нешта як бы тое, што вось, бач, я сяджу ў людзей, якіх лічу сваімі і пра якіх думаў, што яны любяць Гётэ, як я, і бачаць яго прыкладна такім, якім бачу я, а ў іх стаіць гэтая пошлая, ілжывая, да млосці агідная маляванка, і яны лічаць яе цудоўнай, не заўважаючы нават, што яе дух - поўная процілегласць духу Гётэ. Яны лічаць яе цудоўнай, і як на мяне - хай, гэта іх справа, але ў мяне ўжо няма ніякага даверу да гэтых людзей, ніякай дружбы з імі, ніякага пачуцця роднаснасці і еднасці. Зрэшты, дружба і без таго была не Бог ведае якая. І тут я раззлаваўся, занудзіўся, убачыў, што я зусім адзін і ніхто мяне не разумее. Вам гэта ясна?
- Што ж тут няяснага, Гары? А потым? Ты стукнуў іх маляванкай па галаве?
- Не, я нагаварыў ім рознай гадасці і ўцёк, мне хацелася дамоў, але...
- Але там не было б мамы, каб суцешыла альбо насварылася на дурнога хлопчыка. Ну, Гары, мне цябе амаль шкада, ты яшчэ зусім дзіця.
Слушна, з гэтым я быў згодны, як мне здавалася. Яна дала мне выпіць шклянку віна. Яна і праўда паводзілася са мною як мама. Але часамі я бачыў, да чаго ж яна прыгожая і маладая.
- Значыцца, - пачала яна зноў, - гэты ваш Гётэ памёр сто гадоў назад, а наш Гары вельмі яго любіць і выдатна ўяўляе сабе, які ў яго мог быць выгляд, і на гэта ў Гары ёсць права, ці ж не так? А ў мастака, які таксама ў захапленні ад Гётэ і які мае нейкае сваё ўяўленне пра яго, такога права няма, і ў прафесара таксама, і наогул ні ў кога нямашака, бо Гары гэта не па душы, Гары гэтага не трывае, Гары можа нагаварыць гадасці ўсякай і ўцячы. А будзь ён разумнейшы, ён проста пасмяяўся б з мастака і з прафесара. Будзь ён вар'ятам, шпурнуў бы ім у твар іхняга Гётэ. А як што ён усяго толькі маленькі хлопчык, ён уцякае дахатанькі і хоча павесіцца. Я добра зразумела тваю гісторыю, Гары. Гэта смешная гісторыя. Яна насмяшыла мяне. Чакай, не пі так адразу ўсё! Бургундскае п'ецца павалютку, інакш ад яго кідае ў гарачку. Але табе трэба ўсё казаць, маленькі хлопчык.
Яна зірнула на мяне строга і павучальна, як якая шасцідзесяцігадовая гувернантка.
- О так, - папрасіў я ўзрадавана, - кажыце, кажыце мне ўсё.
- Ну што мне табе сказаць?
- Усё, што хочаце.
- Добра, сёе-тое скажу. Ужо бітую гадзіну ты чуеш, што я кажу табе «ты», а ты ўсё яшчэ мне - «выкаеш». Усё латынь, грэцкая, усё б толькі каб складаней! Калі дзяўчына кажа табе «ты» і яна табе не брыдкая, ты таксама павінен казаць ёй «ты». Ну, вось, тое-сёе сказала. І другое: ужо паўгадзіны я ведаю, што цябе завуць Гары. Я гэта ведаю, бо папыталася. А ты не хочаш ведаць, як мяне завуць.
- О не, я вельмі хачу.
- Позна, маленькі. Калі мы як-небудзь зноў пабачымся, тады і спытаеш. Сёння я ўжо табе не скажу. Ну, вось, а цяпер я хачу танцаваць.
Яна намерылася ўстаць, і ў мяне раптам сапсаваўся настрой, я спалохаўся, што яна пойдзе і пакіне мяне аднаго, і тады адразу ўсё зранейшыцца. Як вяртаецца раптам, апаляючы агнём, прыціхлы зубны боль, так імгненна вярнуўся да мяне ўвесь жах. Госпадзе Божа мой, няўжо я забыўся, што мяне чакае? Хіба што-небудзь перамянілася?
- Чакайце, - умольна ўсклікнуў я, - не сыходзьце... не сыходзь! Вядома, ты можаш танцаваць колькі хочаш, але не сыходзь надоўга, вярніся, вярніся!
Яна, смеючыся, устала. Я ўяўляў сабе яе вышэйшай ростам, яна была статная, выносная, але ростам не тое каб высокая. Яна зноў нагадала мне кагосьці - каго ж? Загадка.
- Ты вернешся?
- Вярнуся, але, можа, не так хутка, праз паўгадзіны альбо нават праз гадзіну, Вось што я табе скажу: заплюшчы вочы і паспі; табе гэта трэба.
Я прапусціў яе, і яна пайшла; яе спаднічка зачапіла мае калені, ідучы, яна зірнула ў круглае, маленькае кішэннае люстэрка, ускінула бровы, прыпудрыла падбародак маленькай пухоўкай і знікла ў танцзале. Я агледзеўся: незнаёмыя твары, мужчыны з цыгарамі, пралітае піва на мармуровым століку, паўсюль крык, віск, скочная музыка. Мне трэба паспаць, сказала яна. Ах, дзетачка, ведала б ты, што мой сон чуйны, як у вавёркі. Спаць у гэтым вэрхале, седзячы за столікам, пад стук піўных куфляў. Я адпіў глыток віна, дастаў з кішэні цыгару, пашукаў вачыма запалкі, але курыць мне, шчыра кажучы, не хацелася, я паклаў цыгару перад сабою на столік. «Заплюшчы вочы», - сказала яна мне. Аднаму Богу вядома, адкуль у гэтай дзяўчыны такі голас, такі таўставаты, добры голас, мацярынскі голас. Добра было слухацца яе голасу, я ў гэтым пераканаўся. Я паслухмяна заплюшчыў вочы, прыхіліў галаву да сцяны, пачуў, як бушуюць навокал сотні гукаў, усміхнуўся, падумаўшы пра тое, каб тут заснуць, рашыў прайсці да дзвярэй залы і заглянуць, - трэба ж было мне пабачыць як скача мая красуня, - варухнуў пад крэслам нагамі, адчуў толькі цяпер, як моцна змарыўся, паблукаўшы па вуліцах столькі гадзін, і застаўся сядзець. І вось ужо я спаў, пакорлівы мацярынскаму загаду, спаў прагна і ўдзячна і бачыў сон, такі ясны і такі прыгожы сон, якіх даўно не бачыў. Мне снілася:
Я сядзеў і чакаў у старамоднай прыёмнай. Спярша я ведаў толькі, што пра мяне дакладзена «яго эксэленцыі», потым я даўмеўся, што прыме мяне гер фон Гётэ. На жаль, я прыйшоў сюды не зусім як прыватная асоба, а як карэспандэнт нейкага часопіса, гэта вельмі скоўвала мяне, і я не мог зразумець, якое халеры я апынуўся ў такім становішчы. Апрача таго, мяне непакоіў скарпіён, які толькі што быў відзён і спрабаваў успаўзці па маёй назе. Я, праўда, усупрацівіўся гэтай чорнай кузацы, страсянуў яго, але не ведаў, дзе ён затаіўся цяпер, і не адважваўся абмацаць сябе.
Ды і не быў пэўны, што пра мяне памылкова ці не далажылі замест Гётэ Матысану, якому я, аднак, пераблытаўшы яго ў сне з Бюргерам, прыпісаў вершы да Молі. Зрэшты, сустрэцца з Молі мне вельмі хацелася б, я ўяўляў яе сабе цудоўнай жанчынай, мяккай, музычнай, вечаровай. Калі б толькі я не сядзеў тут па заданні гэтай праклятай рэдакцыі! Мая неахвота ўсё падрастала і паступова перакінулася на Гётэ, які раптам заслужыўся ў мяне на мноства розных дакораў. Файненькая магла атрымацца аўдыенцыя! А скарпіён, хоць ён і небяспечны, хоць ён, магчыма, і схаваўся недзе тут каля мяне, быў, бадай, не такі ўжо і дрэнны; ён мог, здалося мне, азначаць і нешта прыемнае, вельмі нават магчыма, так мне падалося, прынамсі, ён мае нейкія адносіны да Молі, ён як бы яе ганец альбо яе геральдычны звер, дзівосны, небяспечны геральдычны звер жаноцкасці і граху. Можа быць, імя гэтаму зверу было Вульпіус? Але тут слуга расхінуў дзверы, я падняўся і ўвайшоў у пакой.
Перад мною стаяў стары Гётэ, маленькі і важны, і на грудзях у класіка сапраўды была масіўная ордэнская зорка. Здавалася, ён усё яшчэ заварочвае справамі, усё яшчэ задае аўдыенцыі, усё яшчэ кіруе светам са свайго веймарскага музея. Бо, ледзь толькі ўбачыўшы мяне, ён рэзка кіўнуў галавой, як стары крумкач, і ўрачыста прамовіў:
- Н-ну, маладыя людзі, вы, здаецца, не надта каб згодныя з намі і нашымі намогамі?
- Менавіта, - сказаў я, і мяне пранізала холадам ад яго міністэскага позірку. - Мы, маладыя людзі, сапраўды не згодныя з вамі, чалавекам старым. Вашэці на наш погляд занадта ўрачысты, занадта ганарысты і пыхлівы, занадта няшчыры. Гэта, бадай, самае важнае: занадта няшчыры.
Старэнькі крыху падаўся наперад строгай галавою, яго цвёрды, афіцыйна падцяты рот разамкнуўся ўсмешкай і прыгожа ажывіўся, а ў мяне раптам моцна забілася сэрца, а мне раптам успомніўся верш: «З неба апусцілася сутонне» і што словы гэтага верша выйшлі з гэтага чалавека, з гэтых вуснаў. Шчыра кажучы, я ўжо быў у той самы момант абяззброены і пераможаны і гатовы быў упасці перад ім на калені. Але, застаўшыся ў ранейшай паставе, пачуў з яго ўсмешлівых вуснаў:
- Дык значыцца, вы мне закідаеце няшчырасць? Што за словы такія! Ці не патлумачыце мне больш акрэслена?
- Вы, гер фон Гётэ, як усе вялікія духі, правільна зразумелі і адчулі сумніўнасць, безнадзейнасць чалавечага жыцця - высокія імгненні і яго жалю вартае знежывенне, немагчымасць аплаціць цудоўную вышыню пачуцця інакш, як турмой будзёншчыны, пякучую тугу па царстве духа, якая вечна і на смерць змагаецца з такой самай пякучай і такой самай свяшчэннай любоўю да страчанай нявіннасці прыроды, усё гэта жахлівае гушканне ў пустаце і няпэўнасці, гэту асуджанасць на марнасць, на заўсёдную непаўнацэннасць, на тое, каб вечна рабіць толькі нейкія дылетанцкія патугі, - карацей, усю безвыходнасць, дзіўнасць, усю пякучую роспач чалавечага быцця. Усё гэта вы ведалі, часам нават прызнавалі, і тым не меней усім сваім жыццём вы прапаведавалі цалкам процілеглае, выказвалі веру і аптымізм, прыкідваліся перад самім сабою і іншымі, няйнакш у вашых духоўных высілках ёсць нешта трывалае, нейкі сэнс. Вы адкідалі і падаўлялі прыхільнікаў глыбіні, галасы роспачнай праўды - у самім сабе гэтак сама, як у Бэтховена і Кляйста. Вы дзесяцігоддзямі рабілі выгляд, быццам назапашванне ведаў, калекцый, пісанне і збіранне пісьмаў, няйнакш увесь ваш веймарскі старэчы быт - гэта сапраўды спосаб спыніць і ўвечніць імгненне, - а вы ж яго толькі муміфікавалі, - а вы ж яго толькі стылізавалі, толькі грыміравалі. Гэта і ёсць няшчырасць, за якую мы вас дакараем.
Стары тайны радца задуменна паглядзеў мне ў вочы, на вуснах усё яшчэ цеплілася ўсмешка.
Пасля, на маё здзіўленне, ён спытаў:
- У такім разе Моцартава «Чароўная флейта» вам, мабыць, вельмі агідная? - І, перш чым я паспеў рашуча запярэчыць, ён сказаў: - «Чароўная флейта» паказвае жыццё як салодкую песню, яна ўслаўляе нашыя пачуцці, а яны ж мінаюцца, - як нешта вечна боскае, яна не згаджаецца ні з герам фон Кляйстам, ні з герам Бэтховенам, а прапаведуе аптымізм і веру.
- Ведаю, ведаю! - усклікнуў я злосна. - Божа, як гэта прыйшла вам у галаву менавіта «Чароўная флейта», якую я люблю больш за ўсё на свеце! Але Моцарт не дажыў да васьмідзесяці двух гадоў і ў сваім асабістым жыцці не прэтэндаваў на даўгавечнасць, на парадак, на фанабэрыстую годнасць, як вы! Ён не быў важнікам! Ён спяваў свае боскія мелодыі, і быў бедны, і памёр рана, непрызнаны, у нястачы...
Мне перахапіла дыханне. Тысячы рэчаў трэба было сказаць цяпер дзесяццю словамі, у мяне выступіў пот на лобе.
Але Гётэ сказаў вельмі міралюбна:
- Што я дажыў да васьмідзесяці двух гадоў, можа, і недаравальна. Але асалоды ад гэтага было мне куды менш, аніж вы сабе думаеце. Ваша праўда: даўгавечнасці я заўсёды моцна хацеў, смерці заўсёды баяўся і змагаўся з ёю. Я думаю, што барацьба супроць смерці, безумоўная і ўпартая воля да жыцця ёсць тая першапрычына, якая прымушала дзейнічаць і жыць усіх выдатных людзей. Але што ўрэшце прыходзіцца паміраць, гэта, юны мой сябар, я ў свае восемдзесят два даказаў гэтак жа цвёрда, як калі б памёр школьнікам. У апраўданне сваё, калі гэта можа ім быць, скажу яшчэ вось што: у маёй прыродзе было шмат хлапечага, шмат цікаўнасці, шмат гатоўнасці гуляць і марнаваць час. Чаму мне і спатрэбілася даволі шмат часу, каб зразумець, што гуляць ужо досыць - нагуляўся.
Казаў ён гэта з вельмі гарэзлівай, нават з шальмаватай усмешкай. Ён як бы нават павышэў ростам, важнасць у паставе і фанабэрыстасць зніклі з твару. І паветра вакол нас цяпер было поўнае мелодый, пераважна гётэўскіх песняў, я добра пазнаў «Фіялку» Моцарта і «На лясы і на даліны»... Шуберта. І твар Гётэ быў цяпер ружовы і малады і смяяўся, і ён быў падобны то на Моцарта, то на Шуберта, як брат, і зорка ў яго на грудзях складалася з лугавых кветак, і ўсярэдзіне яе весела і раскошна распусцілася жоўтая прымула.
Не вельмі мне ўпасавала, што стары так жартаўліва адмяжоўваўся ад маіх пытанняў і нападак, і я паглядзеў на яго дакорліва. Тады ён нахіліўся наперад, наблізіў вусны, цяпер ужо аж надта дзіцячыя, да майго вуха і ціха прашаптаў:
- Хлопчык мой, ты прымаеш старога Гётэ надта сур'ёзна. Старых людзей, якія ўжо памерлі, не трэба прымаць на сур'ёзе, а то абыдзешся з імі несправядліва. Мы, несмяротныя, не любім, калі да чаго-небудзь ставяцца несур'ёзна, мы любім жарты. Сур'ёзнасць, мой хлопчык, гэта атрыбут часу; яна ўзнікае, адкрыю табе, ад завышэння цаны часу. Я таксама калісьці надта высока цаніў час, таму і хацеў дажыць да ста. А ў вечнасці, каб ты ведаў, часу няма; вечнасць - гэта ўсяго толькі імгненне, якога адно якраз і хапае, што на жарт.
Гаварыць з ім сур'ёзна і праўда ж больш не было чаго, ён весела і спрытна падскокваў, і прымула ў ягонай зорцы то вылятала з яе, як ракета, то памяншалася і знікала. Калі ён ззяў сваімі па і фігурамі, я міжволі падумаў, што гэты чалавек, прынамсі, не ўпусціў выпадку навучыцца танцаваць. У яго гэта выходзіла выдатна. Тут я зноў успомніў пра скарпіёна, правільней, пра Молі, і крыкнуў Гётэ:
- Скажыце, а Молі тут няма?
Гётэ зарагатаў. Ён падышоў да стала, адамкнуў адну шуфляду, дастаў адтуль адну ні тое скураную, ні тое аксамітавую скрыначку, адчыніў яе і паднёс да маіх вачэй. Там мільгочучы на чорным аксаміце, ляжала малюсенькая жаночая ножка, бездакорная, беспадобная ножка, крыху сагнутая ў калене, з выцягнутым уніз ступачком, завостранай далікатнай лініяй пальчыкаў.
Я працягнуў руку, каб узяць гэтую ножку, у якую ўжо закахаўся, але калі я хацеў ухапіць яе двума пальцамі, цацка як бы борздзенька адсунулася, і ў мяне раптам узнікла падазрэнне, што гэта і ёсць той скарпіён. Гётэ, здавалася, зразумеў гэта, здавалася нават, ён акурат і хацеў, якраз і дабіваўся гэтай глыбокай збянтэжанасці, гэтай сутаргавай барацьбы паміж жаданнем і страхам. Ён паднёс чароўнага скарпіёнчыка да самага майго твару, убачыў маё памкненне, убачыў, як я ў жаху адхіснуўся, і гэта, здавалася, вельмі яго задаволіла. Дражнячы мяне сваёй цудоўнай небяспечнай штучкай, ён зноў зрабіўся стары, старажытны, тысячагадовы, сівы, і яго завялы, старэчы твар смяяўся ціха, бязгучна, смяяўся рэзка і загадкава, з нейкім глыбакадумным старэчым гумарам.
Прачнуўшыся, я адразу забыў свой сон, толькі пазней ён узгадаўся мне. Праспаў я, мабыць, каля гадзіны, сярод музыкі і штурхатні, за столікам - ніяк жа не думаў, што я на такое здольны. Мая мілая дзяўчына стаяла перад мною, трымаючы руку на маім плячы.
- Дай мне дзве-тры маркі, - сказала яна, - я там сёе-тое з'ела.
Я аддаў ёй свой кашалёк, яна пайшла з ім і неўзабаве вярнулася.
- Ну вось, цяпер я крыху пасяджу з табою, а потым мне трэба будзе сысці, у мяне спатканне.
Я спалохаўся.