- З адным герам, маленькі Гары. Ён запрасіў мяне ў бар «Адэон».
- О, а я быў падумаў, што ты не пакінеш мяне аднаго.
- Вось і запрасіў бы. Але цябе апярэдзілі. Што ж, затое ашчадзіш грошы. Ведаеш «Адэон»? Пасля поўначы толькі шампанскае. Мяккія фатэлі, негрыцянская капэла, вельмі элегантна.
Пра ўсё гэта я неяк не падумаў.
- Ах, - сказаў я, умольным голасам, - дык дазволь мне запрасіць цябе! Я лічыў, што гэта само сабою разумеецца, мы ж падружыліся. Дазволь запрасіць цябе куды заўгодна табе, прашу цябе.
- Вельмі міла. Але ведаеш, слова ёсць слова, я падрадзілася, і я пайду. Не турбуйся больш! Выпі лепш яшчэ глыток, у нас жа яшчэ ёсць віно ў бутэльцы. Выпі яго і пойдзеш сабе дамоў і ляжаш спаткі. Абяцай мне.
- Не, слухай, дамоў я не магу ісці.
- А-а, гэтыя твае гісторыі! Ты ўсё яшчэ не ўправіўся са сваім Гётэ (вось тут якраз я і ўспомніў свой сон). Але калі ты сапраўды не можаш ісці дамоў, заставайся тут, у іх ёсць нумары. Заказаць табе?
Я ўзрадаваўся і спытаў, дзе можна будзе пабачыць яе зноў. Дзе яна жыве? Гэтага яна мне не сказала. Трэба, бач, толькі крышку пашукаць, і ўжо ж знайду.
- А ці нельга цябе запрасіць?
- Куды?
- Куды і калі табе захочацца.
- Добра. У аўторак павячэраем у «Старым францысканцы», на другім паверсе. Да пабачэння!
Яна падала мне руку, і толькі цяпер я звярнуў увагу на гэтую руку, якая так пасавала да яе голасу, - прыгожую і поўную, разумную і добрую. Яна пакепліва ўсміхнулася, калі я пацалаваў ёй у руку.
У апошні момант яна яшчэ раз абярнулася да мяне і сказала:
- Я хачу яшчэ сёе-тое сказаць табе - у сувязі з Гётэ. Разумееш, тое самае, што ў цябе атрымалася з Гётэ, калі ты выбухнуў ад ягонага партрэта, бывае ў мяне час-парою са святымі.
- Са святымі? Ты такая пабожная?
- Не, я не пабожная, на жаль, але калісьці такою была і калі-небудзь яшчэ буду. А цяпер няма калі пабожнічаць.
- Няма калі? Хіба на гэта патрэбен час?
- І яшчэ колькі! На пабожнасць патрэбен час, патрэбная нават незалежнасць ад часу! Нельга быць сур'ёзна пабожнай і жыць у рэчаіснасці, яшчэ і прымаючы яе таксама сур'ёзна, - час, грошы, бар «Адэон» і ўсё такое іншае.
- Разумею. Але што там у цябе са святымі?
- Так, ёсць святыя, якіх я асабліва люблю, - Стэфан, святы Францыск і іншыя. І вось часам мне пападаюцца іхнія выявы, а таксама Збаўцы і Багародзіцы, такія ілжывыя, фальшывыя, дурныя выявы, што мне і глядзець на іх млосна гэтак жа, як табе на той партрэт Гётэ. Калі я бачу такога саладжавага, дурнога Збаўцу і бачу, як іншыя лічаць такія карцінкі цудоўнымі і ўзвышальнымі для душы, я ўспрымаю гэта як знявагу сапраўднага Збаўцы і думаю - ах, навошта Ён жыў і так страшэнна пакутаваў, калі людзям дастаткова і такое дурное Яго выявы! Але тым не менш я ведаю, што і мой вобраз Збаўцы альбо Францыска - гэта ўсяго толькі вобраз нейкага чалавека і на правобраз не цягне, што самому Збаўцу мой унутраны вобраз Яго здаўся б такім самым дурным і ўбогім, як мне гэтыя саладжавыя абразкі. Я кажу табе гэта не дзеля таго, каб апраўдаць тваю прыкрасць і злосць на той партрэцік, не, тут не твая рацыя, кажу я гэта, толькі каб паказаць табе, што здольная зразумець цябе. Бо ў вас, навукоўцаў і мастакоў, поўныя галовы ўсялякімі незвычайнымі бэбахамі напханыя, але вы такія самыя людзі, як і астатнія, і ў нас, у астатніх, таксама ёсць у галовах свае мары і свае гульні. Я ж заўважыла, вучоны герык мой, што ты трошкі збянтэжыўся, думаючы, як расказаць мне сваю гісторыю з Гётэ, - табе трэба было парупіцца зрабіць свае высокія матэрыі зразумелымі простай дзяўчыне. Ну вось, я і хачу паказаць табе, што не было табе ніякай патрэбы надта высільвацца. Я цябе і так разумею. А цяпер хопіць! Табе трэба паспаць.
Яна пайшла, а мяне правёў на трэці паверх стары лёкай, дакладней, спачатку ён распытаўся пра мой багаж і, пачуўшы, што багажу няма, узяў з мяне наперад за тое, што на яго мове называлася «начлежнымі нумарамі». Пасля ён падняўся са мною па старой цёмнай лесвіцы, завёў у нейкі пакойчык і пакінуў аднаго. Там стаяў драўляны ложак, вельмі кароткі і цвёрды, а на сцяне вісела шабля, каляровы партрэт Гарыбальдзі і завялы вянок ад свята нейкага клуба.
Я многае аддаў бы за начную лёлю. Але было там толькі, прынамсі, вада і маленькі ручнічок, так што я ўмыўся, а пасля лёг на ложак не распрануўшыся, не патушыўшы святла. Цяпер можна было спакойна падумаць. Дык вось, з Гётэ ўсё ўладзілася. Цудоўна, што ён явіўся мне ў сне! І гэтая прыглядная дзяўчына - ведаць бы яе імя! Раптам жа чалавек, жывы чалавек, які разбіў каламутны шкляны каўпак маёй змярцвеласці і падаў мне руку, добрую, прыгожую, цёплую руку! Раптам жа зноў рэчы, якія нейкім чынам тычыліся мяне, пра якія я мог думаць з радасцю, з хваляваннем, з цікавасцю! Раптам адчыненыя дзверы, праз якія да мяне ўвайшло жыццё! Можа, я зноў здолею жыць, можа, зноў зраблюся чалавекам. Мая душа, прызаснулая на холадзе і амаль замерзлая, ачулася зноў, сонна паварушыла слабкімі крылцамі. Гётэ пабываў у мяне. Дзяўчына сказала мне есці, піць, спаць, па-сяброўску мне паспагадала, высмеяла, назвала дурным хлопчыкам. І яшчэ яна, цудоўная мая сяброўка, расказала пра святых, паказала, што нават у самых дзіўных сваіх заваротах галавы я зусім не адзінокі, не хваравітае, незразумелае выключэнне, што ў мяне ёсць браты і сёстры, што мяне разумеюць. Ці ўбачу яе зноў? Так, вядома, ёй можна даверыцца. «Слова ёсць слова!».
І вось я ўжо зноў заснуў і праспаў каля чатырох-пяці гадзін. Было ўжо больш за дзесяць, калі я прачнуўся - у памятай вопратцы, разбіты, стомлены, з успамінам пра нешта жахлівае, што было напярэдадні, але жывы, поўны надзеяў, поўны добрых думак. Вяртаючыся ў сваю кватэру, я не адчуваў ані знаку тых страхаў, якія так палохалі мяне надоечы.
На лесвіцы, вышэй араўкарыі, я сустрэўся з «цётачкай», маёй гаспадыняй, якую мне рэдка выпадала бачыць, але прыветлівасць якое падабалася. Сустрэча мне была непрыемная, выгляд у мяне, непрычасанага і няголенага, быў усё-такі нясвежы. Увогуле, яна не лічылася з маім жаданнем, каб мяне не турбавалі і не заўважалі, але сёння, здаецца, і сапраўды прарвалася завеса, абвалілася перагародка паміж мною і навакольным светам - «цётачка» засмяялася і спынілася.
- Ну, і пагулялі вы, гер Галер, нават не начавалі дома. Уяўляю сабе, як вы стаміліся.
- Так, - сказаў я і таксама засмяяўся, - ноч сёння была даволі бурная, і каб не парушаць стылю вашага дома, я заначаваў у гасцініцы. Я вельмі шаную спакой і прыстойнасць вашага дома, часам я здаюся сабе ў ім нейкім іншародным целам.
- Не смейцеся, гер Галер.
- О, я смяюся толькі сам з сябе.
- Якраз гэта і нядобра. Вы не павінны пачувацца «іншародным целам» у маім доме. Жывіце сабе, як вам падабаецца, і рабіце, што вам хочацца. У мяне было шмат вельмі-вельмі прыстойных жыльцоў, аж занадта прыстойных, але ніхто не быў спакайнейшы і не заважаў нам менш, чым вы. А цяпер - хочаце чаю?
Я не ўстояў. Чай быў пададзены мне ў яе гасцёўні з прыгожымі дзедаўскімі партрэтамі і дзедаўскай мэбляй, і мы крыху пагаманілі. Не задаючы адкрытых пытанняў, гэтая ласкавая жанчына даведалася сёе-тое пра маё жыццё і мае думкі, яна слухала мяне з той сумессю ўвагі і мацярынскай непрыдзірлівасці, з якой ставяцца разумныя жанчыны да дзівацтваў мужчын. Зайшла гаворка і пра яе пляменніка, і ў суседнім пакоі яна паказала мне яго апошні аматарскі радыёпрыёмнік. Вось якую машыну змайстраваў вольнымі вечарамі гэты ўседлівы малады чалавек, захоплены ідэяй бяздротавай і ўгоднай Госпаду Богу тэхнікі, якому спатрэбіліся тысячы гадоў, каб адкрыць і вельмі недасканала прадставіць тое, што заўсёды ведаў і чым разумней карыстаўся кожны мысляр. Мы пагаварылі пра гэта, бо цётачка, крыху схільная да пабожнасці, не пярэчыла, каб пагутарыць на рэлігійныя тэмы. Я сказаў ёй, што ўсюдыіснасць усіх сілаў і дзеянняў была выдатна вядомая старажытным індыйцам, а тэхніка давяла да агульнай свядомасці толькі малую частку гэтага феномену, сканструяваўшы яму, гэта значыць, на гукавыя хвалі, пакуль што яшчэ страшэнна недасканалы прыёмнік і перадатчык. Самая ж сутнасць гэтага старога ведання, нерэальнасць часу, дагэтуль незаўважаная тэхнікай, але, вядома, урэшце яна таксама будзе «адкрыта» і трапіць у рукі дзельным інжынерам. Адкрыюць, магчыма, вельмі хутка, што нас увесь час акружаюць не толькі цяперашнія карціны і падзеі, - як музыка з Парыжа і Берліна чутна цяпер у Франкфурце альбо ў Цюрыху, - але што ўсё, што калі-колечы здаралася, гэтак сама рэгіструецца і што з часам мы напэўна пачуем, з дапамогай ці без дапамогі дроту, з гукавымі перашкодамі альбо без іх, як гавораць Саламон і Вальтэр фон дэр Фогельвайдэ. І ўсё гэта, як сёння пачаткі радыё, будзе служыць людзям толькі дзеля таго, каб уцякаць ад сябе і ад сваёй мэты, зблытваючыся з усё большай сеткай забаваў і бескарыснай занятасці. Але ўсе гэтыя добра вядомыя мне рэчы я гаварыў не тым прывычным сваім тонам, які цяпер поўны з'едлівай пагарды да часу і тэхнікі, а жартаўліва і лёгка, і цётачка ўсміхалася, і мы праседзелі разам цэлую гадзіну, папіваючы чаёк і былі задаволеныя.
На вечар аўторка я запрасіў гэтую прыгожую дзяўчыну з «Чорнага арла», і прабавіць рэшту часу каштавала мне немалых намогаў. А калі аўторак нарэшце настаў, важнасць маіх адносінаў з незнаёмай была ўжо мне да страшнага ясная. Я думаў толькі пра яе, я чакаў ад яе ўсяго, я гатовы быў усё прынесці ёй у ахвяру, кінуць да яе ног, хоць зусім і не быў у яе закаханы. Варта мне толькі ўявіць сабе, што яна парушыць альбо забудзе нашую дамоўленасць, і ўжо ясна бачыў, што тады будзе са мною: свет зноў апусцее, пацякуць шэрыя, нішчымныя дні, зноў вернецца жах пустаты і змярцвеласці вакол мяне, і адзінае выйсце з гэтага маўклівага пекла - брытва. А брытва зусім не зрабілася мне мілейшай за гэтыя некалькі дзён, яна палохала мяне зусім не менш, чым раней. Вось гэта мне і было агідна: я адчуваў глыбокі, шчымлівы страх, я баяўся перарэзаць сабе горла, баяўся памірання, супраціўляўся яму з такой дзікай упартасцю, быццам я здаровы чалавек, а маё жыццё - рай, жыву сабе ані дбаю. Я разумеў свой стан з поўнай, бязлітаснай яснасцю, разумеў, што не што іншае, як невыносны раздрай паміж няздольнасцю жыць і няздольнасцю памерці робіць так важнай гэтую маленькую прыгожую паскакуху з «Чорнага арла». Яна была акенцам, малюсенькай светлай проймай у цёмнай пячоры майго страху. Яна была ратункам, дарогай на волю. Яна павінна была навучыць мяне жыць альбо навучыць памерці, яна павінна была дакрануцца цвёрдай і прыгожай рукой да майго здубянелага сэрца, каб яно альбо расцвіло, альбо рассыпалася ад дотыку жыцця. Адкуль узялася ў яе гэтая сіла, адкуль прыйшла да яе гэтая магія, з якіх таямнічых прычынаў займела яна такое глыбокае значэнне для мяне, пра гэта я не думаў, ды і было мне гэта абы што; зусім няважна было гэта ведаць. Ніякае веданне, ніякае разуменне мне ўжо нічога не значыла, бо менавіта ж ім я быў перакормлены, і якраз у ім была самая вострая, самая прыніжальная і ганебная мука, што я так выразна бачыў і ўсведамляў свой стан. Я бачыў гэтага малога, гэтага звера Стэпавага ваўка мухай у павуціне, бачыў, як рашаецца ягоны лёс, як заблытаўся ён і які ён бездапаможны, як напружыніўся, каб упіцца ў яго, павук, але якая блізкая, здаецца, і рука дапамогі. Я мог бы сказаць самыя разумныя і тонкія рэчы пра сувязі і прычыны маіх пакутаў, маёй душэўнай хваробы, майго вар'яцтва, майго неўрозу, гэтая механіка мне была зразумелая. Але патрэбныя былі не веданне, не разуменне - не іх я так палка прагнуў - а ўражанні, рашэнне, штуршок і скачок.
Хоць тыя некалькі дзён я зусім не сумняваўся, што мая знаёмая стрымае слова, у апошні дзень я быў усё-такі моцна ўсхваляваны і няпэўны; ніколі ў жыцці я не чакаў вечара так нецярпліва. І якімі невыноснымі ні рабіліся напружанне і нясцерп, яны надзіва добра мяне бадзёрылі: неверагодна радасна і нова было мне, расчараванаму, хто ўжо даўно нічога не чакаў, ні з чога не радаваўся, цудоўна гэта было - цэлы дзень кідацца ў трывозе, страхаце і ліхаманкавым чаканні, загадзя ўяўляць сабе вынікі вечара, галіцца дзеля яго і апранацца (асабліва старанна, новая кашуля, новы гальштук, новыя шнуркі ў чаравікі). Кім бы ні была гэтая разумная і таямнічая дзяўчына, якім бы чынам ні ўступіла яна ў такі кантакт са мною, мне гэта не мела значэння; яна існавала, цуд адбыўся, я яшчэ раз знайшоў чалавека і знайшоў у сабе новую цікавасць да жыцця! Важна было толькі, каб гэта доўжылася, каб я аддаўся панадзе, каб пайшоў за зоркай.
Незабыўнае імгненне, калі я зноў убачыў яе! Я сядзеў за маленькім столікам старога ўтульнага рэстарана, папярэдне заказаным па тэлефоне, хоць патрэбы ў тым і не было, і вывучаў меню, а ў шклянцы з вадой стаялі дзве цудоўныя архідэі, якія я купіў сваёй сяброўцы. Чакаць давялося даволі доўга, але я быў пэўны, што яна прыйдзе, і не хваляваўся. І вось яна прыйшла, спынілася каля гардэроба і павіталася са мною толькі ўважлівым, крыху выпрабавальным позіркам сваіх светла-шэрых вачэй. Я недаверліва прасачыў, як трымаецца з ёю афіцыянт. Не, дзякаваць Богу, ніякай фамільярнасці, ані знаку недыстанцыйнасці, ён быў беззаганна ветлівы. І ўсё ж яны былі знаёмыя, яна называла яго Эміль.
Калі я паднёс ёй архідэі, яна радасна засмяялася.
- Гэта вельмі міла, Гары. Ты хацеў зрабіць мне дарунак, - так бо? - і не ведаў, што выбраць, ну, не вельмі ведаў, ці маеш ты права дарыць мне што-небудзь, ці не пакрыўджуся я, вось і купіў архідэі, гэта ж толькі кветкі, а каштуюць усё-такі дорага. Дзякую. Мімаходзь скажу табе адразу: я не хачу, каб ты рабіў мне дарункі. Я жыву на грошы мужчын, але на твае грошы жыць не хачу. Але як бо ты перамяніўся! Цябе не пазнаць. Таго разу ты быў такі, як калі б цябе толькі-толькі з пятлі дасталі, а цяпер во - ужо амаль чалавек. Дарэчы, ты выканаў мой загад?
- Які загад?
- Забыўся? Хачу спытаць, ці ўмееш ты цяпер танцаваць факстрот. Ты казаў, што не хочаш нічога, апроч як выконваць мае загады, што слухацца мяне табе мілей за ўсё. Успамінаеш?
- О так, гэта застаецца ў сіле! Я казаў сур'ёзна.
- А танцаваць так-такі яшчэ не навучыўся?
- Хіба ж можна ўсяго за колькі тых дзён?
- Вядома. Факстрот можна навучыцца за гадзіну, бастон - за дзве. Танга больш складанае, але яно табе пакуль што і не патрэбнае.
- А цяпер мне пара нарэшце ведаць тваё імя.
Яна моўчкі паглядзела на мяне.
- Можа, ты адгадаеш. Мне было б вельмі прыемна, калі б ты адгадаў. Ну ж бо, паглядзі на мяне добранька! Ты яшчэ не заўважыў, што ў мяне часам бывае хлапечы твар? Напрыклад, цяпер?
І праўда, прыгледзеўшыся да яе твару, я згадзіўся з ёю, гэта быў хлапечы твар. І калі я хвілінку павагаўся, твар загаварыў са мною і нагадаў мне маю падлеткавасць і тагачаснага сябра - таго звалі Герман. На нейкае імгненне яна зусім ператварылася ў таго Германа.
- Калі б ты была хлопчыкам, - сказаў я здзіўлена, - табе след было б звацца Германам.
- Хто ведае, можа, я і ёсць хлопчык, толькі пераапрануты, - сказала яна гарэзліва.