Я сказаў гэта вельмі бойка, але не ад шчырага сэрца. Я не мог уявіць сабе такі абсалютна несімпатычны мне апарат у сваім кабінеціку з кнігамі, ды і танцаваць мне зусім не карцела. Пры нагодзе, думаў я, гэта можна паспрабаваць, - хоць і быў перакананы, што я надта стары няўклюда і танцаваць ужо не навучуся. Але так, згопалу, - гэта было мне занадта імкліва, і я адчуваў, як ува мне, старым, распешчаным знаўцы музыкі, паўстае ўсё супроць грамафона, джазу і сучаснай музычнай скочнасці. І каб цяпер у маім пакоі, побач з Навалісам і Жанам Полем, у келлі, дзе я аддаваўся сваім думкам, у маёй схованцы загучалі амерыканскія шлягеры, а я каб яшчэ і скакаў пад іх, - людзі аніяк не маглі патрабаваць ад мяне. Але патрабавалі гэтага не нейкія абстрактныя «людзі», патрабавала Герміна, а ёй якраз і выпадала камандаваць. Я падпарадкаваўся. Вядома, я падпарадкаваўся.
На другі дзень паполудні мы сустрэліся ў кавярні. Герміна ўжо сядзела там, калі я прыйшоў, і піла чай. Яна, усміхаючыся, паказала мне газету, дзе знайшла маё імя. Гэта быў адзін з тых крыклівых рэакцыйных лісткоў маёй радзімы, у якіх час ад часу сюд-туд пракідаліся зласлівыя артыкулы супроць мяне. Падчас вайны я быў яе праціўнікам, пасля вайны заклікаў да спакою, цярплівасці, чалавечнасці і самакрытыкі, вынік - усё больш і больш з кожным днём грубай, пошлай і дзікай нацыяналістычнай цкоўлі ў газетцы. Гэта быў зноў выпад такога роду, дрэнна напісаны, напалавіну накрэмзаны самім рэдактарам, напалавіну скялемзаны з мноства падобных выступаў блізкай яму прэсы. Ніхто, як вядома, не піша горш, чым абаронцы спарахнелай ідэалогіі, ніхто не выяўляе менш ахайнасці і прыстойнасці ў сваім рамястве, чым яны. Герміна прачытала гэты артыкул і даведалася з яго, што Гары Галер - шкоднік і бязродны прахадзімец і што, вядома, справы бацькаўшчыны не могуць не быць дрэннымі, пакуль тут трываюць такіх людзей і такія думкі і выхоўваюць моладзь у духу сентыментальнай ідэі адзінага чалавецтва, замест таго каб выхоўваць яе ў баявым духу помсты заклятаму ворагу.
- Гэта ты? - спыталася Герміна, паказваючы на маё імя. - Ну, і нажыў жа ты сабе ворагаў, Гары. Цябе гэта злуе?
Я прачытаў некалькі радкоў, усё было як звычайна, кожны з гэтых стэрэатыпных кленічаў быў мне ўжо шмат гадоў да агіды знаёмы.
- Не, - сказаў я, - гэта мяне не злуе, я даўно прывык. Я няраз казаў, што, замест каб закалыхваць сябе палітыканскім пытаннем «хто вінаваты?», кожны народ, а нават і асобны чалавек павінен пакалупацца ў сабе, зразумець, наколькі ён сам, праз свае ж памылкі, недагляды, дурныя звычкі, вінаваты ў вайне і іншых няшчасцях свету, што гэта, можа, адзіны спосаб пазбегчы наступнай вайны. Гэтага яны не даруюць, дзіва што, яны ж самыя не вінаватыя, - кайзер, генералы, буйныя прамыслоўцы, палітыкі, газеты, - нікому няма чым сябе папікнуць, ні на кім няма ніякай віны! Можна падумаць, што ў свеце ўсё выдатна, толькі вось дзесятак мільёнаў забітых гніюць у зямлі. І разумееш, Герміна, хоць такія пасквілі ўжо не могуць раззлаваць мяне, часам робіцца ад іх моташна. Дзве траціны маіх суайчыннікаў чытаюць такога роду газеты, чытаюць кожнай раніцы і кожны вечар гэтыя словы, людзей штодня апрацоўваюць, павучаюць, падбухторваюць, робяць незадаволенымі і злоснымі, а мэта і канец усяго гэтага - зноў вайна, наступная, ужо навіслая вайна, якая, напэўна ж, будзе яшчэ больш жахлівая за мінулую. Усё гэта як божы дзень ясна і проста, кожны чалавек мог бы зразумець, мог бы, калі б з гадзінку падумаў, прыйсці да такой самай высновы. Але ніхто не хоча, ніхто не хоча ўнікаць наступнай вайны, ніхто не хоча выбаўляць сябе і сваіх дзяцей ад наступнай масавай разні, калі гэта каштуе не танней. Падумаць гадзінку, на нейкі час заглыбіцца ў сябе і задацца пытаннем, у якой меры ты сам удзельнічаеш і вінаваты ў беспарадку і зле, што пануюць у свеце, - гэтага, разумееш, ніхто не хоча! І значыцца, так будзе і далей, і тысячы людзей будуць дзень у дзень рупліва спрычыняцца да новай вайны. З таго часу як я гэта ведаю, яно забівае мяне і ўкідае ў роспач, у мяне ўжо няма ні «бацькаўшчыны», ні ідэалаў, гэта ж ўсё толькі дэкарацыя варацілам, якія рыхтуюць чарговую бойню. Няма ніякага рэзону па-чалавечы думаць, гаварыць, пісаць, няма сэнсу насіцца з добрымі думкамі: на двух-трох чалавек, якія гэта робяць, прыпадае кожны дзень тысячы газет, часопісаў, прамоваў, адкрытых і таемных пасяджэнняў, якія імкнуцца да зусім іншага і дасягаюць таго іншага.
Герміна слухала спачувальна.
- Так, - сказала яна цяпер, - твая праўда. Вядома, вайна зноў будзе, не трэба чытаць газет, каб ведаць гэта. Можна і пажурыцца з добрага дзіва, але ці варта. Гэта ўсё адно як журыцца, што так яно, а ці гэтак, а паміраць давядзецца. Змагацца са смерцю, мілы Гары, - занятак заўсёды прыгожы, высакародны, цудоўны і годнасны, а значыцца з вайной - таксама. Але ж гэта заўсёды - безнадзейнае і марнае донкіхоцтва.
- Можа, яно і так, - рэзка ўсклікнуў я, - але ад такіх праўдаў, што ўсе мы неўзабаве паўміраем і, значыцца, на ўсё можна напляваць, само жыццё робіцца пошлым і дурным. Па-твойму, выходзіць, нам трэба ўсё кінуць, адмовіцца ад усякай духоўнасці, ад усякіх памкненняў, ад усякай чалавечнасці, змірыцца з гвалтам, любоўю да славы і грошай і чакаць за куфлем піва наступнай мабілізацыі?
Дзіўны быў позірк, які цяпер кінула на мяне Герміна, позірк пакепліва-здзеклівы, шальмавата-дураслівы, спагадліва-таварыскі і разам з тым цяжкі, поўны значнасці і самай глыбокай сур'ёзнасці!
- Ай, ды не ж, - сказала яна зусім па-мацярынску. - Тваё жыццё не будзе пошлым і дурным, нават калі ты ведаеш, што змаганне не прывядзе да поспеху. Куды больш пошла, Гары, змагацца за нешта добрае, за нейкі там ідэал і думаць, што ты мусіш дасягнуць яго. Хіба ідэалы існуюць дзеля таго, каб іх дасягалі? Хіба мы, людзі, жывём дзеля таго, каб адмяніць смерць? Не, мы жывём, каб баяцца яе, а потым зноў любіць, і менавіта ж дзякуючы ёй, смерці, жыццё часам так цудоўна прамяніцца. Ты дзіця, Гары. Слухайся цяпер і ідзі са мною, у нас сёння ёсць шмат чым заняцца. Сёння я больш не буду думаць пра вайну і газеты. А ты?
Дзіва што! Я таксама гатовы пра гэта не думаць. Мы пайшлі разам - гэта быў наш першы шпацыр па горадзе разам - у музычны магазін; там мы пачалі аглядаць грамафоны, мы іх адчынялі, зачынялі, заводзілі, і калі адзін з іх здаўся нам якраз што трэба, вельмі зручны і недарагі, я намерыўся купіць яго, але Герміна не хацела спяшацца. Яна стрымала мяне, і я спачатку выправіўся з ёю ў другую краму, каб і там агледзець і праслухаць грамафоны ўсіх тыпаў і памераў, і толькі пасля гэтага яна згадзілася вярнуцца ў першы магазін і купіць раней правераны апарат.
- Вось бачыш, - сказаў я, - гэта мы маглі б зрабіць прасцей.
- Ты так думаеш? А заўтра, можа, мы ўбачылі б у іншай вітрыне такі самы апарат, толькі на дваццаць франкаў таннейшы. І апрача таго купляць - гэта асалода, а што дае асалоду, тым якраз і трэба асаладзіцца на поўніцу. Табе яшчэ трэба вучыцца і вучыцца.
З дапамогай пасыльніка мы даставілі наш набытак да мяне на кватэру.
Герміна ўважліва агледзела маю гасцёўню, пахваліла печ і канапу, пасядзела на крэслах, пачапала кнігі, затрымалася перад фотаздымкам маёй каханай. Грамафон мы паставілі на камоду сярод наваленых кніг. І тут пачалася наша навука. Яна паставіла факстрот, паказала мне першыя па, узяла маю руку і павяла. Я паслухмяна таптаўся за ёю, натыкаўся на крэслы, слухаўся яе ўказак, не разумеў яе, наступаў ёй на ногі і быў такі ж нехлямяжы, як і руплівы. Пасля другога танца яна кінулася на канапу і засмяялася, як дзіця.
- Божа, які ж ты растопа! Хадзі проста, бы на шпацыры! Тужыцца зусім не трэба. Табе, здаецца, нават горача стала? Добра, хвілін пяць адпачнём! Зразумей, танцаваць, калі ўмееш, гэтак жа проста, як думаць, а навучыцца танцаваць куды лягчэй. Цяпер ты будзеш больш спакойна ставіцца і да таго, што людзі не прывучаюцца думаць, што ім куды спадручней называць спадара Галера здраднікам радзімы і спакойна чакаць наступнай вайны.
Праз гадзіну яна пайшла, але запэўніла, што наступным разам навука пойдзе спарней. У мяне на гэты конт была іншая думка, і я быў вельмі расчараваны сваёй дурасцю і няўклюднасцю, за гэтую гадзіну я, здавалася, зусім не навучыўся, і мне не верылася, што наступным разам усё пойдзе лепш. Не, каб танцаваць, патрэбны здольнасці, якія ў мяне і не начавалі: гарэзлівасць, весялосць, нявіннасць, легкадумства, запал. Што ж, я даўно так і думаў.
Але, дзіўная рэч, наступным разам пайшло сапраўды лепш, і мне нават цікава стала, і пад канец урока Герміна заявіла, што факстрот я ўжо, бач ты, засвоіў. Але калі з гэтага яна зрабіла выснову, што заўтра мне трэба будзе ісці з ёю ў які-небудзь рэстаран, я перапалохаўся і заўпарціўся. Яна холадна нагадала мне пра маё абяцанне слухацца і загадала мне з'явіцца заўтра на чай у гатэль «Баланс».
Таго вечара я сядзеў дома, хацеў пачытаць, але не здолеў. Я баяўся заўтрага; страх было і падумаць, што я, стары, нясмелы, сарамяжлівы адлюднік, не толькі з'яўлюся ў адной з гэтых пошлых сучасных установаў, дзе п'юць чай і танцуюць, але і выступлю сярод чужых людзей у ролі танцора, яшчэ нічога не ўмеючы. І прызнаюся, я сам з сябе смяяўся і саромеўся сябе самога, калі адзін, у ціхім сваім кабінеце, завёў грамафон і ціхенька, на дыбачках, прарэпетыраваў факстротныя па.
Назаўтрага ў гатэлі «Баланс» граў невялікі аркестрык, падавалі чай і віскі. Я паспрабаваў падкупіць Герміну, прапанаваў ёй пірожныя, паспрабаваў пачаставаць яе добрым віном, але яна была непахісная.
- Ты прыйшоў сюды не бавы бавіць. Гэта ўрок танцаў.
Я пратанцаваў з ёю разы два-тры, і ў прамежку яна пазнаёміла мяне з саксафаністам, смуглым, прыгожым маладым чалавекам іспанскага ці тое паўднёваамерыканскага тыпу, які, як яна сказала, умеў іграць на ўсіх інструментах і гаварыць на ўсіх мовах свету. Гэты сеньёр, здавалася, вельмі добра ведаў Герміну і быў з ёю ў самых прыяцельскіх стасунках, перад ім стаялі два рознай велічыні саксафоны, у якія ён папераменна трубіў, уважліва і весела вывучаючы чорнымі бліскучымі вачыма танцораў. На свой вялікі подзіў, я адчуваў нешта накшталт рэўнасці да гэтага прастадушнага, прыгожага музыканта, не любоўнай рэўнасці, не, - пра любоў у нас з Гермінай і мовы не было, - а рэўнасці больш духоўнай, сяброўскай, бо ён здаўся мне не так ужо і вартым той цікавасці, той проста-такі вызначальнай увагі, нават пашаноўнасці, якія яна да яго выяўляла. Забаўныя даводзіцца заводзіць тут знаёмствы, міжволі падумалася мне.
Пасля Герміну некалькі разоў запрашалі, а я заставаўся адзін за столікам і слухаў музыку, музыку, якое я дагэтуль трываць не мог. Божа, думаў я, цяпер, выходзіць, мне трэба асвоіцца тут і прыжыцца ў гэтым свеце гулякаў і шукальнікаў асалодаў, чаго я заўсёды ўсяляк пазбягаў і чым глыбока грэбаваў, у гэтым клішаваным, стандартным свеце мармуровых столікаў, джазавай музыкі, какотак, каміваяжораў! Я паныла пахлёбтваў чай, разглядваў падэлегантненую публіку. Мой пагляд спыняўся на дзвюх прыгожых дзяўчатах, абедзве хораша танцавалі, з захапленнем і зайздрасцю глядзеў я, як пругка, прыгожа, весела і ўпэўнена яны рухаліся.
Тут паявілася Герміна, яна была незадаволеная мною. Я тут не дзеля таго, абуралася яна, каб сядзець за чайным столікам з кіслым тварам, я павінен зараз жа набрацца духу і ісці танцаваць. Што? - я ні з кім не знаёмы? Тае бяды - яно і не трэба! Няўжо тут няма дзяўчат, якія мне падабаліся б?
Я паказаў ёй адну з тых, прыгажэйшая каторая, яна якраз стаяла непадалёк ад нас. Яе дзівосная аксамітная спаднічка, коратка стрыжаныя густыя валасы, поўныя, як у сталай жанчыны, рукі былі чароўныя. Герміна настойвала, каб я падышоў да яе і запрасіў. Я з усёй сілы ўпіраўся.
- Ды не магу я! - сказаў я, чуючы сябе няшчасным. - Калі б я быў прыгожы малады хлопец, тады б, можа! А гэтакі стары, непаваротлівы ёлуп, які і танцаваць як след не ўмее, - ды яна ж на смех падыме!
Герміна паглядзела на мяне з пагардай.
- А ці высмею цябе я, табе не абыходзіць. Які ж ты бука! Кожны, хто набліжаецца да дзяўчыны, рызыкуе быць высмеяным, тут ужо нічога не зробіш. Так што рызыкні, Гары, і ў горшым разе з цябе пасмяюцца, - а то ж я перастану верыць у тваё паслушэнства.
Яна не адступалася. Я панура ўстаў і падышоў да прыгожай дзяўчыны, як толькі зноў зайграла музыка.
- Увогуле я занятая, - сказала яна і з цікаўнасцю глянула на мяне вялікімі, жывымі вачыма, - але мой партнёр, здаецца, засеў у бары. Ну, што ж, давайце!
Я абняў яе і зрабіў першыя крокі, яшчэ здзіўляючыся, што яна не прагнала мяне, але яна ўжо зразумела, што са мною, і павяла сама. Танцавала яна цудоўна, я ўвайшоў у азарт і на нейкі час забыўся пра ўсе правілы танца, я проста плыў разам з ёю, адчуваў тугія сцёгны, адчуваў спрытныя паддатныя калені партнёркі, глядзеў у яе малады, распраменены твар і прызнаўся ёй, што танцую сёння ўпершыню ў жыцці. Яна ўсміхнулася і падбадзёрыла мяне, адказваючы на мае поўныя захаплення позіркі і ласкавыя словы на подзіў згодліва, - не словамі, а ціхімі, чароўнымі рухамі, якія збліжалі нас цясней і панадней. Моцна трымаючы правую на яе таліі, я шчасна і заўзята слухаўся рухаў яе ног, яе рук, яе плячэй, я ні разу, на сваё здзіўленне, не наступіў ёй, і, калі музыка адыграла, мы абое спыніліся і пляскалі ў далоні, пакуль зноў не зайгралі, а потым я яшчэ раз старанна, закахана і багавейна, выканаў гэты абрад.
Калі танец скончыўся, - а скончыўся ён вельмі рана, - мая аксамітная прыгажуня адышла, і раптам побач са мною апынулася Герміна, якая ўвесь час назірала за намі.
- Цяпер ты сёе-тое раскумекаў? - засмяялася яна ўхвальна. - Ты заўважыў, што жаночыя ножкі - гэта не ножкі стала? Ну, малайчына! Фокс ты, дзякаваць Богу, адужаў, заўтра возьмемся за бастон, а праз тры тыдні - баль-маскарад у залах «Глобуса».
Быў перапынак у танцах, мы сядзелі, і тут падышоў той прыгожы малады саксафаніст, сеньёр Пабла, кіўнуў нам і падсеў поплеч з Гермінай. Ён, здаецца, быў з ёю ў вялікай дружбе. Мне ж, прызнацца, таго першага разу ён зусім не спадабаўся. Прыгожы ён, праўда, быў, нічога тут не скажаш, прыгожы і з твару і з паставы, але ніякіх іншых вартасцяў я ў ім не знайшоў. Ды і валодаць мноствам моваў было яму лёгка, бо наогул нічога не гаварыў, апрача слоў «калі ласка», «дзякую», «праўда-праўда ж», «вядома», «алё» і да таго падобных, а гэтыя словы ён і праўда ведаў на многіх мовах. Так, ён нічога не гаварыў, сеньёр Пабла, і, здаецца, ён не так ужо і многа думаў, гэты прыгожы кабальера. Яго справай было ўджыгаць у джазе на саксафоне, і гэтаму занятку ён, здаецца, аддаваўся любоўна і заўзята, сюд-туд падчас ігры ён раптам пляскаў у далоні альбо дапускаў сабе іншыя бурныя праявы энтузіязму, напрыклад, голасна і нараспеў выкрыкваў «о-о-о», «ха-ха», «алё»! Увогуле ж бо ён жыў на белым свеце яўна толькі дзеля таго, каб быць прыгожым, падабацца жанчынам, насіць каўнерыкі і гальштукі самай апошняй моды, а таксама мноства пярсцёнкаў на пальцах. Ягоны ўклад у гутарку быў у тым, што ён сядзеў з намі, усміхаўся нам, зіркаў на свой наручны гадзіннік, і круціў сабе цыгаркі, у чым быў вельмі спрытны. Яго цёмныя, прыгожыя крэольскія вочы, яго чорныя кучары не тоілі ў сабе ніякай рамантыкі, ніякіх праблем, ніякіх думак - зблізку гэты экзатычны прыгажун-паўбог быў вясёлы, крыху спешчаны хлапчук, толькі і ўсяго, і не больш за тое. Я загаварыў з ім пра ягоны інструмент і пра тэмбр у джазавай музыцы, ён павінен быў зразумець, што мае справу са старым меламанам і знаўцам па музычнай лініі. Але ён не падхапіў гэтай тэмы, а калі я, з ветлівасці да яго альбо, бадай што, да Герміны, паспрабаваў знайсці нейкае музычна-тэарэтычнае апраўданне джазу, ён ухіліўся ад мяне і маіх высілкаў міралюбнай усмешкай, і, відаць, яму было зусім невядома, што да і апрача джазу існавала яшчэ нейкая іншая музыка. Мілы ён быў чалавек, мілы і слаўны, і прыгожа ўсміхаліся яго вялікія пустыя вочы; але паміж ім і мною не было, здавалася, нічога агульнага: усё, што было яму важна і свята, не магло мяне хваляваць, мы прыйшлі з розных светаў, у нашых мовах не было ніводнага агульнага слова. (Але пазней Герміна паведаміла мне цікавую рэч. Яна сказала, што пасля размовы Пабла сказаў ёй наконт мяне, каб яна асцярожней абыходзілася з «гэтым чалавекам», ён жа, бач, такі няшчасны. І калі яна спыталася, з чаго ён гэта ўзяў, той сказаў: «Небарака, небарака. Паглядзі на яго вочы! Няздольны смяяцца».)
Калі чарнавокі адкланяўся і зноў зайграла музыка, Герміна ўстала.
- Цяпер ты мог бы зноў патанцаваць са мною, Гары. Альбо ж табе больш не хочацца?
З ёю таксама цяпер мне танцавалася лягчэй, вальней і весялей, хоць не так бесклапотна і самазабыўна, як з тою, іншай. Аддаўшыся мне яе весці, Герміна рухалася лёгка і далікатна, як пялёстак, і ў яе таксама я цяпер знайшоў і адчуў усе гэтыя то пяшчотлівыя, то гатовыя пырхнуць панады, ад яе таксама пахла жанчынай і каханнем, яе танец таксама пранікнёна і ласкава спяваў завабную песню полу - і, аднак, на ўсё гэта я не мог адказваць свабодна і весела, не мог забыцца і аддацца цалкам. Герміна была мне надта блізкая, яна была мне таварышкай, маёй сястрой, была такою, як і я, была падобная на мяне самога і на сябра майго юнацтва Германа, летуценніка, паэта, палымянага ўдзельніка маіх духоўных практыковак і загулаў.
- Ведаю, - сказала яна потым, калі я загаварыў пра гэта, - выдатна ведаю. Я яшчэ прымушу цябе закахацца ў мяне, але з гэтым не спех. Пакуль мы таварышы, мы людзі, якія спадзяюцца пасябраваць, бо мы зведалі адно аднаго. Цяпер мы будзем абое адно ў аднаго вучыцца і адно з адным гуляць. Я пакажу табе свой маленькі тэатр, навучу цябе танцаваць і быць крышку весялейшым і дурнейшым, а ты пакажаш мне свае думкі і сёе-тое са сваіх ведаў.
- Ах, Герміна, тут няма чаго і паказваць, ты ж ведаеш больш за мяне. Ты, дзяўчынка, дзівосны чалавек! Ва ўсякім разе ты разумееш мяне. Няўжо я табе нешта значу? Няўжо я не абрыд табе?
Яна змрочна апусціла вочы.
- Не падабаецца мне, калі ты такое кажаш. Успомні той вечар, калі ты, раздушаны роспаччу, кінуўся да мяне са сваёй пакутлівай адзіноты і стаўся мне таварышам! Чаму, як ты думаеш, я тады патрапіла распазнаць цябе і зразумець?
- Чаму, Герміна? Скажы!
- Бо я такая самая, як і ты. Таму што я такая самая адзінокая, як і ты, і гэтак сама, як і ты, няздольная кахаць і сур'ёзна прымаць жыццё, людзей і самую сябе. Заўсёды ж бо знаходзяцца такія людзі, якія патрабуюць ад жыцця самага высокага і не могуць прымірацца з яго грубасцю.
- Ну й ну! - усклікнуў я здзіўлена. - Разумею цябе, таварыш мой, ніхто не зразумее цябе так, як я. І ўсё ж ты мне - загадка. А ты так, як бы між іншым, спраўляешся з жыццём, у цябе ёсць твая цудоўная павага да дробязяў і радасцяў, ты так абазнаная ў жыцці. Як ты можаш пакутаваць ад яго? Як ты можаш западаць у роспач?
- Я не ў роспачы, Гары. Але пакутаваць ад жыцця - о так, у гэтым я абазнаная. Здзіўляешся, што я няшчасная, я ж бо так хораша ўмею танцаваць і арыентуюся на паверхні жыцця. А я, дружа мой, здзіўляюся, што ты так расчараваны ў жыцці, бо ты ж разбіраешся ў самых прыгожых і глыбокіх рэчах, ты ж у царстве Духа, мастацтва, думкі - як дома! Таму мы і пацягнуліся адно да аднаго, таму мы брат і сястра. Я навучу цябе танцаваць, граць, усміхацца, і ўсё ж не быць задаволеным. А ад цябе навучуся думаць і ведаць і ўсё ж не быць задаволенай. Ці ведаеш ты, што мы абое дзеці д'ябла?
- Так, мы ягоныя дзеці. Д'ябал - гэта дух, і мы яго няшчасныя дзеці. Мы выпалі з прыроды і завіслі ў пустаце. Але вось што я ўспомніў: у тым трактаце пра Стэпавага ваўка, пра які я табе казаў, напісана нешта наконт таго, што гэта толькі ілюзія Гары, калі ён думае, што ў яго адна альбо дзве душы, што ён складзены з адной альбо дзвюх асобаў. Кожны чалавек складаецца з дзесятка, з сотні, з тысячы душаў.
- Гэта ўжо мне падабаецца, - усклікнула Герміна. - У цябе, напрыклад, моцна развіты духоўны пачатак, але затое ты вельмі адстаў у розных маленькіх умельствах жыць. Мысляру Гары сто гадоў, а танцору Гары не мінула яшчэ і дня. Цяпер мы прасветлім яго далей і ўсіх ягоных маленькіх брацікаў, такіх сама маленькіх, неразумных і недарослых, як ён сам.
Яна з усмешкай глянула на мяне. І спыталася ціха змененым голасам:
- А як табе Марыя?