“Да кола! Да кола!” — гарлалі лонданскія пралетарыі васемнаццатага стагоддзя пры найменшым парыванні на вулічную бойку з надзеяй на відовішча.
Асаблівым поспехам карысталіся двубоі на кулаках між кабетамі. Аб іх нават абвесткі даваліся ў газетах кшталту: “Я, Элізабэт Уілсан з Кларкенуэла, жадаю атрымаць задавальненне ад Ханы Хайфілд пасля лаянкі, якая ў нас надарылася, і выклікаю яе на арэну дзеля кулачнага двубою са стаўкаю ў тры гінеі, а ў руцэ ў кожнай няхай будзе манета ў паўкроны, і тая, якая першай упусціць, лічыцца, што прайграла.”
Манеты патрэбныя былі, каб пані не драпаліся.
І вось скажыце, чаму цяпер, калі пралетарскі двубой на кулаках атрымаў высакароднае найменне бокс і пачаў служыць павышэнню фізічнай культуры савецкай моладзі, жанчыны аказаліся абдзеленымі? Хіба беларускія камсамолкі, якія садзяцца на трактары і ў кабіны аэрапланаў, меней мужныя, чымся старасвецкія лонданскія Элізабэт і Ханы? Чаму іх не прымаюць у секцыю бокса, якая стварылася пры Менскім тэхнікуме фізкультуры?
— Таму што ў баксёраў ва ўсіх зламаныя насы, — весела патлумачыў Алесь Вяжэвіч, разгарачаны, вясёлы, у незашпіленым сінім паліто-бобрыку і расхрыстанай на грудзях кашулі-вышыванцы, паўзверх якіх боўталіся на матузку дзве новенькія баксёрскія пальчаткі. – Ты што, хочаш хадзіць са зламаным носам?
Вераніка Манцэвіч мімаволі памацала свой нос, зграбненькі, роўненькі і трохі – трохі, для мілаты, кірпаты.
— Падумаеш, для савецкай жанчыны знешняя прыгажосць – не галоўнае.
— І ты б магла без ваганняў і шкадобы зламаць нос другой прыгожай дзяўчыне?
Вераніка сярдзіта наставіла каўнер драпавага палітончыка (восеньскі вецер не надта ласкавы).
— Калі яна – шпіёнка… Ці белагвардзейка… Запраста.
Алесь паблажліва ўсміхнуўся.
— А калі яна – твая сяброўка, і цябе проста паставілі з ёю біцца на рынг? А можна яшчэ і зубы павыбіваць…. Сківіцу зламаць…
Дзяўчына зазлавала:
— Ва ўсім свеце адбываюцца спаборніцтвы жанчын-баксёраў, яны нават мужчын перамагаюць. У Амерыцы ў школах для дзяўчат ёсць секцыі бокса, лічыцца, гэта добрая гімнастыка для цела. Я бачыла ў старой польскай газеце партрэт чэмпіёнкі, графіні Джын ля Мар – нават вельмі сімпатычная, нос на месцы. Ты спецыяльна перабольшваеш.
Але ў голасе дзяўчыны ўжо не чулася ранейшага энтузіязму. Вяжэвіч пераможна прыўзняў бровы. Але сёння ён гатовы быў пагадзіцца з аднакурсніцай ва ўсім: вось ужо два тыдні не бачыў яе такой вясёлай, і ўвогуле бачыў толькі здалёку, яна ўпарта пазбягала Алеся, і ён гадаў, чым яе пакрыўдзіў, што ў яе здарылася. І тое, што Вераніка прыйшла паглядзець на ягоную трэніроўку, да таго ж адна, без сябровак і гэтага клапатлівага ветрака П’янкова, напаўняла такой радасцю, што Алесю здавалася, ён зараз можа выкарыстаць у якасці баксёрскай ігрушы любую з вось гэтых цёмных навіслых над Менскам хмараў, і выб’е з яе ўсю чарнату і халодную вільгаць, і верне небу тую яснату, якая зараз у ягонай душы. Як усё ўдала – збываюцца мары. Дыскусія ў Акадэміі навук выкрыла ворагаў беларушчыны, ненавісны Корб-Варановіч, якому Ігнатоўскі рэкамендаваў пакінуць універсітэт і ўвогуле Беларусь, цяпер, напэўна, выправіцца да сваёй жонкі-белагвардзейкі ў Ленінград, дзе яму самае месца, а вось і Вераніка, якая не падпускала да сябе два тыдні — аж змарнеў Алесь, сон страціў, прыйшла сама!
Вераніка, між іншым, зноў спахмурнела, забыўшыся на жаночы бокс, падобна, яе цвяліла неадвязная і непрыемная думка. Алесь не насмельваўся распытваць, але пастараўся зноў адцягнуць увагу сяброўкі:
— Глядзі, трамвай! Гура!
Сапраўды, у канцы вуліцы паказаўся вагончык. Не прайшло й месяца з дня пуску ў Менску першага трамвая, і месцічы ўсё яшчэ дзіваваліся на гэты цуд, і ўсім жадаючым не хапала месца ў драўляных дрыготкіх вагончыках, там-сям яшчэ прыўкрашаных кветкамі.
— Пайшлі, праедзем! У мяне грошы ёсць! – пацягнуў Алесь Вераніку за руку. І, дзіва, яна паслухмяна пабегла за ім да прыпынку трамвая, што пачаў ужо адчайна і весела звінець, хаця ехаў ён зусім у іншы бок, чым студэнтам было трэба.
…Свіслач незадаволена каціла зялёныя хвалі, і былі яны такія непразрыстыя, што здаваліся глыбейшымі за хвалі Нявы.
— Вось бы збудаваць тут такую ж узбярэжную, як у Ленінградзе! – тужліва прамаўляў Алесь, выдзіраючы чаравік з чарговай рудой калюжыны і ў чарговы раз абяцаючы сабе набыць нарэшце галёшы. – Можа, пойдзем туды, дзе брукаванка?
Вераніка адмоўна паматляла галавой і, упарта адышоўшыся яшчэ далей, у самую твань, да вады і іржавых шматоў сухой травы, спынілася. Неба навісала, як зрэбны занавес вандроўнага тэатра, дзе за імправізаванымі кулісамі рыхтаваліся да рытуальнага забойства драўляныя мячы. Навокал – ніводнае жывой душы, акрамя чародкі варон, якія кіраваліся ў бок Кальварыйскіх могілак. Апошнія залатыя лісты ціснуліся да чорнага галля, нібыта дрэвы хавалі ад рэўкамаўцаў яшчэ не рэквізаваныя ашмёткі арыстакратычнай раскошы. Гэта дарэмна: зімовыя сцюжы, як і рэвалюцыя, усюдыісныя.
Алесь глядзеў у блакітныя вочы Веранікі, і ў яго кружылася галава, і здавалася неверагодным насмеліцца нават дакрануцца да гэтай тонкай рукі, да залатых валасоў, прыкрытых беленькім вязаным бярэцікам, і палалі шчокі ад таго, што так нясцерпна хацелася гэтага дотыку.
— Мяне выклікалі ў ГПУ.
Манцэвіч прагаварыла гэта на адным выдыху, нібыта баялася, што не хопіць смеласці сказаць, калі трошкі прамарудзіць.
Вароны, нібыта збіўшыся са шляху, кружлялі ў небе па коле, як смецце ў віры… У іх выкрыках чулася: “Да кола! Да кола!”
— Чаму? Калі? – непаслухмянымі вуснамі прамовіў Алесь.
Вераніка адвярнулася. Яе чаравічкі былі ўсе залепленыя гразёю, але Алесь гатовы быў цалаваць іх – каб гэта вярнула ёй шчасце і спакой. Але спакою – гэта ўжо зразумела пакутліва ўся яго істота – не будзе.
— Пасля дакладу Корб-Варановіча ў Акадэміі… Пыталіся пра цябе.
Цяпер Алесю здавалася, што халодная гразкая вадкасць паглынула яго па горла.
— Упаўнаважаны сказаў, што ты чалавек таленавіты, але паддаўся шкодным уплывам. Яны за табой адмыслова назіраюць, каб выправіць на патрэбны шлях. А я, аказваецца, непралетарскага паходжання – уяві сабе, толькі таму, што мой бацька быў пры царызме старшынёй добраахвотнай пажарнай дружыны, і матчына радзіна ўся ў Заходняй Беларусі. А маці ж мая ўжо сем гадоў як памерла, і бацька працуе на чыгунцы. Але я не маю права працягваць сяброўства з табою і тваёй “хеўрай”, бо як чалавек хісткі ў перакананнях, цябе не змагу выправіць, затое сама патраплю пад уплыў і зраблюся шкодным элементам. Так што ў мяне два варыянты: я мушу альбо парваць з табой усялякія зносіны, каб не спіхваць цябе ў нацыяналістычную дрыгву, альбо сумленна дакладаць пра ўсё, што ты гаворыш і робіш, таварышам у ГПУ…
— І што ты вырашыла? – адчайна спытаў Вяжэвіч.
— Не ведаю… — Вераніка схапілася рукамі за скроні. — Мне ўвогуле гэтыя дні здаецца, што мяне сурочылі Начніцы, і я не магу прачнуцца. Ведаеш, Хведар П’янкоў прапанаваў выйсце… — дзяўчына нервова засмяялася.
— Хведар?
— Так… Добры таварыш Хведар. Адкуль толькі даведаўся? Прапанаваў пабрацца з ім шлюбам і забыцца на ўсе непрыемнасці. Казаў, што і ты ў турму загрыміш, і мяне за сабою пацягнеш. Намякаў на свае бліскучыя перспектывы пасля абароны дыплому… Смоўж.
— Я яго заб’ю! – Алесь сцягнуў з шыі матузок, на якім матляліся пальчаткі. — Ты не павінна змушаць сябе… Я проста паабяцаю… Не, прысягну сваім жыццём – што ніяк цябе болей не скампраметую. Ні погляду, ні слова…
— Дурань! – Вераніка злосна стукнула кулаком у баксёрскую пальчатку, якая вісела цяпер разам з напарніцай на плячы спартсмена-аматара. — Тады ўжо трэба адразу распісацца і мне, і табе ў сваім шкодніцтве! Ці ты і праўда гатовы вось так, пры першай пагрозе – ні слова, ні погляду? Ты гатовы мяне аддаць?
Алесь сумеўся.
— Хіба я маю на штосьці права? Дзеля тваёй бяспекі…
— Што ты мэкаеш, як цяля? Баксёр! Чаму ты лічыш, што мне патрэбная бяспека ад цябе? Без цябе?
Няўжо ён, Вяжэвіч, сын турэмнага лекара, неабыякавы гэтай неверагоднай, разумнай, смелай красуні? Гэта было — як, ужо амаль падаючы ў прорву, апынуцца на бяспечнай палянцы. Алесь нясмела дакрануўся да белага бярэціку… Рука слізганула ніжэй, пагладзіла залатую прадку валасоў, такую неслухмяную, што не захацела красавацца разам з усімі ў касе.
— Калі б я толькі ведаў… Што хоць трохі, крышачку табе патрэбны, я… зубамі грыз бы, жыццё паклаў… не аддаў бы.
— Таксама мне – зубамі... А боксам нашто пайшоў займацца?
Забытая светлая ўсмешка вярнулася на твар Веранікі.
…Яе вусны былі такія цёплыя – а далонькі халодныя, як ільдзяныя… Усё сталася так ясна…
— Я не дазволю разлучыць нас. Колькі цяпер часу? – Вяжэвіч сурова ссунуў густыя бровы, бы рыхтаваўся на двубой.
— Гадзіны тры, а што?
— Пайшлі! – Алесь пацягнуў дзяўчыну ўбок ад зялёных хваляў, рашуча рассякаючы восеньскую гразь. – Пойдзем у ЗАГС і распішамся. Як мая жонка, ты ж не зможаш пра мяне дакладаць – гэта нават у ГПУ павінны разумець! Ні ў адной краіне не даюць веры такім сведчанням. І П’янкоў адчэпіцца нарэшце – усвядоміць, што яму нічога не свеціць. Спадзяюся, усе гэтыя забабоны наконт вэлюма, кветак і банкету цябе абыходзяць. Я жыву ў асобным пакоі, так што…
— Чакай! – Вераніка вырвала руку і, гледзячы ў спалоханы ейным жэстам твар хлапца, перабольшана строга прамовіла. – Мы, вядома, супраць рамантыкі, але дзе хоць нейкае прызнанне ў каханні?