— І не палохайце Аляўціну Пятроўну. У ейнага брата машына ёсць, папрасіце, каб яна вам арганізавала… Прыдумайце якую прыстойную падставу. Ну і вяроўкі знайдзіце. Галоўнае – без розгаласу!
Запанавала маўчанне. Ася зразумела, што Вячка сышоў, і нястрымны жах зноў змусіў яе сэрца закалаціцца, быццам град у бляху. А калі Скрыніч не вернецца? Калі ў ягоную геніяльную галаву ўзбрыло прыкончыць галоўных герояў рамана гэткім эфектным спосабам? Быў жа такі старажытнагрэчаскі мастак, Парасій Эфескі, які, каб дасканала выявіць пакуты Праметэя на карціне, загадаў укрыжаваць проста ў майстэрні старога раба, адмыслова для гэтага купленага, і пры гэтым яшчэ прыпякаць няшчаснага распаленымі абцугамі, дзеля жывасці мімікі. Замучыў старога да смерці, і Асю больш за ўсё абурала, што гэткія садысцкія схільнасці не заміналі шаноўнаму Сакрату весці з Парасіем разважныя філасофскія гутаркі пра сутнасць мастацтва…
— Дзе… дзе мы?
— Думаю, менавіта там, куды так зацята хацелі патрапіць.
Корб-Варановіч акуратна аддзёр Асіны рукі ад сябе, устаў, пры гэтым сцішана застагнаўшы (таксама пабіўся, ці што?), і па вачах разанула святло… Гісторык уключыў мабільнік у функцыю ліхтарыка. Вузкі прамень нахабна слізгануў вакол…
Напэўна, белабандыт Карыбутовіч не супраць быў бы ўзяць Асю ў штурмавую групу ў якасці гукавой зброі. Таму што нават конь, які насіў камандарма Будзёнага, ашалеў бы і панёс вусатага гаспадара прэч ад ейнага дзікага віску. Даніла Раманавіч ледзь не выпусціў з рукі ліхтарык, прынамсі, ягоны прамень пераскочыў некуды пад каменныя зводы.
Але ў вачах Асі стаяла пабачанае відовішча ў найлепшых традыцыях готыкі: трупы. Шкілеты ў гнілых ашмётках… Чарапы… Чорныя прагалы вачэй, там-сям – наліплыя на брунатную костку пасмы валасоў… Іржавыя стрэльбы… Біклагі… З падсвядомасці ўсплыло вычытанае ў адрэдагаваным падручніку па судовай медыцыне, што пару год таму немаведама як апынуўся ў выдавецкім партфелі: згодна правіла Каспера, адзін тыдзень гніення трупа на паветры роўны двум тыдням гніення ў вадзе і васьмі тыдням гніення ў зямлі. А для даследвання неабходна ўзяць пяцьсот грамаў цягліцаў, змесціва мачавога пухіра і страўніка…
— Ды сціхніце, далібог! І не ламайце мне руку. Яны нам нічога не зробяць. Мне што, па шчоках вас лупіць?
Ася дрыжэла, як у ліхаманцы… Але патроху рабілася сорамна: вось ужо не чакала ад сябе, што ў экстрэмальных абставінах так запанікуе. Колькі разоў глядзела фільмы жахаў, і заўсёды пацяшалася над дзяўчаткамі, якія вось так па-вар’яцку верашчалі, забачыўшы шкілеты… І, вядома, думалася: дурніцы, сама ніколі не заверашчу!
Прамень ліхтарыка абшарыў сутарэнне, спусціўся пад ногі…
— Дзесьці тут шапка мая павінна быць… – гісторык неяк з цяжкасцю нахіліўся, памацаў рукой унізе, падняў і ўздзеў, абтросшы, на галаву свой стылёвы скураны шлем. Потым задраў галаву, пасвяціў уверх.
— Відаць, піратэхнікі калантаеўскія запалы побач ставілі! – з задавальненнем зазначыў гісторык. – Кладка зусім нядаўна абвалілася. Пяцьсот гадоў праіснавала – і гамон… Не ад сапраўднай бамбёжкі нават, а ад бутафорыі… — пасвяціў на Арсенію. — Але ж трэба, спадарыня, які ў вас талент увальвацца ў непрыемнасці! У цэлым полі наступіць менавіта туды, дзе яміна! Мы на хвілю нават у містыку паверылі – вось ваша жвавая постаць наперадзе мільгае, як лісіны хвост, вось – знікла… Як скрозь зямлю правалілася. І наце вам ключы ад Магілёва – правалілася ўзапраўду!
Да Корб-Варановіча вярнуўся фанабэрыста-з’едлівы тон, і гэта дапамагло Асі супакоіцца і нават пачаць злавацца.
— Між іншым, вы таксама сюды для чагосьці скочылі, замест таго, каб мяне падымаць… А я б вашу прысутнасць з ахвотай памяняла на магчымасць апынуцца наверсе! Удвух вы б мяне ўжо дасталі!
— А што б вы адна рабілі, пакуль бы мы вяроўку знайшлі? Ад жаху звар’яцелі б ужо... — з некаторай няёмкасцю прабурчэў гісторык і пачаў вадзіць промнем ліхтарыка па сценах. — А калі б вы сама не маглі варушыцца? Крывёй сцякалі? Дастануць вас усё роўна… Не хвалюйцеся… А раз ужо мы тут – дык давайце даследваць.
Асі цяпер было шчыра напляваць на ўсе таямніцы свету, нават калі б тут захоўваўся Святы Грааль… Корб-Варановіч, відаць, баючыся новага прыступу крыку, не асвятляў тое месца, дзе ляжалі чалавечыя парэшткі, вывучаў зводы скляпення. І Асі здавалася, што ўся неасветленая прастора забітая шкілетамі.
— Ну вось і разгадка наконт праваленай царквы, — спакойна прамовіў гісторык. – Яе проста не дабудавалі. Гэта ўсяго толькі лёхі. Вунь там мусілі быць сходы наверх, і там таксама. І знарок завалена камянямі. Засыпалі зверху зямлёй, накідалі дзірвану – і ўсё… З другога боку, калі ў тастаменце гэта называецца царквою – яе мусілі асвяціць… Можа, як капліцу?
У промні ліхтарыка вычарніўся на сцяне вялізны каваны крыж, прымацаваны пад самай столлю. Гісторык, да здзіўлення Асі, некалькі разоў перахрысціўся і пакланіўся, і нават малітву прамовіў.
— Слава Айцу і Сыну і Святому Духу, і цяпер, і назаўсёды, і адвеку… Амін. Вы ведаеце малітвы, Арсенія? Па-мойму, самы час паўспамінаць іх… Тут дакладна адпраўлялі набажэнствы. Вось і алтар…
Чатырохкутны камень быў зусім не падобны да алтара, якім яго ўяўляла Арсенія — багата аздобленым, прыгожым… Проста глыж, з груба насечанай палоскай арнаменту з крыжыкаў.
— Такія алтары рабілі ў першых хрысціянскіх цэрквах. Магчыма, тут нават жыў нехта з пустэльнікаў… — разважаў гісторык, ніколькі не клапоцячыся пра тоны зямлі над галавой. — Чым бліжэй чалавек да Бога, тым болей яму патрэбная ціша. Свяціцель Мікалай Сербскі неяк сказаў: вялікае кола коціцца павольна, ціха… Маленькае круціцца куды хутчэй, і ад яго болей шуму. Але вялікае кола лёгка абганяе малое. Так і з людзьмі. А самае вялікае кола душы чалавечай – Бог. Яго хаду можна асэнсаваць толькі тады, калі маленькія колцы нашыя перастануць мітусіцца і рыпець. Тады і асэнсуеш сябе часткай Боскага кола, якое ахоплівае Неба і зямлю… Пачуеш яго хаду… Але камусьці дадзена пачуць яго і ў зямным жыцці… Можа быць, у такім месцы.
Мужчына пайшоў наперад, і дзяўчына, учапіўшыся за яго рукаў, рушыла ўслед, і баючыся застацца адна, і баючыся наступіць на яшчэ адзін шкілет, тым болей, пад нагамі нешта агідна пахрумствала... Трымацца за ворага – гэта, трэба сказаць, хвалюе нават у такіх абставінах.
— Тут і сапраўды хаваліся стагоддзямі, — задумліва прамовіў спадар Даніла, знайшоўшы нешта падобнае да місы. – Гэтай пасудзіне гадоў сто пяцьдзесят, – пасвяціў уніз. – Калісьці ложак быў… Згніў. О, цэлы набор! – падняў тры доўгія нажы. – Афіцэрскія, царскай арміі… Няйначай, трафеі продкаў… Мусіць, пад падушкай трымаў нейкі інсургент. А дзе, уласна кажучы, таемныя дзверы? І як іх адчынялі, калі для гэтага патрэбны быў цэлы кубак? Хіба хтосьці з Вяжэвічаў і Корб-Варановічаў аб’ядноўваліся, як вось мы з вамі? Нешта не верыцца…
Пасярод памяшкання, не такога ўжо вялізнага, як адразу падалося, але ўсё-ткі метраў дваццаць у даўжыню, стаялі ў два рады калоны з цэглы, якія пераходзілі ў зводы. Над тым месцам, куды ўпала Ася, столь уздымалася вышэй, утварала купал, вось ён пасярэдзіне і абваліўся.
— Вентыляцыя павінна быць, іначай нельга, — мармытаў Корб-Варановіч. – З адной дзіркі тут не было б такога свежага паветра. Тым болей – нябожчыкі… Мы б адразу задыхнуліся. І свечкі тут калісьці гарэлі… — Даніла Раманавіч зноў са сцішаным стогнам нахіліўся, асвятліў нешта пад нагамі, крануў пальцам. — Воск… Шкада, не палю, зараз бы вызначыліся са скразняком з дапамогай агеньчыка…
Ася здушыла віск. Ліхтарык высветліў яшчэ адзін шкілет у рэштках вайсковай формы. Чалавек памёр, лежачы тварам уніз. Ён нібыта хацеў некуды дапаўзці, у яго выцягнутай руцэ было заціснута нешта падобнае да гранаты. Арсенія нават занепакоілася – а раптам ірване? Корб-Варановіч скасавурыўся на дзяўчыну:
— Вы… адвярніцеся, калі вам блага, — і схіліўся над нябожчыкам. Падняў крыж з жоўтага металу, памацаў рэшткі папругі.
— Гэта форма атраду Карыбутовіча… Ён адмыслова сто такіх спражак замовіў, з ваўчынымі галовамі…
Голас даследчыка прагучэў зусім ціха, з нейкай горыччу… Ася захлынулася ад здагадкі:
— Выходзіць, Вячка праўду апісаў у рамане! Гэта ваш прадзед іх сюды паслаў!
Гісторык адказаў са злосцю:
— Вячка выкарыстоўваў пратакол следства! Мне што, трэба тлумачыць, як пісаліся такія пратаколы ў разгар рэпрэсій? Тым болей да складання быў датычны Алесь Вяжэвіч.
— Але ж ён не назнарок… Яго падставілі нкусаўцы…
— Назнарок, не назнарок – гэта аўтарская фантазія, — адрэзаў Даніла Раманавіч. – Ёсць дакумент, пад ім – подпісы... Усё. Прынамсі, мой прадзед, як вы можаце пераканацца, месца сховішча не адкрыў нават пад катаваннем!
— Мог бы і адкрыць… Ім жа ўсё роўна ўжо было! — заўважыла Ася, думаючы пра нябожчыкаў, і Корб-Варановіч зазлаваў яшчэ больш.
— Ён гэтых людзей абараніў, хоць і мёртвых. Іх сваякоў, іх сяброў… Вось хаця б, — Корб-Варановіч паднёс да промня ліхтарыка нешта круглае. – Бачыце? На гадзінніку дарчы надпіс: “С.Павлючицъ, г.Клецкъ, на память об окончании гимназии, 1917 г.”. Вось і вылічылі б арганісты ворагаў, лёгка, як перыну асмаліць… Хто з белабандытам вучыўся, хто сябраваў, хто мог ведаць пра ягонае сховішча… У трыццаць сёмым нкусаўцы за ўсё хапаліся, абы крывавы план выканаць. Страшна ўявіць, колькі б людзей перасаджалі, калі б Апанас Іванавіч не змаўчаў. А вось і ключ…
Гісторык прысеў ля выцягнутай наперад рукі шкілета, у якім была “граната”. Ася адвярнулася, не ў змозе назіраць, як Корб-Варановіч лёгка расціскае мёртвыя пальцы, і яны падаюць асобнымі брунатнымі костачкамі.
— І куды гэта павіна было ўстаўляцца? – мармытаў гісторык, круцячы ў руках нешта. Ася з цікавасці наблізілася… Скручаны ліст мосенжу ў разрэзе ўтвараў васьміканцовы ромб. Даніла Раманавіч кінуўся абмацваць сцены ў тым накірунку, куды паказваў рукой няшчасны Паўлючыц, сваяк ягонай прабабкі. А цемра навакол усё згушчалася, і скурай адчуваўся цяжар зямлі над галавой.
— Стойце! А калі тут усё абваліцца? — устрывожылася Арсенія. Але гісторык ужо заглыбіўся ў нейкую нішу:
— Ага, вось яны, дзверы… Дакладней, камень… Значыць, за ім павінен быў пачынацца падземны ход. Цікава, куды ён мог весці? Вось адтуліна… Зараз паспрабую…
Арсенія нават трохі забылася на нябожчыкаў, цікуючы за Корб-Варановічам, ды той ужо сунуўся назад, заклапочана разглядаючы масянжовы ключ, як бедны пляменнік – запавет багатай цётухны.
— Бескарысна… Я думаю, справа ў тым, што гэтая штуковіна зроблена з мяккага металу і дэфармавалася, калі няшчасныя адмыкалі дзверы сюды.
— Яны загінулі ад голаду? — прашаптала Арсенія.
— Прынамсі, не падобна, каб задыхнуліся. Іх позы… Але не будзем пра гэта, — перапыніў сябе Корб-Варановіч, відаць, не жадаючы жаночай істэрыкі. І дадаў падазрона мяккім тонам. — У мяне кепская навіна для вас, Арсенія. У маёй мабілцы хутка сядзе батарэйка. Я мушу выключыць ліхтар. А ў вас мабільнік з сабою?
Ася пачала ліхаманкава абмацваць кішэні курткі, джынсаў… А ўласна кажучы, дзе яе сумка, джынсовая, з кішэнькамі, гоцкімі нашыўкамі і заклёпачкамі? Яна забрала яе з хаты Аляўціны Пятроўны, калі ўчыніла свае вар’яцкія ўцёкі?
Сюды сумка дакладна не падала… Значыць, або засталася наверсе, на полі, або ў хаце… Разам з мабільнікам і фотаапаратам.
— Ясна… — зразумеў Даніла Раманавіч намаганні дзяўчыны. – Значыць, прыдзецца пацярпець. Зараз мы з вамі выберам самы прывабны сухі куток… Падалей ад… таго, што вас палохае… Ну вось тут хаця б, дзе ложак быў. З ягоных дошак можна зрабіць падабенства лаўкі… Та-ак… Мы сядзем сюды, і я выключу ліхтарык. Гэта ненадоўга. Хутка прыедзе Скрыніч, дастане нас… А потым мы сюды вернемся з усім належным абсталяваннем. Зробім тое, што не змог мой прадзед – пахаваем гэтых людзей па-хрысціянску. Усё агледзім… Можна ўжо без вас. Вы і так здзейснілі подзвіг – без вас мы б ніколі гэтае сховішча не знайшлі.
Ася, адчуваючы сябе, як журавель на хвойцы, паслухмяна села каля гісторыка, пастараўшыся сесці максімальна блізка, але не датыкаючыся. Калі ён чакае, што яна будзе яму ўдзячная – памыляецца. Ён таксама зрабіў свой унёсак у тое, што ёй закарцела ўцячы на злом галавы, арыстакрат няшчасны.
І тут святло згасла.