Слуп цьмянага святла з дзіркі ў купале зусім знік у цемры, як прывід.
— А нас знойдуць? – спалохана прагаварыла Ася. – Можа, Вячаслаў блукае, не можа адшукаць уваход?
— Глупства! – строга прагаварыў гісторык. – Пакрычыць – мы пачуем, адкажам. Урэшце, тут не так ужо глыбока. Вунь, нацягаю камянёў пад адтуліну, залезеце мне на плечы – якраз дастанеце да паверхні. Калі праз гадзіну нічога не зменіцца – так і зробім.
— Добра… — прамовіла Ася і страпянулася ад падазронага шолаху. Зараз мерцвякі падымуцца…
— А чаму вы ўсё-ткі кінулі пісаць?
Можна падумаць, яму не ўсё роўна… Як усё-ткі нервуе дотык да яго! Рэдактарка рашуча адсунулася, але адчуць вакол сябе адну цемру было занадта страшна, і Ася зараз жа зноў прыціснулася плячом да нягодніка. Сядзіць, напэўна, здзекуецца ў думках…
Добра хоць, што грэбліва не адсоўваецца.
— Часу няма… Натхнення няма… Вы вунь таксама музыку сваю кінулі!
— Хочаце, раскажу, чаму я музыку кінуў? – падтрымаў свецкую бяседу граф, які старанна здзяйсняў праграму па адцягненні ўвагі істэрычнай дзявулі ад праблемнай рэчаіснасці. Ася моўчкі хітнула галавой, забыўшыся, што ў цемры яе жэст усё роўна не бачны. Цяпер ёй было фіялетава, прапанавалі б паслухаць пра шаманаў Чукоткі, гісторыю стварэння “Рамаяны” ці сюжэт невядомага рамана ракаўскага кантрабандыста Сяргея Пясецкага.
— Мой бацька хацеў выхаваць з мяне Моцарта, — з горыччу і нават агідай прагаварыў гісторык. – Дакладней, Паганіні. Аляўціна Пятроўна думала, ён беларускай гісторыяй апантана цікавіцца – а яго цікавіла пацвердзіць маю радавітасць, для гучнасці імя, для будучых артыкулаў і тэлеперадач. Мы ж колькі гадоў былі проста Варановічы – не ведаю, ці нашчадкі рэпрэсаваных не жадалі цвеліць уладу арыстакратычным прыдомкам, ці ў пашпартным стале адмовіліся аднойчы запісваць “нестандартнае” прозвішча… Бацька дамогся, каб у нашых дакументах значылася радавое імя. Юны геній Даніла Корб-Варановіч мусіў стаць сусветнай знакамітасцю!
— А што ў гэтым дрэннага? – нервова пракаментавала Ася, якой усё мроіліся ў цемры то крапанне, то шолахі…
— Дрэнны не энтузіязм, дрэнны фанатызм… Самая лепшая ідэя праз яго ператвараецца ў пачварнасць. Маці памерла, калі мне было тры гады… Год бацька піў. Яшчэ праз год знайшоў адхланне: уладкаваўся настаўнікам музыкі на паўстаўкі, так, абы на ежу заробку хапала, і пачаў рабіць з мяне Паганіні. З пяці гадоў я прачынаўся а шостай, тады – прабежка ў парку, потым – скрыпачка… Сняданак, гімнастыка, амаль армейская – зноў скрыпачка… Абед. Гадзіна на сон – скрыпачка. Прабежка – скрыпачка. Гадзіна на чытанне ці падрыхтоўку да ўрокаў – зноў скрыпачка. І ў адзінаццаць – у ложак. Разнастайнаць уносілі наведванні канцэртаў і ўдзел у конкурсах юных талентаў ды рэдкія візіты да бабы з дзедам. Яны мяне шкадавалі, але ж не вельмі ўяўлялі, як я жыву. Дагледжаны, крэпенькі, на скрыпачцы так добра грае… А скардзіцца я і ў маленстве не ўмеў. У ліцэй пры кансерваторыі мяне да бацькавага шаленства не ўзялі, прапанавалі аддаць у музычную школу… Тут ужо бацька заўпарціўся і не аддаў – раз выкладчыкі не могуць распазнаць будучага генія, дык няхай лаўры яго выхавацеля належаць толькі Корб-Варановічу-старэйшаму, і я пайшоў у звычайную школу. Але расклад мой змяніўся мала. Сяброў у мяне не мелася, гуляць сам па сабе я не мог... Я дужа любіў чытаць, дык даводзілася рабіць гэта пад коўдрай з ліхтарыкам. Вядома, калі толькі ўдавалася, уцякаў з дому, хаваўся, пракуднічаў з дваровымі хлопцамі… І так да шаснаццаці гадоў.
— А што здарылася ў шаснаццаць гадоў? – шэптам папыталася Ася.
— Да гэтага часу нават самы ўпёрты ментар мусіў зразумець, што вучань, які пры такой сістэме навучання не можа заняць і сёмага месца на конкурсе сярод равеснікаў, проста не мае адпаведных здольнасцяў. Бацька не разумеў. А ў шаснаццаць я стаў ужо настолькі дужы, што выхапіў у яго з рук дзягу, галоўны інструмент навучання. А потым разламаў на ягоных вачах на трэскі скрыпку. Ён маўчаў, глядзеў… Назаўтра быў п’яны, як бэля. І цвярозым я яго болей не бачыў. Дзесяць год таму ён памёр ад цырозу. Вось так, Арсенія… Так што можна сказаць, што я забіў уласнага бацьку. Гэтак жа, як мой прадзед забіў людзей у гэтай царкве.
Голас гісторыка загучаў глуха, Ася схапілася за скроні.
— Ну што вы ўсе з пачуццём віны! З нейкімі комплексамі! Мне ўвогуле калі-небудзь сустрэнецца нармальны мужчына?
— Нармальны мужчына сустракаецца нармальным жанчынам, — не прапусціў паздзеквацца Корб-Варановіч, і Арсенія ледзь не забылася ад злосці, дзе знаходзіцца. – А з вамі нават нармальны пачынае рабіцца шаленцам.
— Вы хочаце сказаць, што гэта я вінаватая, што Вячка на мяне так накінуўся? – агучыла Ася нядаўнюю крыўду. – Што вы мяне даводзіце – ясна. Вы мяне ненавідзіце ў гістарычным кантэксце. Узаемна. А яму я што зрабіла?
Корб-Варановіч адкашляўся, нібыта перад лекцыяй.
— А хіба вы не разумееце, Ася, што ён вас кахае?
— Ён… што?
— Не, ну нельга ж быць такой эмацыйна глухой! Ка-ха-е! – са злосцю сказаў гісторык. – Па-хлапечы, з выбрыкамі, з гульнёй самалюбства… А вы мне нагадваеце правінцыялку, якая стаіць пасярод сталічнага вакзала і абедзьвума рукамі прыціскае да сябе сваю няшчасную сумачку са штучнай скуры з трыма тысячамі ў кашальку. І ў кожным бачыць злодзея, які на гэтую яе сумачку ўжо вочы распаліў.
У Асі задрыжэлі вусны.
— Вы… вы… нягоднік! Вы ўсё выдумляеце, абы мяне абразіць!
— Дурніца! – спакойна-атрутна прамовіў Корб-Варановіч.
— Сволач! – Арсенія гатовая была зараўсці, але зверху пачуўся голас:
— Даніла Раманавіч! Ася! Вы тут?
Вузкае лязо святла пачало абмацваць сутарэнне, зараз жа спатыкнуўшыся аб выцягнутыя ногі аднаго з нябожчыкаў… Ну, тое жудаснае, у што гэтыя ногі ператварыліся.
— Мы тут! Тут! – закрычала Ася.
Цёмна было, як у кішэні, халодна, як у маёнтку Зюзі, басаногага славянскага бога холаду, мокра, як у валасах русалкі. Неба і зямля нічым не адрозніваліся, зліваючыся ў адзін восеньскі хмарны космас без адзінай зоркі і без адзінай кветкі. Але як тут было добра! Без таямніцаў, без шкілетаў, без навязанай залежнасці ад ненавіснага чалавека… І нават усе пярсцёнкі засталіся на пальцах. Можа быць, хтосьці і здольны ўбачыць Бога, седзячы ў сутарэнні, але для Асі гэта было недасяжна.
Рэдактарка зірнула ў бок Корб-Варановіча: той наблізіўся да машыны, якая адна разганяла фарамі густы змрок. Арсенія заўважыла, што ён ідзе, неяк нязручна трымаючя ля боку локаць. Усё-ткі пабіўся? Але ў Асі не ўзнікла й найменшага парывання папытацца. Цяпер, на паверхні, яна ўявіць не магла, як шчэ нядаўна прыціскалася да гэтага немаладога дзядзькі, прысутнасць якога адчувала скурай, нібы сцюжу…
А Вячка паводзіўся дзіўна. Доўга пытаўся, ці не баліць у Асі што, запатрабаваў нават закасаць калашыну джынсаў на пабітай назе – нічога, костка цэлая… Голас ягоны гучаў насмешна, але рукі дрыжэлі. А цяпер, у машыне (трэба ж, умее кіраваць!) замест таго, каб пачаць распытваць пра такое жаданае сутарэнне, ён маўчаў і глядзеў у цемру, нібыта лена трымаючы рукі на рулі старэнькага “Міцубісі”. І Корб-Варановіч, падобна, не мог адарвацца ад нямога дыялогу з духамі продкаў. А зусім нядаўна Арсенія дзесьці ў падсвядомасці была ўпэўненая, што Скрыніч, якому карцела знайсці падземную царкву, так і планаваў, што Ася раззлуецца на ягоныя словы, паляціць у палі і там зваліцца проста ў патрэбнае месца. Вячка ж і сам намякаў, што ледзь не правідца ды празорца…
Раптам Корб-Варановіч парушыў цішу задуменным маналогам:
— Вось я думаю… У Расеі быў такі звычай… Каб пеўні не будзілі гаспадара надта рана, над шастком нацягвалі дрот. Толькі асабліва актыўны вястун прачнецца, страпянецца, пацягнецца, каб усё наваколле збаламуціць – і цюк галавой з гордым грабеньчыкам аб дрот… Тут ужо не да спеваў.
Ася не вельмі зразумела, да чаго гэтая прыпавесць, але Скрынічу, відаць, было ясна, таму што ён скалануўся, нібыта за каўнер патрапіў лядзяш:
— Часам я і сам шкадую, чаму нада мной не вісіць якая-небудзь рэйка… Меней бяды было б. Прабач, Арсенія. З-за мяне ледзь не адбылося няшчасце. Прабач…
Ася вушам не паверыла: Вячка – просіць прабачэння? Ды яшчэ такім голасам, нібыта зараз заплача. А дзе ж натацыі на адрас істэрычнай паненкі?
Аднак калі яны аддалі машыну брату Аляўціны Пятроўны, якога ў цемры Ася толкам і не разгледзела, так, цёмны сілуэт за плотам, хрыплаваты голас на фоне неверагодна спакуснага паху падгарэлай у вогнішчы бульбы, да Вячкі зноў вярнулася былая сцёбнасць і нахабная цікаўнасць, як да выпушчанага з клеткі вераб’я ягоная жвавасць. І ён нават наехаў на Корб-Варановіча за тое, што не прыхапілі артэфактаў са сховішча.
Корб-Варановіч Асю непакоіў. Ён ішоў, як заўсёды, выпрастаўшыся, але неяк асцярожна, нібыта нёс нешта біткое. Пракляты графчык… Калі й балюча – не прызнаецца, што хоць лоб медны, але ж і мур каменны. Ідыёт… Як яшчэ можна расцаніць ягоны ўчынак з саскокваннем невядома куды? А калі б Ася не паспела адсунуцца, і ён прызямліўся ўсёй сваёй вагой на яе? Заўсёды ён так — проста з моста… Дзяўчына разумела, што разважае несправядліва, і ад гэтага яшчэ больш апаноўваў гнеў. “Ненавіджу…” – думала яна, гледзячы ў шырокую спіну мужа вар’яткі, і кроў пульсавала ў скронях. Няхай Вячка апіша яго вось такім дэбілам, нядзейсненым Паганіні… Хаця б за тое, што сачыніў пра Скрыніча гэтую лухту з падлеткавым каханнем, якога Ася і з трох крокаў не бачыла.
Прынамсі, нянавісць да апошняга з Варановічаў дапамагала адагнаць думкі пра тых, хто застаўся ляжаць у сутарэнні… Сціскаючы ў мёртвых пальцах даўно пустую біклажку, з якой калісьці чорныя ад смагі вусны спрабавалі злавіць хоць кроплю вады… Ася заганяла кадры нядаўняга мінулага ў самыя глыбіні свядомасці, а яны няўмольна ўсплывалі, як пухіры з вады. У аднаго мерцвяка прастрэлены чэрап, а побач ляжыць наган… Падобна, небарака не вытрымаў пакутаў павольнай смерці, сышоў сам… А вось нацельны крыжык, які праваліўся скрозь рэбры, павіс на ланцужку там, дзе калісьці білася сэрца… А вось нешта варушыцца ў чорнай вачніцы, не, не рабак, нейкая бяскрыўдная машката, але ад гэтага не менш жудасна… Усё, згіньце, мроі некрафіла! Вось разбіты і мокры вясковы асфальт, які ў цьмяным святле ліхтароў блішчыць, нібы лёд, вось пластыкавая бутэлька з-пад піва “Аліварыя”, па якой праехалася кола аўтамабіля, вось бетонныя слупкі са светаадбівальнымі палосамі, нібыта гномаўскія асочнікі ў аднолькавых мундзірах, вартуюць свой Нідавелір пад Мідгардам… На баку – улюбёная джынсовая сумка, у сумцы – мабільнік і ключы ад Кватэры… А яшчэ фотаапарат, якім Ася так і не скарысталася. Непадалёк ад прыпынку – тое, што засталося ад царквы святога Язэпа. Бляшаны дах накрывае парэшткі сценаў. З былога бульбасховішча даносіліся п’яныя галасы – зруйнаваны храм стаўся прытулкам для ўсіх мясцовых алканаўтаў. Гэта – рэальнасць, звыклая, зразумелая… І акрамя яе зараз няма нічога, так што скрыпкі ў торбу – і дахаты.
На апошні аўтобус, зразумела, спазніліся.
Давялося ісці да шашы, лавіць машыну – ідэя аптымістычнага Вячкі. Ася слаба спадзявалася на міласэрнасць кіроўцаў – вядома, адну дзяўчыну хтосьці прыхапіў бы, але напалоханая крымінальнай хронікай рэдактарка нізавошта б да незнаёмца не села. А такую кампанію хто возьме? Яны з Корб-Варановічам упэцканыя, як бамжы, дарэмна што трохі паабчысціліся ў Аляўціны Пятроўны. На каленнях Асіных шэрых джынсаў чорныя плямы выглядалі проста непрыстойна. Добра, сцямнела так, што нават сядзіба не праглядалася скрозь мокры і ветраны змрок.
Раптам наперадзе пачулася сапрана: “Любоў дзіця, дзіця свабо-оды…” Спевы набліжаліся, і можна было не гадаць, чый светлы сілуэт выплывае да іх з восеньскай слаты – Корб-Варановіч так скалануўся, быццам у яго пад нагамі разарваўся снарад з кіношнага танка. Ну што ён такі эмацыйны, хоць у скафандры трымай…
Ася зноў успомніла сваё наведванне выставы пацыентаў неўралагічнага дыспансера, іх спакойныя-спакойныя, нібыта змятыя, а тады наспех разгладжаныя шэрыя твары, а яшчэ працу Чэзарэ Ламброза пра сувязь геніяльнасці і вар’яцтва. Ламброза апісваў шмат выпадкаў, калі неадукаваныя “прасцякі”, звар’яцеўшы, раптам выяўлялі незвычайны талент. Адзін сялянскі хлопчык з Павіі, напрыклад, пачаў сачыняць арыгінальныя оперныя арыі…
Рэдактарка спрабавала супакоіцца і “паліткарэктна” сустрэць тое, што зараз выплыве з цемры і слаты…
Ларыса Пампееўна Александроўская ад часоў свае смерці здорава схуднела і ператварылася ў натуральную бландзінку. Гламурнай, праўда, назваць яе было цяжка, бо гламурныя бландзінкі не апранаюць сцёганае балоневае паліто выцвіла-бурачковага колеру вытворчасці фабрыкі “Калінка” і боты з выцертай да бляску штучнай замшы на гумавай падэшве. Сумачку з бруднай белай скуры ўпрыгожвалі пачварныя, выразаныя з жоўтага дэрмаціну кветкі. Твар спявачкі, безумоўна, калісьці быў прыгожы гэткай “простай славянскай прыгажосцю”, але скура даўно страціла і бель, і румянак, нагадваючы зжаўцелую і змятую шорсткую паперу, а светлыя вочы хваравіта запалі, абкружыліся цёмнымі плямамі. Бляклыя валасы заплеценыя ў дзве кароткія коскі, перавязаныя аксамітнымі анучкамі. У гэтай кабеце было нешта драпежна-птушынае, і рухалася яна рыўкамі, нібы вышукваючы яшчарак, так што здавалася, зараз прадзяўбе цябе вастраватым носам.
— Анжэла, што за фокусы! – Корб-Варановіч паспрабаваў узяць камандны тон.
— Я гатовая да здымкаў! Куды ісці? – голас спявачкі быў яшчэ больш камандны. — Я не магла адмовіцца ад прапановы зняцца ў радавой сядзібе! Мне дадуць персанальную грымёрку, н’ест сэ пас?
Пасля перамоў, што нагадвалі дыялогі са спектакля абсурду, высветлілася, што Анжэла, яна ж Ларыса, не дазваніўшыся да былога мужа, які праваліўся пад зямлю ў літаральным сэнсе, уключыла тэлевізар і пабачыла сюжэт пра здымкі новага беларускага фільма пра вайну. Яго рэжысёр даваў інтэрв’ю, красуючыся на фоне Ройнаўскага маёнтка. А ў кадры выразна бачыўся знерваваны нашчадак колішніх уладальнікаў сядзібы. Па адной ёй зразумелай логіцы спявачка вырашыла, што гэта былы муж здымае кіно, і ёй адведзеная там галоўная роля. Вакзал – аўтобус – Ройна – муж… А дзе кіно?