У шыбы ўдарыў мокрай лапай вясновы дождж. Вяжэвіч ускочыў з месца, ноздры ягоныя раздзімаліся:
— Гэта будзе здрада свайму народу! Здрада тым, хто загінуў у царскіх турмах, дамагаючыся права беларусаў мець свае школы і інстытуты! Нагадваю, дэкрэт аб беларусізацыі прымаўся Усебеларускім з’ездам саветаў. Дзеці, якія навучаюцца на роднай мове, паказваюць найлепшыя вынікі у ведах… Ачомайцеся! Як можна адмаўляцца ад таго, што далося такой крывёю! Ды ўспомніце верш Янкі Купалы да вялікарускага шавініста:
Ён, гэты скінуты сатрап,
Не знае, што ў свабодзе жыць,
Яму дай вісельню, дый каб
На ёй “языкі” ўсе ўшчаміць.
Не па нутру, як смерць, яму,
Што беларускае дзіцё
Бяжыць у сцюжную зіму
У школку пазнаваць жыццё.
Спужаўся, што хлапчук ў лапцях
Напаўадзеты вёскі сын,
У роднай мове ўчыцца мог?
О стыдна, рускі гражданін!
Язык твой царскі ён табе
Не выража, спакойны будзь!
Цябе тваім жа у кляцьбе
Ён не забудзе памянуць.
Алесь не змог дачытаць апошнюю страфу –
“Былых не выклічаш вякоў,
І ты, Масквы кароннай гразь,
Парваных не скуеш акоў,
З якой брахнёю не вылазь!”.
Відаць, гэты верш ведаў не толькі ён, таму што з першых жа радкоў усчаўся такі вэрхал, такое абурэнне, змяшанае са страхам, нібыта ў пакой запусцілі жывога грыфона… Прарвала ўсіх – не таму, што праглі вяртання ва ўлонне расейшчыны, а таму, што кожны, хто не запярэчыць, мог патрапіць у саўдзельнікі. Нават калі нехта палічыў Алесеў выбрык правакацыяй органаў – яшчэ больш напінаўся… Сход паступова пераўтвараўся ў выкрыццё канкрэтнага ворага, выкладчыка беларускай мовы і літаратуры Вяжэвіча. Які дапускае на ўроках нацыяналістычныя і ідэалістычныя выказванні і скіроўвае вучняў убок ад генеральнай лініі, і насмешнічае над святымі для савецкага народу традыцыямі, і займаецца рэлігійнай прапагандай…
А ён, дурань, уяўляў, што навучыўся прыкідвацца і прыстасоўвацца! Алесь агледзеўся вакол… Некалькі выкладчыкаў, збялелыя, маўчалі і хавалі вочы… Астатнія… Ды што б ён зараз ні сказаў – яго проста не пачуюць.
Вяжэвіч падкрэслена лена падняў з падлогі свой партфель і, не азіраючыся, выйшаў з залы. Па ілбе каціліся кроплі поту. Што ж, рана ці позна гэтым мусіла скончыцца. Так, аднойчы з яго зрабілі здрадніка і правакатара. Але ж здраднікам ён ніколі не быў! Як угневаецца бацька!
На ганку Алесь трохі пастаяў, падставіўшы твар халодным кроплям дажджу, у якіх так хацелася адчуць прысмак вясны, але чулася толькі халадэча і туга.
— Таварыш Алесь, мне трэба з вамі пагаварыць…
Выдатніца Наста, нервова круцячы ў руках парусінавы партфельчык, стулілася пад маладой бярозкай, нібыта тонкае вецце, яшчэ не апранутае ў зялёны сает, магло абараніць ад дажджу. Алесь пакруціў галавой. Наіўнае дзяўчо… Лепей ёй цяпер не паказвацца побач з крамольным выкладчыкам. Але Наста ўжо падышла, так умольна гледзячы вялізнымі блакітнымі вачыма, што адмовіць было злачынствам.
— Добра, Наста... Гавары, што ў цябе за пытанне?
Дзяўчынка дрыжэла, але хутчэй ад нерваў, чым ад холаду.
— Толькі мама сказала, пра гэта няможна расказваць… А мне абавязкова… Я не магу… А каму, як не вам? Вы ж нікому, ніколі… Праўда? Толькі… давайце адыдземся.
Алесь адчуў сябе трохі непамысна… Нашто яму падлеткавыя таямніцы? Але паслухмяна рушыў да прысадаў, якіх не было відаць з вокнаў тэхнікума. Сакавіцкае неба стваралася нібыта з цёмна-шэрага дыму… Колер марэнга…
— Ну, што здарылася?
Наста падняла на выкладчыка вочы, абведзеныя ценямі.
— Я на Цне жыву… Пазаўчора, у нядзелю, мы пайшлі на Брод, коцікі ламаць… Ну, вербачкі. Не, не дзеля вербнай нядзелі, — спалохана удакладніла камсамолка. – Так проста, любім вербачкі… Я, сястра, двое хлапцоў суседскіх… Раптам чуем – загулі машыны… Едзе “эмка”, а за ёю тры “чорныя вораны”. Усе збеглі, а я спалохалася, не паспела, прысела ў хмызняках за горкай пяску. А “эмка” якраз туды пад’ехала, і выйшла з яе чацвёра ў вайсковым. Усе ў рамянёх, з партупеямі. Падышлі да маёй горкі і заглядаюць уніз – а там, аказваецца, яміна вялізная. “Вораны” развярнуліся, сталі ў рад. Адзін з ваенных падышоў да “ворана”, расчыніў дзверцы і пачаў выводзіць адтуль людзей са звязанымі за спінай рукамі. А тады… падвялі іх да яміны — і ў патыліцу… з наганаў… Жанчыны там былі... Усе так проста адзетыя, гавораць па-нашаму… Дзядзька ў лапцёх, як з машыны выйшаў, адразу – на калені, і давай благаць: “А людцы мае, а Божа ж мой, а што ж я кепскага зрабіў? У чым я вінаваты?” А яго – у патыліцу…
Дзяўчына закрыла твар рукамі, яе худзенькія плечыкі, абцягнутыя драпавым палітончыкам, пачалі ўздрыгваць. Алесь разгублена глядзеў на яе, не ведаючы, як вярнуць гэтаму дзіцяці веру ў людскасць і савецкую ўладу. А калі яна гэта страціць… Як ёй далей жыць? Наста сутаргава ўздыхнула і зноў працягнула страшны расповед.
— Як цяпер бачу… Выведуць шэсць чалавек, рукі развяжуць… Паставяць на край яміны… Выводзяць і выводзяць… Страляюць і страляюць... Людзі лямантуюць, просяцца… А ваенныя толькі: ”Становись! Становись!” Я аж самлела. А некалькіх ужо мёртвых з машыны выкінулі. Засталося два чалавекі. Надта вымаляліся. Адзін зусім малады, на нашага Казіка подобны… З паралельнай групы… Тады ім кінулі рыдлёўкі, каб яміну закопвалі. Тыя пазасыпалі. І іх таксама прыстрэлілі. Пяском прысыпалі зверху… Пайшлі да машын. Я адпаўзаць, адпаўзаць… У лаўжы нейкія звалілася, у калюгу…
Наста паглядзела ў вочы выкладчыку зусім не дзіцячым позіркам.
— У нас усе пра гэта ведаюць. Толькі так вось, як я, зблізку не бачылі. Крыкі ж далёка чуваць. Улетку зямля, бывае, “дыхае” над такімі ямінамі... Стогны з-пад пяску.. Але ж хто пойдзе раскопваць? У нас у пасёлку таксама двое жывуць, з тых, што растрэльваюць… Яшчэ й хваляцца. Дзеўкі ёсць, што гараць выйсці замуж за нкусаўца. А гавару я вам вось чаму…
На мужчыну і дзяўчынку з шалёнай злосцю сыпануў халодны дождж, але яны гэтага не заўважылі.
— Калі выкінулі з машыны аднаго мерцвяка, ён якраз на бок упаў, тварам да мяне, блізенька… І... гэта былі вы.
— Што? – не зразумеў Алесь. Але дзяўчынка ўпарта паўтарыла.
— Гэта былі вы. Толькі старэйшы, сівы зусім, і лоб увесь збіты. Я пасля, як на наступны дзень у тэхнікуме вас пабачыла, пералякалася. Я ж думала, вы мёртвы.
Ад страшнай здагадкі Алесь прыкусіў губу, каб не закрычаць, не спалохаць дзяўчо, але твар яго, відаць, змяніўся жахліва…
Наста жаласна ўсміхнулася.
— Ну, вось… Распавяла… Трохі лягчэй стала. Пайду…
Вяжэвіч пакутліва шукаў словаў – дзяўчынка ж таксама, відаць, спадзявалася нешта выратавальнае ад яго пачуць.
— Я ведаў таго чалавека, на мяне падобнага. Ён быў… добры чалавек. У кожным, самым крывавым часе, ёсць дабро… Павер, Наста, яно ёсць… Ёсць сумленныя, чыстыя людзі… Каханне… Трэба заставацца чалавекам. Заўсёды заставацца чалавекам. Чуеш?