– Табе не здаецца, што зараз не самы спрыяльны час высвятляць адносіны? Калі мой… дарагі мне чалавек… адзіны… магчыма, памірае? Што за сцэны рэўнасці да таго, хто чацвёра сутак камянямі засыпаны?
Відзежа са снення паўстала перад вачыма.
Дзяўчына ўскочыла, схапілася за галаву.
– Усё, не магу… Паехалі!
Вячка таксама ўскочыў, раз’юшаны і адчайны.
– Ды чым ён цябе так прываражыў? Мазгі зусім пераклініла…
І з усяе моцы нянавісці ўдарыў па заплечніку Корб-Варановіча, які сціпла стаяў, прыхінуты да сцяны. Заплечнік з глухім шоргатам паваліўся, рэчы з яго пападалі на падлогу… Упакоўка вільготных сурвэтак, распухлы ад запісаў нататнік у скураной вокладцы, патрапаны маленькі малітоўнічак, такі ж патрапаны агульны сшытак, цэлы пук асадак, якія раскаціліся, нібы ліцвіны з маскоўскага палону, рулетка, металёвы тэрмас, складны паляўнічы нож… Каб жа гэта Корб-Варановіч прыхапіў з сабою ў сутарэнне!
Вячка падняў цяжкі скрутак, загорнуты ў цалафанавы пакет.
– А гэта што?
– Гэта Даніла з труны Юрыя Варановіча дастаў, – успомніла Арсенія.—Але сказаў, што толькі сам хоча прачытаць.
Ды Вячка ўжо здзёр цэлафан і раскручваў каляную ад часу скуру. Унутры аказаўся футарал, як маленькі тубус, зверху абмазаны нечым брыдкім, падобным да застылага тлушчу. Скрыніч бесцырымонна абчысціў налёт нажом. Збліснуў метал.
– Зверху воск, унутры – срэбра… – няўважна патлумачыў ён Асі, узяўся за футарал абедзьвума рукамі, з сілай крутануў… Той распаўся на дзве паловы, і на стол вываліўся шорсткі шчыльны ліст, спісаны выцвілым атрамантам.
– Пергамент, адмыслова апрацаваны, разлічаны да доўгае захаванне… – задумліва канстатаваў Скрыніч. – Пачатак шаснаццатага стагоддзя. Яго не адзін раз разварочвалі, між іншым. Вось трэшчынкі… Я, вядома, не прафесійны паляограф, але чытаць такія дакументы насабачыўся.
Арсенія змрочна зазірнула ў дакумент, не разабрала ані слова ў стражытнай вязі. Гэта была таксама частка Данілы. Таямніца ягонага роду, якую ён так прагнуў адкрыць. Ці варта дазваляць Вячку соваць у яе свой драпежны нос? Ася зусім было ўжо сабралася выхапіць пергамент з рук “дэміурга” і спаслацца на тое, што Даніла вернецца, сам пачытае, але раптам ёй прыйшло ў галаву… А што, калі словы далёкага продка дапамогуць вызваліць Данілу? Дадуць невядомыя звесткі пра падземную царкву?
– Чытай хутчэй…– хрыплым голасам прамовіла Ася, зірнуўшы яшчэ раз на свой сотавы, які маўчаў, як трыпутнік пад капытом.
Вячка расклаў пергамент на кампутарным стале, адсунуўшы клавіятуру і манітор, прыціснуў жорсткія краі марскімі каменьчыкамі, якія Ася калісьці расклала па ўсёй кватэры ўперамежку з ракавінкамі, быццам імітуючы караблекрушэнне, запаліў настольную лямпу і нізка нагнуў яе над тэкстам… Адразу відаць, спрактыкаваны… І пачаў чытаць, перакладаючы, як мог, на сучасную мову…
– Я, раб Божы Іосіп Варановіч, пакідаю тэстамент… запавет непарушны ўсім сваім… “щадком”… напэўна, нашчадкам, колькі б іх ні было… без… “омешканья”… Прамаруджвання, ці што? “запавет той у труне павінен захоўвацца майго старэйшага брата, “роженого”… гэта значыць, адзінароднага, Юрыя Варановіча, які ў царкве святога Юры пахаваны. І кожны старэйшы ў родзе няхай, калі ягоны старэйшы сын… “до лет зуполных”… карацей, калі той сын падрасце, адкрые яму шлях… Не вельмі разумею, куды… Напэўна, да месца пахавання Юрыя Варановіча? “А той, прыйшоўшы і прачытаўшы запавет гэты, пакладзе яго на месца і воскам запячатае, каб ягоны старэйшы сын у свой час таксама прыйшоў і прачытаў… “І на то есмо…” Ну, гэта можна прапусціць… Няхай гісторыя нашага роду паслужыць “щадком” нашым у навучэнне і ва ўстрашэнне, чым абярнуцца можа здрада каралю і айчыне і безразважная жарсць, якая адольвае падобна… “форобе”… хваробе. Змірайце ж свае сэрцы, якія ў Варановічаў палкія, як вагонь паганскага Купалля, малітваю і пастом і суворай шляхецкаю воляю.
У год ад нараджэння Хрыстова 1508 была злашчасная бітва на рацэ Вядроша. Разбілі маскоўцы, якіх было, як… жамяры, войска кароннага гетмана Канстанціна Астрожскага, так што вада ў рацэ чырвоная плыла, і пабралі ў палон усіх шляхціцаў… “заставятьсе не зонехаемо”… Не ведаю, як перакласці… “І пайшлі на гэтую бойку пад штандарам кароннага гетмана бацька мой, Антоні Варановіч, і старэйшы брат мой, Юры Варановіч, “рыцер зацны”… воін магутны, як тур, і бясстрашны, як леў. Бацьку прывезлі верныя слугі параненага. А Юрыя не было сярод палонных, і не было яго сярод тых, каму ўдалося вярнуцца. І прыйшла вестка, што ён мёртвы. Загінуў Юры Варановіч у сечы на Вядрошы. Так казаў я сваім дзецям, і так няхай кажуць мае дзеці сваім.
А што адбылося насамрэч з братам маім, Юрыем Варановічам, я зараз вам распавяду.”
Цёмна было, як у коміне, каб хто вытнуў, не ведаў бы, з кім сварыцца… Ды яшчэ дождж ліў. Сакавік у гэтым годзе ўвогуле быў халодны, як рыбіна, і дажджлівы, і неба здавалася мокрай анучай, якую дбайная гаспадыня старанна выціскала над зямлёй, замяшанай разам са снегам у агідную калатушу. З-пад капытоў коней выплюхваліся брудныя вадаспады, і хацелася аднаго: у цёплы прытулак.
Але часам цемра і холад падаюцца больш прывабнымі, чым яркае сонечнае святло. Прынамсі для тых, хто хаваецца і ўцякае.
Да Ройнаўскага палацу, які абазначаўся на фоне чорнага неба толькі ледзь бачным, трохі цямнейшым ад неба абрысам высокага даху, упрыгожанага па кутах вежачкамі, у якіх цьмяна свяціліся вакенцы, пад’ехалі намётам двое вершнікаў. Адзін, вышэйшы і больш дужы, падтрымаў меншага, які зусім абсунуўся на спіну зняможанага каня, спешыўся і падышоў да брамы. Твар ягоны быў схаваны нізка насунутым коптурам, толькі відаць было па паставе, што нечаканы госць высокі, магутны, як тур, і не стары. На грукат азваўся суворы голас вартавога, у браме адчынілася закратаванае вакенца, і прыўзняты над агароджай ліхтар, у алеі якога канаў светлай смерцю тоўсты кнот, разагнаў цемру на адну валасіну. З двух бакоў паўзверх агароджы на прыхадняў наставілі рулі крэмневых стрэльбаў, падобныя да жалеек смерці. У Вялікім Княстве – неспрыяльны час для адчыненых брамаў і начных гасцяванняў.
– Перадайце пану Язэпу Варановічу гэты сыкгнет, – уладна пракрычаў вершнік і перакінуў цераз браму скрутак, у якім згаданы прадмет, відаць, і знаходзіўся. – Пабудзіце яго, калі спіць, бо гэта вельмі важна, і ваш пан дужа раззлуецца, калі вы ўчыніце іначай.
За брамай пачуліся галасы і крокі.
Чалавек зноў ускочыў у сядло са звыклай лёгкасцю ваяра і цярпліва пачаў чакаць. Ягоны спадарожнік, таксама шчыльна захутаны ў плашч з коптурам, стуліўся ў сядле, нібыта птушка. Нарэшце загрукалі засовы, брама з тоўстых бярвенняў адчынілася, і двое начных гасцей прыспешылі коней…
Прыслужнікі скіравалі прыхадняў да чорнага ўваходу, як загадаў ім пан, і згодна ягонаму ж загаду разбегліся. Падобна, госці сапраўды прывезлі важныя звесткі, і гэтыя звесткі, гэта жа, як і абліччы гасцей, не прызначаліся для старонніх вушэй і вачэй. У палацы запанавала ціша.
Ля ганку больш высокі госць спешыўся і дапамог сысці з каня другому, літаральна зняў, асцярожна паставіў на ногі, прытуліў да сябе… Дзверы грукнулі, выпусціўшы ў імжу і цемру слабое святло свечкі. Стары лёкай запрашальна махнуў рукой, і двое ўвайшлі. Старэча ў зялёным каптаніку з утэрфіну, не выказваючы ані каліва цікаўнасці, не азіраючыся, ці ідуць за ім госці, ветліва-абыякавы патомны прыслужнік, правёў прыхадняў па калідоры, падняўся па вузкай вінтавой лесвіцы на другі паверх, адчыніў дзверы пакоя, нізка схіліўся, счакаўшы, пакуль двое зойдуць, і замёр ля дзвярэй. Калідор абудзілі хуткія гучныя крокі маладога мужчыны гадоў дваццаці трох, са светла-русымі густымі хвалістымі валасамі і дагледжанымі доўгімі вусамі, у модным фалендышавым саяніку, такія пачала насіць шляхта пры двары Жыгімонта з падачы маладой каралевы-італьянкі Боны, але пры баявым мячы на баку. Пан змрочна кіўнуў вернаму слузе:
– Глядзі, каб пакуль ніхто сюды не набліжаўся, і носу цікаўнага не высоўваў, бо засяку! І сам каб не ўздумаў падслухоўваць, іначай сядзеш на палю. Ты мяне ведаеш, Гаўрыла.
І зайшоў у пакой з таямнічымі прыхаднямі.
Слуга падумаў быў, што госці надта важныя і небяспечныя – бо малады пан, нават сярод ночы пабуджаны, не паленаваўся ўскінуць на сябе саян з узорыстай парчы, відаць, каб выглядаць адмыслова важна, і ўзяў сваю ўлюбёную шаблю, не парадную, а вострую ды надзейную, напітую варожай крывёй.
Але стары зараз жа адагнаў думкі, бо добраму слузе нельга разважаць пра панскія справы, ён мусіць толькі выконваць загады. Тым болей Язэп Варановіч – пан акрутны і гарачы, як кіпень. Таму прыслужнік адышоўся далей да лесвіцы, дзе гарэла ў жалезным абручы паходня, і прытуліўся да сценкі, гатовы прастаяць так хоць да раніцы.
Пакой быў ярка асветлены свечкамі ў двух срэбных кандэлябрах, зробленых у выглядзе аленяў з галінастымі рагамі. Гаспадар стаў перад гасцямі, ганарыста адкінуўшы галаву. Вышэйшы госць зрабіў крок наперад і адкрыў твар, дужа падобны да твара гаспадара, толькі аброслы кароткай светлай бародкай.
– Здароў будзь, браце Язэп!
– І табе вітанне, брат Юры, – змрочна адказаў гаспадар. – Не думаў, што пабачу цябе жывога.
– Не дужа рады ты мяне бачыць, Язэп, – з дакорам прагаварыў госць. — А мы ж пяць гадоў не бачыліся, аж з Кракава. І не забывай – я старэйшы, і гэты палац, і ўвесь маястат мог быць маім…
– І я б слова не сказаў, каб ён быў тваім! – са злой гарачнасцю прагаварыў Язэп Варановіч. – Тады я б не быў братам чалавека, якога бацька пазбавіў спадчыны, а кароль – шляхецкай годнасці!
– Годнасці шляхціца не можа пазбавіць ніхто, ні кароль, ні людскі суд! – з гэткай жа гарачнасцю адказаў госць. – А перад Богам я адкажу – бо я не здрадзіў веры прадзедаў, не звязаўся з папістамі, як ты.
Полымя свечак здрыганулася, другі госць, па ранейшаму захутаны ў плашч, пахіснуўся. Абодва Варановічы маўчалі, такія падобныя, шэравокія, магутныя, намагаючыся ўтаймаваць ятрасць, якая ў абодвух, падобна, была спадчыннай, а двубой між братамі – грэх… Нарэшце малодшы парушыў напружаную, як нацягнутая цеціва, цішу, кіўнуўшы ў бок другога госця:
– Гэта яна?
– Так, гэта Алена, мая вянчаная жонка.
Другі госць зрабіў крок наперад. Тонкія рукі адкінулі коптур. Дзявочы твар дзіўнай прыгажосці быў такі белы, быццам дзяўчына ніколі не бачыла сонца. Чорныя, як бяззорная ноч, доўгія валасы, выгінастыя бровы, вялізныя цёмныя вочы, абкружаныя ценямі, гожы рот з пульхнымі вуснамі…
– Вось дзеля чаго ты загубіў сябе, браце, – горка прамовіў Язэп Варановіч. – Што ж… Прызнаю… Птушка такая рэдка ў сіло трапляецца.
Госця апусціла галаву, і муж зараз жа абняў яе, прытуліў да сябе.
– Не трэба вінаваціць ва ўсім яе! Дзеля адной гожасці жаночай я б не ўчыніў таго, што ўчыніў. Хіба толькі я перайшоў на службу да маскоўскага цара? Так зрабілі многія праваслаўныя. Няўжо ты не бачыш, як з Польшчы да нас лезуць папісты, і ўсіх абярнуць у сваю веру хочуць? І хіба няпраўда, што нашу каралеву Алену Рурыкаўну, дачку Івана Трэцяга, змушалі да каталіцтва? Хто яе ў кляштар сілком цягнуў? Ці не Осцік, з якім ты хаўрусаваўся?
Язэп Варановіч грэбліва скрывіў вусны.
– Каралева не павінна быць прычынай вайны, не павінна дапускаць, каб на народ, якім яна кіруе, нападаў той народ, які яе ўзрасціў… Моцна ты змяніўся, браце, ад тых часоў, што мы бачыліся ў Кракаве. Калі хацеў лацвей Богу паслужыць, лепей бы вярнуўся, каб царкву ў імя свайго святога дабудаваць – а то грошы паслаў, запатрабаваў, каб ніхто да фундавання, акрым цябе, не датыкаўся... А як будоўля ідзе, хоць раз пацікавіўся? Што грошай не хапіла, сцены два разы рушыліся, так што ад зямлі іх не падняць, і людзі ўжо і дабудоўваць не хочуць, бо пайшлі благія чуткі пра месца, ведаеш?
Малодшы Варановіч глыбока ўздыхнуў, відаць, каб канчаткова не сарвацца на крык, і працягваў больш разважна.
– Маскалям не вера, а зямля нашая патрэбная! А каталік Казімір, між іншым, пабудаваў у княстве тры касцёлы і пяць цэркваў. А цяпер з-за нападу маскоўцаў палякі якраз і ўціснуць нашую веру. Ды што я табе даказваю… Хіба гетман Астрожскі, Рыгор Осцік, Літавор Храптовіч, якія зараз у кайданах сядзяць у маскоўскім палоне, меней праваслаўныя за цябе? Калі ты такі вернік, што прысягай каралеўскай у імя веры пагарджаеш, чаму ж на адзінаверцаў руку падняў? Каб бацька табе пад руку патрапіўся, і яго забіў бы? Каб я на Вядрошы ваяваў, забіў бы і мяне? Бацьку на смерць паранілі твае новыя хаўруснікі, праз год пад Смаленскам на мне чатыры шнары пакінулі, цудам крывёй не сцёк, і на крыж мой не паглядзелі… Трэба было табе заставацца ў маскоўшчыне, брат…
Юры Варановіч апусціў шэрыя вочы.