– Чуў, – голас Язэпа Варановіча быў халодны, як вецер за вакном. – Што ты пабіўся з улюбёным царскім ваяводам, які пасек ліцвінскія войскі, толькі ўхваляю… А вось што пабіўся не з-за айчыны, а з-за дзеўкі – ухваліць не магу. Яна ж у Шчэпы не жонкай была, а звычайнай наложніцай... Ды яшчэ паланянкай. Ну, адбіў, звёз… Нашто яшчэ трэба было з ёй жаніцца, псаваць кроў шляхецкага роду?
– Алена высакародней за нашых шляхцянак! – выкрыкнуў Юры, кладучы руку на дзяржальна мяча. – Напачатку яе і праўда падаслалі да мне, каб быў больш прыхільны да пераходу пад штандары Івана, але потым… Ты не ведаеш, што такое каханне, брат! Калі Шчэпа мяне ў поруб пасадзіў, яна мяне выцягнула, схавала… І не прызналася, дзе, нават калі дапытвалі. А потым, дурнічка, хацела мяне вызваліць ад сябе, з ракі яе даставаў…
Юры Варановіч прытуліў да сябе жонку і пяшчотна пацалаваў яе ў лоб, потым зірнуў на брата.
— Мне без яе не жыць. А яна чакае дзіця.
Язэп змрочна памаўчаў, гледзячы на братавую.
– Ты хоць хрышчаная?
Тая моўчкі кіўнула, не падымаючы вачэй.
– З якога народу? Хазарка, мусіць?
– Яна праваслаўная, і яна – Алена Варановіч, і яна народзіць спадчынніка роду! – сказаў важка, як адрэзаў, Юры.
Твар малодшага брата пацямнеў ад гневу.
– Не быць вашаму сыну спадчыннікам роду! Ты забыўся, што ты – нават не шляхціц. Ты пазбаўлены шляхецтва, ты не маеш права насіць наша слаўнае прозвішча, валодаць нічым, што належыць Варановічам, у тым ліку са спадчыны нашае маці з роду Парэшкаў. Гэтак напісаў у тэстаменце наш бацька, а ягоны тэстамент зацвердзіў кароль. Твая здрада звяла бацьку ў магілу! З Вядрошы яго прывезлі параненага, але ён адольваў і горшыя раны. Цэлы павет ведае, як ён кляў цябе і тваё семя да сёмага калена! Нават на смяротным ложку. Ты ведаеш пра загад, каб такіх, як ты, што на Вядрошы перайшлі на бок ворага, аддаць смерці? Цябе асудзілі па ўсіх правілах і законах, як дзяржаўнага злачынцу! Добра, што прыйшлі звесткі, нібыта цябе забілі твае ж маскоўцы, і бацька ўмаліў караля з гэтай нагоды, каб нашае імя не ганьбілася, калі загад чыталі на ўсіх пляцах Кароны і Княства.
– У маскоўскім княстве мяне таксама асудзілі на горла, – холадна прамовіў Юры Варановіч. – За намі гналіся ад Смаленску… І ўдалы паляўнічы можа атрымаць узнагароды за нашыя галовы. Як жа ўчыніш ты, Язэпе, з намі?
Цяперашні гаспадар памаўчаў, зялёная парча ягонага саету, расшытая перлінамі, паблісквала ў святле свечак, як скура змяінага караля.
– Я не выдам цябе, бо ты мой брат. Але і прыняць цябе, як брата, як Юрыя Варановіча, не магу. І жонку тваю прызнаць сваячкай нават не прасі.
Жанчына павярнулася да старэйшага Варановіча.
– Любы, пайшлі адсюль! Я ж казала – не варта ехаць… Лепей у Чэхію… Ці ў Інфлянты…
Голас у яе быў прыгожы, трошкі нізкаваты, з нязвыклым вымаўленнем.
– Ты не зможаш доўга ехаць, – з жорсткасцю адчаю прамовіў мужчына. – Загубіш дзіця, загубіш сябе… Нас будуць лавіць па ўсіх дарогах… І нават калі ўдасца прарвацца… Жыць на чужыне? Сярод іншаверцаў? Што будзе з нашымі нашчадкамі? Лепей на радзіме ім быць слугамі, чым дзесьці – панамі-перахрэстамі…
І павярнуўся да брата.
– Я прыму тваю волю, Язэпе. Толькі дапамажы.
Малодшы Варановіч задумаўся, яго твар рабіўся ўсё больш суровым і рашучым.
– Што ж, я дам табе магчымасць выкупіць сваю правіну. Табе – і тваім нашчадкам. Быць ім слугамі маіх нашчадкаў да сёмага калена. Ты з’ехаў у Кракаў адзінаццаць год таму, яшчэ дзіцем, цябе тут ніхто не пазнае… Я скажу, што ты – сын пакаёўкі Марыі Вяжэвіч, бацькавай каханкі, які выгадаваўся ў яе радзіны ў Камянцы. Няхай бацька прабачыць мяне за гэтую ману, у імя Госпада... – Язэп перахрысціўся на абразы ў куце пакоя. – Але ж Марыя Вяжэвіч і праўда не аднойчы сагравала ягонае ложа. Памерла яна даўно, сваякоў тут няма. Ніхто не ўсумніцца. Нават братам маім пры гэтым застанешся. Пад яе прозвішчам і жыць вам. Нядаўна памёр мой ляснічы, можаш заняць ягонае месца. Ты ж выбітным быў паляўнічым, памятаю. Аддам вам дамок ля Волатавага дуба, там усё патрэбнае для шляхецкага жыцця. Грошай вылучу дастаткова, каб ні ў чым не мелі нястачы. Адзіная ўмова – ніхто не павінен даведацца, хто ты. Юры Варановіч загінуў у сечы на Вядрошы.
Юры прагаварыў глухім голасам:
– А як жа дзеці?
– Дзеці вырастуць Вяжэвічамі, – жорстка прамовіў Язэп Варановіч. – Пакуль не зменіцца сем пакаленняў. Пакуль не сыдзе бацькоўскі праклён. Не бойся, я не дапушчу, каб твае праўнукі апусціліся да стану смуродных мужыкоў, і іх секлі на стайні мае праўнукі. Я пакіну тэстамент, каб кожны старэйшы ў родзе даведваўся, хто такія Вяжэвічы, і, не раскрываючы ім гэтага, даваў грошы на годнае жыццё, адукацыю для дзяцей, на шлюбы з добрымі сем’ямі, і аберагаў ад прыніжэнняў, і захоўваў у праваслаўнай веры. А нашчадку ў восьмым калене будзе ўсё раскрыта, і вернецца яму прозвішча і шляхецтва. Той, хто застанецца з роду Варановічаў, няхай пашлюбуецца з кімсьці з Вяжэвічаў, і ўз’яднаецца братняя кроў у іх дзецях.
– Мая душа не супакоіцца, пакуль гэтага не здарыцца, – ціха і горка прагаварыў Юры Варановіч. – Вякі прамінуць, і ці застанецца хто жывы з роду? Але хай будзе, як ты вырашыў… Адзіная просьба мая – няхай пахаваны я буду пад сваім прозвішчам, і згодна свайму ранейшаму званню.
Малодшы Варановіч задумаўся.
– Гэта павінна быць таемнае месца… І асвячонае. Вось што... Тая царква святога Юрыя, якую ты не дабудаваў, няхай станецца тваёй усыпальніцай. А я пабудую іншую – святога Язэпа. Твая царква ўзведзеная на цалю над зямлёю… Яе можна схаваць пад дзірваном і зладзіць таемны ўваход туды праз новую царкву. Такі самы, як зрабіў наш бацька з маёнтка Вялынічы да кляштару. Там яшчэ камень паварочваўся адмысловым ключом. Майстар з Полацку, мусібыць, яшчэ жывы.
Язэп Варановіч падышоў да камоды, што стаяла пад абразамі, адчыніў дзверцы, інкруставаныя дзівоснымі кветкамі. Збліснула срэбра.
– Памятаеш гэты кубак? – прамовіў Язэп. – Яго падараваў нашаму бацьку за верную службу вялікі князь Казімір. З яго прыняў бацька сваё апошняе прычасце. Я думаў ахвяраваць у храм, каб надалей служыў пацірам… Але няхай станецца ён пячаткай нашае дамовы і ключом…
Язэп паставіў кубак на маленькі стол, які стаяў ля вакна, выхапіў меч, размахнуўся… Лязо з дамаскае сталі ўвайшло глыбока ў дрэва, кубак распаўся на дзве роўныя палавіны. Малодшы Варановіч працягнуў адну палавіну брату, другую ўзяў сабе.
– Няхай перадаецца старэйшаму ў родзе… У тваю царкву нельга будзе ўвайсці, не склаўшы абодвух палавін, таму не перарвецца сувязь між Варановічамі і Вяжэвічамі. Памолімся ж, каб не варагавалі нашыя нашчадкі і выканалі прадзедаву волю.
– Амін… – прашаптаў Юры Варановіч. І чарнавалосая жанчына з дзівосна прыгожым і спакутаваным тварам перахрысцілася таксама.
Для тых, хто сышоў, усё адно – прамінаюць хвілі, гады альбо стагоддзі… Толькі для душы, яшчэ з’яднанай са сваім грэшным і балючым футаралам, час працякае, як пясок скрозь пальцы… Гэтыя пясчаныя струмені ўсё згусалі перад вачыма, так што нават святло свечак, запаленых па ўсім пакоі, заімглілася… Пан Астафі не памыліўся – гэта грамнічныя свечкі, значыць, надзеі няма… Толькі б паспець выканаць тое, што запаведалі продкі…
Як ён прыспешваў фурмана, які вёз яго дадому, у Ройна, нягледзячы на тое, што кожны каменьчык, які трапляўся пад колы карэты, вяртаў у раны боль ад вострага жалеза. Нездарма жонка, Адэліна з Корбутаў, папікала, што Варановічы ў гарачай вадзе купаныя, у вагні хрышчаныя. З усяго роду ён апошні застаўся, Астафій Варановіч, калі не лічыць ягонага малога сынка, усе сваякі палеглі – хто ў бойках са шведамі, расійцамі альбо казакамі, хто – у шляхецкім двубоі… Ледзь што – за шаблю альбо шастапёр, і – справа гонару! Вось і ён…
Але як, як было змаўчаць! Гэты “нямы сойм” і так увойдзе ў гісторыю, як ганьба і Вялікага Княства, і Рэчы Паспалітай. Прапілі сваю залатую шляхецкую вольнасць, прагулялі, прагарлалі ў бясконцых “лібэрум вета”… Не маглі дамовіцца, хто ж сядзе на трон, магнаты інтрыгавалі, змаўляліся хто са шведскім каралём, хто з расійскім царом, нават з казацкімі правадырамі і татарамі, шляхцюкі перабягалі з групоўкі ў групоўку, і ўсе ўрэшце скарыліся чужынцам. І вось расейскі цар Пётр дамаўляецца з саксонцам Аўгустам Моцным, і вяртае таму польскі трон, з якога яго ўжо былі сагналі. Чужыя ўладары дамаўляюцца сачыць за парадкам у Рэчы Паспалітай! Ганьба! А цяпер збіраецца сойм, на якім прызнаюць, што ўся шляхта не каталіцкага веравызнання – адгэтуль “дысідэнты”, урэзаныя ў правах. А заадно, відаць, і языкі ўсім урэзалі – бо, як распавялі Астафію, ніхто не запратэставаў, змірыліся… Усохлі, як вывешаныя на дроце рыбіны, перад гэтым выпусціўшы ў Божы свет смурод гніення сваёй пыхі… Каб ён сам змог патрапіць на сойм! Хоць адзін крык пачуўся б… Калі б толькі Корб-Варановічы былі магнатамі, як Сапегі альбо Радзівілы, каб да яго, Астафія Корб-Варановіча, далучаліся з боязі альбо ў спадзеве на багатую ўзнагароду… Але Варановічы – шляхта сярэдняй рукі… А цяпер яшчэ – і “дысідэнты”, якіх можна і на сойм не пусціць, нечуванае парушэнне шляхецкіх правоў! Перастрэлі на вуліцы, зачапілі… А ён – не, каб зразумець, што гэта змова, што імкнуцца не дапусціць у залю асабліва непакорлівых, кроў у галаву кінулася, ну і… Атрымалася тузаніна, абражаныя павыхоплівалі зброю…
Двубоямі нікога не здзівіш. Варановічы – не трысцінкі, адзін у адзін волаты… Але саксонец, якога супраць яго выставілі, быў проста пачварай, створанай для забойстваў, ягоныя рукі выглядалі як сцёгны звычайнага чалавека, ды яшчэ імклівы, як вяпрук, пра што можна было здагадацца, толькі ўжо атрымаўшы лязо пад рэбры.
Астафій не думаў, што вось так раптоўна адправіцца да прадзедаў на піва, хаця праўдзівы шляхціц мусіць быць падрыхтаваны да гэтага падарожжа штодня.
Варановіч абвёў вачыма пакой, у якім рабілася ўсё цямней.
– Дзе Антось?
– Зараз яго прывядуць, – гэта жонка, Адэля. Ён не мог разгледзець пра смяротную імглу, але і так памятаў: худы бледны твар, строга падціснутыя тонкія вусны… Добра было б, каб сынок, Антось, удаўся не ў яе, а ў Варановічаў, але пакуль ад бацькі ў яго толькі шэрыя вочы. Эх, ну чаму даводзіцца выбіраць – альбо нявеста добрая, альбо пасаг добры… Ды каб яшчэ сам выбіраў! Для ягоных бацькоў пасаг пераважыў нават тое, што нявеста – рымскай веры, а яшчэ больш, чым пасаг – радавітасць нявесты, магчымасць атрымаць у карыстанне ейны герб “Кораб”, бо Адэля засталася таксама апошняй са свайго роду, і можна было дадаць да свайго прозвішча гучны прыдомак “Корб”.
– Дзе пісар?
– Тут… І пан Міхал, і пан Раман прыйшлі за сведкаў… І айцец Казімір. Можаш складаць свой новы тэстамент.
Голас Адэлі халодны, як імжа.
Пакрыўдзілася, калі ён, толькі прынеслі параненым у дом, ледзь языком варочаў, абвесціў, што хоча скласці новы запавет. Баіцца, што яе абдзеліць, ці нешта такое ўпіша супраць каталіцкай веры. І навошта прывалакла сюды свайго ксяндза? Але няма сіл яго выганяць. Хоць бы хапіла распавесці тое, што павінен быў распавесці Антосю на паўналецце… Як калісьці яму самому бацька. Астафі ніколі не забудзецца цяжар складзенага з двух паловаў срэбнага кубка, змрочнае падарожжа праз сутарэнне, магілу забытага продка, шорсткі гук пергамента, які разварочвалі ягоныя рукі, і страшны сэнс словаў… Потым ён павінен быў узяць з труны апошні з сямі скруткаў з залатымі манетамі, каб перадаць яго ляснічаму Вяжэвічу, які чакаў ля ўваходу ў сутарэнне, і вярнуць яму ягоную палову срэбнага кубка. А на Астафіі яшчэ і асаблівы кон: прамінула ўжо дзвесце гадоў, як у дамку ля Волатава дуба пасяліліся Вяжэвічы. І вось ужо восьмае пакаленне іх з’явілася там на свет Божы – у асобе чарнявенькай жвавай Вяжэвічаўны, якой зараз годзікі два.
А вось і Антось… Худзенькі, у маці цемнавалосы, спалоханы…
– Сын, я павінен паспець сказаць… Ты – апошні з роду Варановічаў… На табе – выканаць запавет прадзедаў… Вазьмі ў той шафе, на сярэдняй паліцы, палову срэбнага кубка…
Астафію здавалася, што ён выказваецца зразумела і проста, але ягоныя загады чамусьці выконваліся страшэна марудна. Ён хацеў, каб яго словы запісвался, але не мог бачыць, ці так гэта. Тлумачыў пра Вяжэвічаў, пра неабходнасць шлюбу…
– Ты зробіш гэта, сыне? – хапаўся рукой за худую хлапечую руку, Антосік спалохана ківаў, згаджаўся.