- Ведаеш, я ж таксама Богам ня надта цiкавiлася, - сказала Франя. Выхоўвалася ж ваяўнiчаю атэiсткай. Аж покуль во тут, у Нямеччыне, не пабыла на iмшы. Як пачула арган ды сьпевы "Авэ Марыю", усё ўва мне перавярнулася. I я зразумела - раптам i назаўжды - Бог ёсьць. Яго проста ня можа ня быць. Нягледзячы на ўсё жахлiвае на зямлi.
Што ж, можа й так, думаў я. Шкада, што тое да мяне яшчэ не дайшло - раней дайшло да яе. Моўчкi я прыгарнуў да сябе дзяўчыну, i яна не адхiнулася. Здаецца, яна ўжо давяралася мне, хаця штосьцi яшчэ не да канца адоленае стрымлiвала яе адказаць на мае пяшчоты. Але пяшчота гоiць усё, мабыць, пачала яна гаiць i Франiна гора. Нясьмела яшчэ, з далiкатнай стрыманасьцю яна пацалавала мяне i зьнерухомела. Я зьнерухомеў таксама.
Гэта быў мой першы пацалунак, дагэтуль нiводная зь дзяўчат не цалавала мяне. Ды й я таксама. Я быў удзячны лёсу, што ён падарыў нам гэтую пару на зыходзе дня. Падумалася, можа, падорыць i шчасьлiвую ноч? Я адчуваў сябе дужым, удачлiвым i пачаў даваць волю рукам. Яна, падобна было, хмялела ў маiх абдымках, маўчала, толькi цалавала мой твар. А пасьля i зусiм расслабiлася, аддаючыся на маю хлапечую ўладу.
- Любая...
I раптам страпянулася, спрабуючы вырвацца з маiх абдымкаў.
- Ня трэба! Пашкадуй мяне. Потым... Я ж сiрата...
Тыя словы раптам ацьверазiлi мяне, i я адхiснуўся. На самой справе, што ж гэта я? Як жа я? Я ж кахаю яе.
- Я ж нiкога яшчэ не цалавала, Мiцечка. Цябе першага. Пашкадуй мяне.
Ну ведама, я ж цябе не пакрыўджу. Я добры. Я справядлiвы, бо я кахаю цябе...
- Любая!..
Я адчуў, яна не давяраецца iнстынктам, не дае заснуць розуму. I ашчаджае мяне. Усё ж я не такi, як тыя, што траплялi на яе шляху. Я кахаю яе i шкадую. Найперш, можа, шкадую. Цi не - найперш кахаю. А каханьне - заўсёды сiла, так мне здавалася...
Глухi грукат у дзьверы не адразу данёсься ў нашую шкляную вежу, сьпярша падумалася, што гэта дзесьцi страляюць. Але Франя нядобра напружылася ў маiх руках i ўскочыла.
- Мiця!!
- Гэта за мной, - здагадаўся я.
Як не скруцiўшы сабе галаву па цёмнай i стромкай лесьвiцы, я скацiўся ўнiз, навобмацак знайшоў у вэстыбюлi дзьверы, у якiх гулка грукаталi знадворку.
- Таварыш лейтэнант!..
Франя ледзьве ўправiлася зь цяжкiм засовам, а як адчынiла дзьверы, i я выскачыў на цёмны падворак, Кананок абвясьцiў:
- Камбат клiча.
- Што такое?
- Кажуць, зьнiмацца нам.
Ну, усё зразумела, таго трэба было чакаць.
У суцэльнай цемрадзi мы дабрылi да агнявой, на якой ужо тоўпiўся разьлiк, i Мядзьведзеў, як заўжды ўначы, сьцiшана вытлумачыў:
- Загад - згортвацца. За машынай паслаў, зараз прыедзе. А вас камбат патрабуе.
Я ўлез у змрочны равок, навобмацак пераняў з рукi Мухi тэлефонную трубку.
- Ты дзе там блудзiш? - загучаў устрывожаны голас камбата. - Гадзiну чакаць цябе трэба. Зараз жа згортвай баявы парадак, грузi боепрыпасы i - на дарогу. Чакайце мяне.
Пачыналася звычайная лiхаманка пасьпешлiвых збораў. Зь цьмяным сьвятлом падфарнiкаў прыпоўз на агнявую аграмадны "студэбэкер", другi побач пабрыў каля плота ў суседнi разьлiк. Гэты пачаў разварочвацца, здаваць да агнявой задам; неўзабаве праз расчынены борт хлопцы ўзялiся грузiць цяжкiя скрынкi нерасстраляных снарадаў, брызэнты, зброю, рознае салдацкае майно. Усе працавалi радасна i спорна, бо падобна было на тое, што рушым ня ў бой, а мабыць, з бою, туды, дзе ўжо скончылася вайна. Урэшце канец вайне, i мы ўсе жывыя, здаровыя. Во дзiва дзiвоснае! Цуд!
У маёй душы быў вэрхал пачуцьцяў - радасьць перамогi ўсё ж засмучалася клопатам ростанi. Ведаў, адчуваў, што паедзем адсюль. Але куды? Цi далёка? Я хацеў вярнуцца сюды, мне дужа патрэбна было тое. Хоць на гадзiну, хоць на пятнаццаць хвiлiнаў. Я ж нiчога не сказаў ёй. I нiчога ад яе не пачуў.
Не стрываў, пакуль чакалi другую гармату, я выбег на пустку i прыпусьцiў да мастка. Брамка на гэты раз была не зачыненая, i толькi я ўскочыў на падворак, як расчынiлiся дзьверы у катэдж. На парозе стаяла Франя. За ёй нерухома шарэлi два ценi яе старых.
- Франя, мы едзем!..
Франя маўчала. Застыла, бы зьнямелая, i не краталася.
- Мы едзем! Ты чакай! Я вярнуся...
Зь цемры вэстыбюля на мяне пазiралi старыя, i я, недарэчна засаромеўшыся, нават не пацалаваў яе. Толькi абняў крышку за плечы ў цесных дзьвярах i адхiснуўся. Я ня мог бавiцца тут: на дарозе, чуваць было, пачынаўся ўжо рух, iшлi аўтамашыны. Некаторыя нават сьвяцiлi фарамi, чаго нiколi не было на фронце. Ужо ж, мабыць, сапраўды вайна скончылася. Я перабег масток i ўскочыў на шырокую падножку "студэбэкера", што з маёй апошняй гарматай вырульваў на шашу.
Над горнай далiнай днела: праясьнелася неба, на закрайку яго цьмянымi зубамi вяршыняў азначылiся горы. Блiжняя гара за катэджам яшчэ ўся была, бы змрочны маналiт - i гара, i дрэвы пад ёй. Толькi шэры сiлуэт катэджа вылучаўся сьвятляваю плямай на змрочным, зьлiтым у адно фоне. Здаля я усё пазiраў туды, намагаючыся згледзець маленькую постаць на ганку, ды нiчога ня згледзеў. Яшчэ б паўгадзiны пастаяць тут, калi б лепей стала вiдаць...
Але паўгадзiны нам не далi. Нейкая шалёная пасьпешнасьць запанавала на дарозе, адны машыны пад'яжджалi, спынялiся, iншыя, абмiнаючы iх, шалёна кiравалi далей. Старэйшыя афiцэры падганялi - хутчэй, хутчэй! Камбат накрычаў на мяне за спазьненьне, хаця, як я прыехаў зь дзьвюма гарматамi, батарэя яшчэ колькi хвiлiнаў нiкуды ня рушыла. Чагось чакала. Але зьвягi i крыкi камбата былi для мяне звыклыя, на iх крыўдаваць не належала. Крыўда i шкадаваньне дапякалi за iншае, i тое iншае засталося ззаду. Бы штось адчувала мая душа, ды не магла хiба вымавiць, каб я зразумеў выразана. Толькi шчымела нутраным невыразным болем.
Нейкi час полк лiхаманкава выцягваўся ў паходную калёну. Паўз "студэбэкеры" з гарматамi на прычэпе па ўзбочыне праiмчаў "вiлiс" камбрыга, якi штось крыкнуў з машыны, але я не зразумеў, што. Мая ўвага ўжо была скiраваная наперад, дзе ў ранiшняй шэранi стаяў на дарозе камбат, i аднекуль ля яго зьявiлася знаёмая кругленькая постаць заўжды жвавага капiтана, нашага палкавога "сьмершаўца". Трафэйнага "хорха", аднак, не было вiдаць. Штось яны нядоўга там гутарылi, хаця, здаецца, болей гаварыў "сьмершавец", камбат заклапочана слухаў. Затым абодва павярнулiся тварамi назад, быццам уставiлiся позiркамi ў кагось у калёне, здалося - цi не ў мяне? Але, можа, толькi здалося, бо абодва ня рушылi зь месца. "Сьмершавец" расшпiлiў тонкую пляншэтку, што заўжды боўталася на ягоным задзе, штосьцi каротка пазначыў на паперыне, у якую зазiрнуў i камбат. Што яны там запiсвалi, i што ён усё капаў мiж людзей, гэты нястомны барацьбiт са шпiёнамi? Цiкава, цi бачыў ён хоць аднаго зь iх у сваiм жыцьцi? Я падумаў, што, як камбат застанецца адзiн, падыду да яго, запытаю. Ды не пасьпеў. Падалi каманду "Па мясцох!", i я пасьпяшаўся зьбегчы з дарогi.
Нарэшце неяк няўпэўнена, з прыпынкамi, рушылi разьбiтаю вулiцай гарадка ў бок недалёкай перадавой. Пакуль я выглядваў "сьмершаўца", у кабiну майго "студара" ўлез пасажыр - наш палкавы прапагандыст, маёр з мудрагелiстым прозьвiшчам, якога я ня мог запомнiць. Я змушаны быў прыткнуцца на пляскатым крыле ля фары, як нярэдка езьдзiў на перадавой. Цёплаю парой тут было ня горш, чым у кабiне, ды й зручней было пры нечаканым абстрэле саскочыць на зямлю. Належала толькi трымацца. Перад тым як рушыць, нiхто з камандзiраў не сказаў нiчога, але калi рушылi адкрыта, значыць, немцы не супрацiўлялiся. Яны зьнiклi. За дашчэнту разьбiтымi дамамi ўскраiны пераехалi лiнiю акопаў нашай пяхоты, якой ужо там не было, затым i нямецкую лiнiю. Нямецкiя акопы выглядалi, як пры пасьпешлiвым адступленьнi - скрозь валялася вайсковае майно, зброя, скрынкi боепрыпасаў; упоперак бруствэра на сошках стаяў нарыхтаваны да бою кулямёт з абвiслай у акоп стужкай, поўнай патронаў. Але салдатаў нiдзе не было вiдаць - нi жывых, нi забiтых. Здаецца, учора, расстраляўшы збольшага боекамплект, яны падалiся на захад. На сустрэчу з амэрыканцамi. З намi яны сустракацца не захацелi.
Ужо добра разьвiднела, хаця сонца з-за гор яшчэ не паказалася, i ў горнай далiне панавала прахалодная засень. Мы няхутка ехалi па асфальтавай шашы на захад, мiнулi першы не крануты вайной гарадок з дбайна дагледжанымi дамкамi ў стылi фахвэрку абапал вузенькiх вулiчак, зь цёмнай кiрхай сярод купкi разложыстых дрэваў. Людзей было мала вiдаць, але скрозь з бальконаў i вокнаў зьвiсалi белыя прасьцiны - знакi капiтуляцыi. Пасьля сталi трапляць i людзi старыя, дзецi i жанчыны; з расчыненых вокнаў яны махалi нам i ўсьмiхалiся. А некаторыя плакалi - вiдаць i такое. Салдаты з кузаваў махалi ў адказ, выкрыквалi самае цяпер зразумелае "Гiтлер капут!" цi яшчэ што - вясёлае i гарэзьлiвае. Усiм было весела i радасна - вайне нарэшце канец.
За тым гарадком дарога павярнула ўгору, пачалiся павароты - то ўправа, то ўлева. Нечакана на горным схiле калёна спынiлася: наперадзе за павароткай пачулiся гарматныя выбухi, усе насьцярожылiся. Я саскочыў з крыла, думаў, зараз будзе якая каманда, можа, прыйдзецца адчапляць гарматы. Але нiякай каманды не падавалi. Афiцэры павылазiлi з машынаў, пасталi на ўзбочыне, узiралiся наперад. Некаторыя iшлi далей, дзе было начальства i дзе раздалiся гэтыя нечаканыя выбухi. Што там адбывалася, было невядома. Я таксама прайшоў трохi ўздоўж батарэйных машынаў i згледзеў наперадзе свайго камбата. Разам з камандзiрам першай батарэi яны ўсё ўзiралiся ў галаву калёны, мабыць, таксама чакалi якога сыгналу. Гэтыя два афiцэры, два капiтаны з выгляду былi дужа розныя - маленькi хударлявы камбат-1 i цыганскага выгляду, камлюкаваты камбат-2. Зь iх цiхай гаворкi было зразумела, што нас абстраляла нямецкая самаходка, якая, аднак, змоўкла. Экiпаж яе, пэўна, даў драла. Так што няварта хвалявацца, зараз паедзем. I праўда, неўзабаве з галавы калёны прагучала каманда "Па машынах!" Камандзiр першай батарэi пабег да свайго "студэбэкера", а мой трохi затрымаўся, усё ўзiраючыся наперад.
- Капiтан, хачу запытацца.
- Што? - павярнуў да мяне незадаволены твар камбат.
- Што гэта тут асабiст ранiцой высьледжваў?
- А ты ня ведаеш, што? - камандзiр батарэi ўпёрся ў мяне нядобрым позiркам. - Не адчуваеш?
- Не адчуваю, - сказаў я, пачынаючы, аднак, здагадвацца.
- Зь якой гэта ты зямлячкай там зьнюхаўся?
На хвiлiну я анямеў - так яно i казалася, як я меркаваў. Я моўчкi чакаў, што яшчэ скажа камбат, але ён таксама змоўк, мабыць, пашкадаваўшы, што i без таго сказаў шмат.
- Зноў жа, бацькi твае дзе? На акупаванай тэрыторыi пражывалi?
- Пражывалi. Ну?
- Во табе i ну! - няпэўна скончыў камбат i крута павярнуўся да свае машыны. Наперадзе ўжо загырчалi маторы, здаецца, калёна рушыла.
Я подбегам вярнуўся да машынаў свайго ўзвода i зноў ускочыў на шырокае крыло "студэбэкера". Вось табе i радасьць: называецца, сустрэў зямлячку. Ды яшчэ й бацькi на акупаванай тэрыторыi. Але дзе тыя бацькi, што я пра iх ведаў? Думаў, прыеду пасьля вайны, буду шукаць. Нехта ж павiнен ведаць, як i дзе яны прапалi летась пад Ушачай. Былi ў партызанах, ды зьнiклi. Магчыма, у час прарыву зь нямецкага акружэньня. Можа, загiнулi, а можа... Тое можа дацiнала мяне ўжо паўгода. Шкада, на парозе мiру рушылiся ўвогуле нармальныя адносiны з камбатам, якi яўна злаваў на мяне, мабыць, з падачы асабiста. Хаця з ягонай падачы як не зазлуеш? Тут не на жарт спалохацца можна.