32458.fb2
- Давай, падмянi.
Нядаўнi гiмназiст Iгар Забела зь яўнаю неахвотай улез у яму, пераняў з рук Мяцельскага цёплы ад натруджаных далоняў тронак рыдлёўкi. Неяк так сталася, што ён хутка перажыў сваё напружаньне; стрэл, а затым i скрываўленая галава Аўстрыякi вярнулi яго да самотнай рэальнасьцi, якая абяцала неўзабаве паставiць вялiкую кропку на ўсiм. Усьвядомiўшы тое, Iгар адчуў рэзкi iнстынктыўны пратэст - як было добраахвотна класьцiся ў зямлю ў свае няпоўныя дзевятнаццаць гадоў? Але няўмольная сiла абставiн, якая ўсе апошнiя гады люта ўладарыла над людзкiмi лёсамi, гнула ягоную волю ў дугу, заўсёды дамагаючыся свайго. Рэдка калi тыя абставiны выяўлялi паслабку, давалi зрабiць, як сам хочаш. Дзiўна, але тады, у той самы рашучы вечар, калi ён мог бы зрабiць iнакш, ён iнакш не зрабiў. Праз боязь, страх i трывогу ён зрабiў так, як вымагаў ад яго сяброўскi абавязак, па-свойму зразуметае высакародзтва. Ён не адмовiў Алегу Блажэвiчу, ён пайшоў зь iм. Ранiчкай, як мацi яшчэ спала, таропка сабраў свой небагаты набытак - пару бялiзны, башлык, пачак папярос, Лёльчына фота i шаснуў праз чорны ход на зборны пункт у гiмназiю. Сярод пракуранай людзкой гаманы не адразу знайшоў свойго старэйшага сябра Блажэвiча, якi, пацiскаючы яму руку, каротка кiнуў: "Малайчына, умееш трымаць слова гонару" i запiсаў у сваё аддзяленьне. Тады, можа, першы i адзiны раз Iгар цiха паганарыўся ў душы за сваё высакародзтва, што намогся i стрымаў слова. Што, калi спатрэбiлася, можа на справе абаранiць незалежнасьць народнай рэспублiкi, пра якую сказана столькi прыгожых i рашучых словаў. Цi ён думаў тады, што праз колькi тыдняў будзе выцягваць скрываўленае цела Блажэвiча з засьнежанага поля пад Семежавам - цяжкапаранены ўранку, той да вечара сьцякаў крывёй пад бальшавiцкiм агнём, увесь дзень да яго нельга было падабрацца. Iгару ў тых баях наогул пашчасьцiла, можа, пашчасьцiла i пазьней, нiводная бальшавiцкая куля яго не зачапiла. Мусiць бы, куды лепш было яму легчы разам з Блажэвiчам, прынамсi, не спазнаў бы таго, што давялося спазнаць затым i што ня дай Бог спазнаць нiкому. I ня толькi iхны жахлiвы паўстанцкi лёс, але i трохi iншае. Яшчэ да таго, як спалiць усе дакумэнты, неяк лежачы надвячоркам у кустоўi, ён спалiў Лёльчына фота, як дазнаўся ад людзей, што яго сьветлае, незямное каханьне стала жонкаю чырвонага слуцкага ваенкома. Ён узьненавiдзеў яе за здраду, без агiды ня мог сабе ўявiць, як яна цалуецца там са сьмярдзючым бальшавiцкiм камiсарам, не разумеў, чаму яна стала не такой, як была раней, чужой, нават варожай. Але неяк памалу тая яго нелюбоў выпетрылася, Лёлька рабiлася для яго ўсё больш абыякавай, i ён болей думаў пра маму, дужа дакараў сябе за ўсё тое, што прычынiў ёй сваiм гэтым свавольствам. А найбольш ён шкадаваў сябе, сваё кароткае жыцьцё. Жыцьцё, канечне, не ўдалося, чаго было за яго трымацца, чаго шкадаваць? Але ўсё роўна было шкада, хацелася жыць хоць як-небудзь, хай у той iх калатнечы. Ды было неяк. Неяк, бо ён дужа любiў сваю маму, што ўжо страцiла на мiнулай вайне ягонага айчыма, штабс-капiтана Левандоўскага, любiў-шкадаваў меншага брацiка Паўлiка. Як iм будзе жыць пры такiм iх сынку i братку?
Забела капаў ня так каб i ўвiшна. Глыбiня стала, мусiць, такой, якой i патрэбна было, кiдаць жвiр ён намагаўся высока, ды глыжы ўсё скочвалiся зь берагоў у яму - ужо не ставала сiлы кiдаць вышэй i далей. Зноў жа падмянiць яго, мусiць, не засталося нiкога, пэўна, усе ўжо адбылi сваю чаргу. Апроч, вядома, параненых Кажухара i камандзiра. Значыць, яму i давяршаць гэтую невясёлую справу.
Камандзiр ня мог скрануць шыяй, павярнуць галавы, але ён дбаў усё рабiць як належыць i кожную справу даводзiць да канца. Гэта было ягоным правiлам са студэнцкай маладосьцi, як вучыўся ў сэмiнарыi, затым выкладаў у гiмназii, а таксама ў вайну, калi, стаўшы прапаршчыкам, камандаваў паўротай у iнгерманлядзкiм палку. I калi ў яго што-нiшто не атрымлiвалася, не знаходзiла завяршэньня, дык часьцей не зь ягонай вiны - з прычыны ўмяшаньня вышэйшых камандзiраў цi зьбегу зьменлiвых абставiн. Як з гэтым iх партызанствам. Калi б ён быў на месцы камандзiра батальёна, дык шмат што, асаблiва спачатку, рабiў бы iнакш, ня лез бы на злом галавы супраць пэўнай сiлы, i, можа б, тады яны не дайшлi да гэтае ямы як да нейкай мiстычнай расплаты за ўсё ранейшае. Цi да апошняй кропкi ў тупiку, куды iх загнаў немiласэрны паўстанцкi лёс.
Цярплiва чакаючы, калi нарэшце будзе гатовая гэтая яма-магiла, камандзiр мiжволi i ў каторы раз перабiраў у памяцi падзеi апошнiх тыдняў-месяцаў iх барацьбы, каб усё ж хоць перад канцом зразумець нейкi таямнiчы сэнс iхнага трагiчнага фiналу. Але, мусiць, усё ўжо было перабрана ў памяцi. Натуральна, камандзiр разумеў, што прысуд iм быў вынесены даўно, гэты зыход быў вiдавочны, як толькi яны кiнулi выклiк страшнай сiле i сталi са зброяй у шарэнгу. Выклiк быў дзёрзкi i рашучы, а сiлы ўсё ж малыя, i менавiта гэтая акалiчнасьць вырашыла ўсё астатняе. Але i як было iначай? Народ чакаў, а кiраўнiкi адзiн перад адным iмкнулiся выступiць. Верныя рыцары рашучай фразы, яны сьпярша ап'янiлi тых, хто iх слухаў на ўсiх тых шматлюдных мiтынгах, а затым неўпрыцям i самi паверылi ў свае прыгожыя словы. Калi ж i самi сталi нявольнiкамi ўласных хмельных прамоваў, тады ўжо нiчога нельга было нi спынiць, нi перайначыць. Яны былi змушаныя, за iмi пайшлi iншыя, - найперш, хто мала разумеў, але надта верыў. А то iшлi з пачуцьця абавязку, раптоўна народжанага гонару i таму не маглi не пайсьцi. Калi не цяпер, дык калi ж? Хiба што нiколi. Але нiколi - было страшна, страшней за пагiбель, бо было банкруцтвам усяе сьвятой, шматгадовае справы. Так, ён таксама нямала сумняваўся ў хуткiм посьпеху паўстаньня, яшчэ больш было ў яго недаверу да колькi-небудзь удалага партызанства iхнага асобнага батальёна. Але iшоў, бо для яго заставалася пэўным: тое трэба было колiсь зрабiць, раней цi пазьней. Без таго, бязь iхнае галаваломнае адвагi, ахвяр i крывi ўся iх нацыянальная справа, бы невылечны сухотнiк, асуджаная на вялы, задоўжаны скон. Цяпер на скон ня будзе асуджана. Зерне кiнута, па вясьне ўгрэецца глеба, будуць усходы. Колькi б зiма нi доўжылася, настане вясна. Яны ж угнояць глебу, мусiць, такое iх гiстарычнае прызначэньне, так трэба. Для вольнай радзiмы i для гiсторыi.
Так суцяшаў сябе камандзiр, а гарката няўдачы душыла яго, сьцiскала прастрэленую шыю, цяжка было дыхаць - на хадзе i тут, па-над ямай таксама. I тады ён успомнiў даўнi, звыклы зь юнацтва твар другога асуджанага, што калiсьцi стаяў не над ямай - пад вiсельняй, i яго вешчыя словы да каханай Марыськi. Да Беларусi. Нiколi яна ня будзе нi вольнаю, нi шчасьлiваю, пакуль ня скiне з душы прыгон маскаля. Апынуцца памiж Расеяй i Польшчай - усё роўна што памiж кувалдай i молатам, якi б'е мэтадычна, магутна, бязьлiтасна. Нiшто не стрывае тых жахлiвых удараў. Пакуль б'е молат i рэжа галовы серп. Гэта ж трэба такое прыдумаць - молат i серп, серп i молат...
Сарокi ў гольлi сакаталi ўсё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Iх ужо нiхто не адганяў, не палохаў, i яны бязладна паначаплялiся на бярозах, спраўлялi свае птушыныя хаўтуры. Зводдаль ад iх зьявiлiся са тры вароны. Тыя сядзелi спакайней, толькi зьдзiўлена пазiралi ўнiз, але маўчалi. Людзям жа было не да iх. Людзi апекавалiся ўласным клопатам.
Можа, самы спакойны, цiхманы i з выгляду нават абыякавы да ўсяго ў гэтай грамадцы быў Казак, шараговы стралец, патомны парабак слуцкiх фальваркаў. Галоўным правiлам яго ў жыцьцi было: як усе. Як усе паводзiў сябе ён, калi рабiў у пана Пясецкага: рабiць дык рабiць, есьцi дык есьцi, спаць дык спаць як усе. I на паўстаньне пайшоў таму, што пайшлi парабкоўцы з маёнтка - усе шасьцёра. Калi б яны пайшлi да бальшавiкоў, мусiць, да бальшавiкоў пайшоў бы i Казак. Але вызначыў выпадак цi, можа, адзiн парабак, якi па вясьне паявiўся ў iхным маёнтку. Ён не казаў, дзе рабiў да таго, але ў маёнтку быў прыстаўлены памагатым да цесьляра, рамантаваў iнвэнтар. Гэта быў дужа гаваркi чалавек. Сьпярша хлопцы ня дужа верылi, казалi: балбоча. Але неўзабаве ўслухалiся i сьцямiлi, што балбоча ня так сабе, нешта ўсё ж ведае. А i сапраўды, ведаў ён шмат што i шмат дзе пабываў за свае яшчэ маладыя гады, нават у Пiцеры i ў Рызе. Казаў, што па перакананьнях ён сацыялiст-эсэр i што толькi тады па-людзку зажывуць працоўныя людзi, як падзеляць панскую зямлю. Але перш чым падзялiць, зямлю трэба было адваяваць у паноў - палякаў ды расейцаў, Беларусь павiнна стаць незалежнай, як Польшча цi Нямеччына, мець свой урад i свой парлямэнт. Сьпярша гэта здалося дзiўнаватым - беларускi парлямэнт! Але пасьля, як у Менску сабралi кангрэс, хлопцы i праўда паверылi эсэру, бо нешта там адбывалася падобнае на яго прадказаньнi. Як загарэлася гэтая калатнеча ў Слуцку, ён i сагiтаваў усiх ехаць туды. Казак доўга не вагаўся, прыкiнуў: ваяваць за Беларусь мо ня будзе трудней, чым штодня iшачыць у панскiм маёнтку. Зноў жа, адгаворваць яго не было каму, шкадаваць таксама. Уранку яны запрэглi панскую фуру i ўсе шасьцёра пакацiлi шашою ў Слуцак. Начальнiкi i каторыя разумнейшыя з шарагоўцаў казалi: да зiмы пераможам, вернемся i зажывём сваёй беларускай сям'ёй, па справядлiвасьцi, без маскалёў i палякаў. Ведама ж, жыць сваёю сям'ёй, па справядлiвасьцi ды ў згодзе, хто не схацеў бы? Асаблiва яшчэ, калi надзеляць зямлёй. Казак быў ня супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося. Ня толькi сваёй сямейкай, але й наогул жыць. Ды што ж... Казак не разумнейшы за iншых i, канечне, не шчасьлiвейшы. Калi во камандзiр, былы афiцэр i вучыцель, кажа, што iначай нельга, значыцца, i праўда нельга. Значыць, нявыкрутка, i таго, што яны ўдумалi, мусiць, не абысьцi. Прыйдзецца памiраць. Але як усе, так i Казак. Вось калi б закурыць толькi. Перад сьмерцю...
Закурыць, аднак, не было нi ў кога, i Казак патупаў, патупаў каля кучы жвiру ды стаў чакаць свайго часу.
Нарэшце адчуўшы, што хопiць, Забела збольшага параўняў дол у яме, памераў крокамi. Атрымалася восем крокаў удоўжкi, мабыць, хопiць на ўсiх.
- Фiнiта ля камэдыя! - знарок бадзёрым голасам гукнуў ён i кiнуў угору рыдлёўку.
- Ладна, годзе, - глуха азваўся камандзiр i паклiкаў астатнiх. - Усе сюды!
Калi яны неяк нясьмела, бы баючыся, узьлязалi на жвiр, блiжай да ямы, камандзiр цiха спытаўся:
- Хто першы?
- Першы ўжо ёсьць, - сказаў Мяцельскi. - Во Аўстрыяка.
- Давай яго сюды.
Разварочваючы ботамi рыхлую кучу, Мяцельскi рашуча падвалок распластанае цела Аўстрыякi да ямы, унiз галавой падаў яго Забелу. Той, ледзьве сам утрымаўшыся на нагах, пераняў небараку, сьцягнуў з краю ямы i неяк выпрастаў яго ў доле. Рукi Аўстрыякi трэба было пакласьцi на грудзях, але тыя нiяк не хацелi складвацца i тырчэлi скорчанымi пальцамi ўгору.
Тым часам да ямы падышлi Дзед з Кажухаром; трошкi зводдаль боязна-ваўкавата прыткнуўся непрыкметны Казак. Валодзька ўвесь час быў побач з камандзiрам. Ён змарнеў з твару, прыцiх, здаецца, баяўся вымавiць слова. Мяцельскi высока стаяў на кучы жвiру.
- Дык як будзем? Па адным цi ўсе разам?
- Па адным, - цiха мовiў камандзiр. - З нагана.
- У яме. Каб меней грукату.
Мабыць, усе ўсё зразумелi i сьцiхлi, нават ня дыхалi. Камандзiр абвёў усiх чужым напружаным позiркам i адчуў, што трэба нешта сказаць на разьвiтаньне. Цi на суцяшэньне. I ён сказаў:
- Што ж, спадары... Нам не ўдалося, можа, удасца iншым. Яны нас успомняць. Усё ж мы не за сябе, не за сваё, якога ў нас не было. Мы - за Беларусь. Нашу няшчасную старонку. Прымi, Божа, твае ахвяры...
Яны ўсе стаялi i маўчалi. Яны чакалi. I камандзiр, зглытнуўшы даўкi камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасьцю:
- Хто першы?
Выдалася кароценькая пакутная паўза, пасьля якой Мяцельскi кiнуў са злосным адчаем:
- Ат, маць тваю... Давай я...
Зноў абрушваючы жвiр, рашуча скочыў у яму.
- Давайце рэвальвэр!
Камандзiр расшпiлiў на баку кабуру, выняў наган. Мяцельскi ўхапiў яго зьнiзу, рухава выцягся побач з застыглым ужо Аўстрыякам.
- Жыве Беларусь!
- Жыве, - нечакана слабым голасам азваўся камандзiр, i глухi рэвальвэрны стрэл у яме перапынiў ягоны водгук. Дзьве сарокi з блiжняй бярозы спуджана пераляцелi на дрэвы далей. А на зямлi зноў настала пакутная паўза, усе стаялi моўчкi, баючыся зазiрнуць у яму.
- Ну, хто далей? Ты, Зубко? - няпэўна павярнуўся камандзiр у бок Дзеда. Той сiгануў цераз жвiр i спынiўся.
- А ружжо?
- З ружжом, братка, - мякка сказаў камандзiр.
Тады Дзед неяк грузна звалiўся ў яму, i яны зноў зьнерухомелi, чакаючы. Чакаць, аднак, давялося нядоўга, стрэл каротка гукнуў i сьцiх.
- Ну? - зноў павярнуўся камандзiр да астатнiх. Засталося iх тут пяцёра. Ты? - запытальна кiўнуў ён да Кажухара.
- Ды я... Калi адважуся. Калi што, дык прыстралi, камандзiр. Калi што...
I няспрытна ўсеўшы на бераг ямы, Кажухар цiха споўз туды. Яны зноў прыцiхлi. Чакаць давялося даўжэй, чым тыя разы, мусiць, Кажухару ня дужа ўпраўна было з адною рукой. Нарэшце-такi ў яме лопнула тугiм стрэлам. Камандзiр падышоў, зазiрнуў туды, пастаяў крыху, углядаючыся ўнiз, ды зноў павярнуўся да астатнiх.
- Так. Забела!
- Я! - з гатоўнасьцю адгукнуўся Iгар i, не раздумваючы, лёгка скочыў унiз. - Я зараз. Тут толькi трэба паправiць, - пачулася зь ямы.
Яны не глядзелi, што ён там папраўляе. Мiжволi мярцьвеючы ў страхавiтым напружаньнi, яны чакалi стрэлу. У барабане нагана яшчэ заставалася тры патроны. Але ж тут iх стаяла чацьвёра... Гэтае адкрыцьцё сьпярша зьбянтэжыла камандзiра, а затым раптам узрадавала. Здаецца, яно давала нейкае выйсьце ў няпростай сытуацыi, пра якую ён цяпер напружана думаў.
Калi, як заўжды, боязна вычакаўшы стрэлу, яны азiрнулiся, дык Казак адчуў, што настала яго чарга. Без напамiнку або загаду ён разам са стрэльбай лёгка шаснуў у яму, дзе праз кароткi час трэснуў рэвальвэрны стрэл. На край ямы ступiў амаль зьмярцьвелы Валодзька.
- Сулашчык! - гукнуў да яго камандзiр. - Пастой...
Валодзька спынiўся, ледзьве ўтрымаўшыся на беражку ямы. Ён нават не зiрнуў туды, штосьцi новае адчуўшы ў голасе камандзiра.
- Табе, Сулашчык, заданьне: закапаць, зараўняць. Каб сьледу не асталося. I - жывi!
- Я?
- Ты, а хто ж. Жывi. За нас, за бацьку. Дай я цябе абдыму.
Няспрытна, адною рукой камандзiр нямоцна абняў Валодзьку. Трохi памарудзiў i таксама, густа абрушваючы жвiр зь берагоў, звалiўся ў яму. Валодзька застаўся стаяць - прыгаломшаны, разгублены, працяты адным пытаньнем: як гэта жывi? Адзiн? За ўсiх? Але як яму жыць бязь iх? Цi магчыма гэта наогул? Тое было незразумела, i ён стаяў, агалошаны, аднак, раптоўнай надзеяй, што будзе жыць. Яна, тая надзея, заглушыла ўсе ранейшыя памкненьнi, разбудзiла новыя пачуцьцi. У душу лiнула сьвятло, i ён ажно скалануўся ад неспадзеўкi, калi зь ямы пачуўся апошнi стрэл. Гэта быў стрэл камандзiра. Валодзька заставаўся жыць.