Вусаў узiраўся яму проста ў твар, i ў тым позiрку не было нi варожасьцi, нi насьцярогi, адна спакойная ўпэўненасьць бязгрэшнага праведнiка. Зьбянтэжаны Ляплеўскi ня мог даўмецца, як яму паводзiць сябе. Снайпер-Iван ляжаў, бы нежывы, а што ён мог адзiн? Ды й наогул, цi варта было што рабiць? Упэўненасьць чэкiста абяззбройвала, i Ляплеўскi толькi ўнутрана ўсьмiхнуўся зь нядаўняй свае рашучасьцi. А яны яшчэ турбавалiся, дурнi, каб гэты чалавек куды ня зьбег агародамi. Нашто яму куды бегчы?
- Я в курсе, - сказаў Вусаў, усё сьвiдруючы сваiм валявым позiркам. - Всех реабiлiцiравалi, выплацiлi дзеньгi...
- Дзякуй, - нечакана выцiснуў зь сябе Ляплеўскi.
- Галоўнае цяпер - не азлобiцца. Работаць, работаць нада! Для страны, для народа, для парцii...
- Ведама ж, партыя...
- Правiльна! Парцiя ўсягда права! Чалавек можа ашыбацца, парцiя - нiкагда. Ну, вучыцель, жалаю усьпеха.
Ён падаў на разьвiтаньне руку, i Ляплеўскi, бы да агiднай жабы, слаба дакрануўся да яе. Затым хвiлiну пазiраў усьлед яго мажнай, крутаплечай постацi, як ён усё далей iшоў па вулiцы, абмiнаючы ссохлыя i сьвежыя каровiны лепяхi ў доле, i ня ведаў, што рабiць. Нават, што думаць. Са спазьнелаю злосьцю зiрнуў на распластанага за канавай Снайпера, пад нагамi якога валяўся сухi кол з гнiлым абламаным канцом.
Пасьля вылаяўся i паплёўся да свайго падворку.
БЕДНЫЯ ЛЮДЗI
"Ня бойся госьця, якi сядзiць, а бойся таго, што стаiць", - гэтая прыказка разоў колькi прыходзiла ў галаву гаспадара, пакуль ён стаяў каля дзьвярэй кватэры, праводзячы спазьнелага госьця. Ужо яны разы тры паручкалiся, i гаспадар разы тры памыкаўся расчынiць дзьверы, а госьць усё ня мог скончыць думку, а як сканчаў, тут жа за яе чаплялася наступная, ня меней абавязковая або цiкавая. Выглядаў ён на прыкметным падпiтку, хоць яны выпiлi якiх па тры кiлiшкi пад каву, вiдаць было - чалавек у пэўным узрушэньнi, гаварыў з эмоцыямi i быццам шчыра, нават узьнёсла, прыпынiць яго ў гаспадара не хапала рашучасьцi.
- Паверце, мы як пачулi, дык унутры бы перавярнулася што. Жонка кажа: ты павiнен тэлефанаваць, падтрымаць чалавека, усё ж несправядлiвасьць жахлiвая, як так можна ў наш час?
- Што ж... Значыць, можна, - вяла пагаджаўся прафэсар Скварыш, думаючы аб адным - як бы скончыць размову.
- Ну. I галоўнае - усе маўчаць. I на катэдры, i ў друку. А ў вас жа столькi вучняў! Адных асьпiрантаў...
- Што рабiць...
- Во я й думаю: пад'еду вечарком, як пацямнее. Дык вы ўжо не крыўдуйце, што не патэлефанаваўшы...
- Ды не, нiчога...
- Ага. Бо патэлефануеш - самi разумееце... Што цяпер скажаш па тэлефоне?..
Цi не ў чацьверты раз пацiснуўшы гаспадарову руку, госьць урэшце пераступiў парог, i Скварыш зь вялiкай палёгкай зачынiў за iм дзьверы. У душы прафэсара была мешанiна пачуцьцяў - прыкрасьць ад гэтага запозьненага вiзыту блыталася з удзячнасьцю за словы, здаецца, поўныя шчырага спачуваньня. Усё ж падобна было, што Красьнянскi гаварыў шчыра, сапраўды хацеў суцешыць яго i абураўся на несправядлiвасьць улады. Але вось поўнай задаволенасьцi ад таго не было, штось перашкаджала, муляла, утварала нутраны дыскамфорт ад усёй гэтай сустрэчы.
Застаўшыся адзiн, Скварыш выключыў верхнi сьвяцiльнiк у вiтальнi, вярнуўся ў кабiнэт, дзе на нiзенькiм столiку пры канапе стаялi два кубкi зь недапiтай кавай, паўбутэлькi "Белага аiста". Скварыш усё перажываў сустрэчу. Красьнянскi ня быў ягоным любiмым асьпiрантам, не вылучаўся нi асаблiвымi здольнасьцямi, нi бiяграфiяй. Наогул, пра яго Скварыш ведаў няшмат - ну, нарадзiўся недзе на Палесьсi, цi не на Тураўшчыне, служыў у войску, працаваў на мэталаапрацоўчым заводзе, скончыў вечаровую школу. У асьпiрантуру прыйшоў не з камсамолу i, здаецца, без валасатай рукi. Жонку ягоную ён бачыў аднойчы, як у выхадны спаткаў на праспэкце ўсю iх сямейку з дачушкай, - так, нiшто сабе, хоць i не прыгажуня, але даволi мiлавiдная маладая асоба. Iшлi, елi марожанае, жонка ветлiва, нават трохi лiсьлiва павiталася, мабыць, Красьнянскi пасьпеў ёй шапнуць, што гэты цельпукаваты таўстун з партфэлем i ёсьць ягоны навуковы кiраўнiк дысэртацыi. За апошнiя гады праз Скварышавы рукi прайшло iх нямала, будучых кандыдатаў навук; былi здольныя, былi так сабе, траплялiся й ня надта. Адносiны зь iмi Скварыш стараўся захоўваць з усiмi роўныя - i са здольнымi, i з тымi, што ня надта, нiкога асаблiва не вылучаючы нi ў якiм сэнсе. Тыя, што абаранiлiся, "аступенiлiся", неяк паволi аддзялялiся, iшлi ў сваё жыцьцё. Iншыя ад'яжджалi ў блiзкiя цi далёкiя гарады, дзе знаходзiлi працу, сьпярша пiсалi, часам тэлефанавалi, прысылалi паштоўкi зь вiншаваньнямi пад рэвалюцыйныя сьвяты. Але з часам тыя сувязi глухлi, засыхалi, патрэба ў зносiнах меншала, пакуль не зьнiкала зусiм. Мусiць, так было б i з Красьнянскiм, калi б з навуковым кiраўнiком яго ня здарылася няшчасьце. Самае страшнае няшчасьце, горш за якое можа быць толькi калецтва цi сьмерць. Ды тое й была сьмерць - хiба не фiзычная - грамадзянская. Але ад яе нядоўга дайсьцi i да фiзычнай, Скварыш адчуваў гэта пэўна.
Верхняе сьвятло з кабiнэта праз расчыненыя дзьверы падала ў вiтальню i часткай у большую залю, дзе касой плямай ляжала на стракатым дыване, мякка ступаючы па якiм, Скварыш прайшоў да цёмнага вакна, паўзiраўся праз шыбiны на падворак. Унiзе пад цёмнымi кронамi таполяў слаба адсьвечваў асфальт падворка ад адзiнае лямпы лiхтара, бялелi вярхi некалькiх аўтамабiляў, прыткнутых нанач адзiн за адным да бардзюра. Ён ведаў гэтыя аўтамабiлi - два белыя "Жыгулi", жоўты, зачуханы "Запарожац" i новая "Волга", што належала нядаўняму адстаўнiку палкоўнiку. Часам там паяўлялiся i незнаёмыя машыны - стаялi нейкi час i зьнiкалi, калi-нiкалi заставалiся на ноч, калi хто прыяжджаў на госьцi да сваякоў у гэтым вялiкiм доме. Цяпер чужых аўтамабiляў, здаецца, не было вiдаць, не было i "Волгi" - мабыць, палкоўнiк начуе на дачы. Скварышава жонка з унукамi таксама ўчора зьехала на дачу, а ён застаўся на гарадзкой кватэры, сказаў, ёсьць справа. Хоць справы ў яго не было нiякай, проста хацелася пабыць аднаму, на адзiноце са сваёй бядой. Ды во гэты вiзыт, якi заняў увесь вечар i дашчэнту разбурыў ягонае адчуваньне адзiноты. Зрэшты, можа, i добра, што разбурыў, бо адзiнота зь нейкай пары таксама ня стала паратункам, як не было iм i шматлюдзьдзе. Для прафэсара наставала пара, калi людзей ля яго ўсё меншала, а часам тыя i зусiм зьнiкалi, асаблiва зь лiку сяброў, калегаў; адзiнота вакол яго ўпарта шырылася, абкладвала яго тоўстым глухiм пухiром. Тое было нязвыкла, нават палохала, i ён ня ведаў, як лепш - дома безь людзей цi дзе на людзях ня дома.
Тое, што не было чужых аўтамабiляў унiзе, трохi яго супакоiла, хоць, падумаў ён, машына магла ўжо i ад'ехаць, пакуль ён разьвiтваўся з Красьнянскiм. Але калi той не патэлефанаваў папярэдне, яны маглi i зяўнуць. А можа, яны ўладкавалiся дзе ў iншым месцы, далей на падворку, дзе цень ад таполяў быў гусьцейшы, а сьвятло лiхтара не дасягала далёка. Неяк вясной Скварыш выйшаў з кватэры прайсьцiся перад сном, вечар быў слаўны, ён далекавата зайшоў у задуме - аж за будоўлю на суседняй вулiцы, i вяртаўся наўпрасткi, задворкамi. I ў канцы падворка натрапiў на незнаёмую машыну, звычайныя шэрага колеру "Жыгулi", i, мабыць, прамiнуў бы яе ў прыцемку, калi б адтуль не пачуўся цiхi прыглушаны голас: "Аб'ект удалiўся на той бок, спыняю назiраньне". Скварыш пахаладнеў, зразумеўшы ўсё, i хуценька пайшоў прэч, уцягнуўшы галаву ў плечы. Збоку, блiзка за газонамi сьвяцiлiся дзясяткi вокнаў зь фiранкамi, безь фiранак, i нават адчыненых у гэты пагодны вечар, нехта там, мабыць, i не здагадваўся, што яго падслухоўваюць. Ды й як здагадаесься?
Скварыш ня стаў тузаць штору, занавешваць вакно, так было зручней - яго тут, у змроку, не маглi бачыць знадворку, ён жа што-колечы бачыў. У расплывiстай пляме сьвятла пад лiхтаром нячутна сьлiзганула жаночая постаць з сумкай, павярнула ў крайнi пад'езд; зь сярэдняга пад'езда выбег мужчына з сабачкам - абое зьнiклi насупраць пад таполямi на газоне. Адтуль жа, з-пад таполяў, чуўся малады прыглушаны голас i сьмех. Скварыш ня бачыў адсюль, але ведаў: там, у альтанцы, ля дзiцячай пясочнiцы зьбiралiся нанач дзецюкi, часам зь дзеўкамi - па-маладому забаўлялiся далёка за поўнач. Але, мусiць, ня толькi забаўлялiся. Аднойчы адзiн зь iх, мабыць, добра паддаўшы, прайшоў каля шэрагу сонных аўтамабiляў, пакiдаючы на кожным адмецiну - арматурнай жалязякай. Так, без усялякай мэты, дзеля свавольства. А можа, ад клясавай нянавiсьцi да iхных уласьнiкаў. Скварыш яшчэ пастаяў ля вакна, паўзiраўся з восьмага паверху ўнiз, пасьля - у зьвечарэлае неба, дзе над плоскiмi дахамi блiзкiх дамоў засьвяцiлася i журботна вiсела адзiнокая зорка. Мiжволi ён iмкнуўся адсюль, з уласнай кватэры, кудысьцi туды, на волю, бо тут ён бяз рэшты страцiў спакой, душэўны камфорт, а гэты вiзыт Красьнянскага разварушыў яго, зьбiў з тропу, i як ён нi супакойваў сябе, супакоiць ня мог. Чаго прыяжджаў асьпiрант, што меў на мэце? Цi сапраўды, каб паспачуваць, сагрэць чалавечай цеплынёй у трудны твой час? Цi...
Менавiта гэтае "цi" балючаю стрэмкаю засела ў Скварышавай душы, не даючы як-небудзь супакоiцца перад ноччу.
Ён яшчэ не адышоўся ад вакна, як у вiтальнi затрашчаў тэлефон, i Скварыш аж здрыгануўся. Пасьля напяўся, зьнерухомеў - не, трубку ён, вядома, ня зьнiме. Цяпер ён баяўся тэлефона, ужо другi месяц не размаляў па iм - з таго часу, як яго паклiкалi на бюро райкаму. Памятнае праклятае бюро, яно падкасiла жыцьцё, увесь лёс павярнула ў невядомы страхотны бок, разам з партыйным бiлетам адабрала, здаецца, волю да жыцьця, пакiнуўшы толькi вось гэта - тайныя страхi, чаканьне невядомага, мабыць, яшчэ горшага. Пэўна ж, горшага. Бо на выключэньнi яны ня спыняцца; даўно вядома, што яны дзейнiчаюць па законах зграi: калi хтось закульгаў i ня можа гарцаваць нароўнi з усiмi, дык яго трэба расшкуматаць i зжэрцi - выбракаваць, каб не псаваў усёй зграi. Законы зграi, мабыць, адныя й тыя ж, што ў зьвяроў, што ў людзей. Тысячагадовая эвалюцыя вiду тут мала што значыла i ў тых, i ў гэтых.
Але ж гэты Красьнянскi... Ну чым ён, Скварыш, мог выклiкаць у яго такое спачуваньне, прымусiць да рызыкi - гэтага вечаровага наведваньня i гутаркi на мяжы рызыкi. Канечне, Скварыш ужо быў вучаны й ня надта раскрываўся ў адказ на ўвогуле разумныя, але й небясьпечныя пасажы асьпiранта. Асаблiва наконт Афгану. Але i зусiм адмаўчацца было неяк, ён мусiў то кiўнуць галавой, то пагадзiцца дзе адным словам, дзе толькi намёкам на згоду. I толькi калi асьпiрант загаварыў пра колiшнюю лекцыю Скварыша, дзе ён выказаў некаторае сумненьне наконт палiтыкi калектывiзацыi, прафэсар заўважыў, што ён зусiм ня ў сэнсе адмаўленьня, а хутчэй канструктыўнага асэнсаваньня - вядома ж, у рамках палiтыкi партыi, хiба з трохi iнакшым аспэктам. Красьнянскi ж быццам не пачуў таго i горача даводзiў пра шматмiльённыя закупы збожжа за рубяжом як наступства тае калектывiзацыi. Вядома ж так, думаў Скварыш, каму тое не вядома, але навошта пра гэта гаварыць? Хiба ён не разумее, гэты гаварлiвы асьпiрант, што прафэсар ня можа яму адказаць у той самай меры адкрытасьцi, мусiць адмоўчвацца? А калi разумее, дык што гэта? Вельмi ўжо падобна на правакацыю, небясьпечную, нават страшную для чалавека, выключанага з КПСС.
А калi не? А калi ўсё тое ад наiўнай шчырасьцi, элемэнтарнай чалавечай спагады? Усё ж Скварыш быў неблагi прафэсар, студэнты яго любiлi, ён ведаў гэта i даражыў сваёй рэпутацыяй, часьцяком адчуваючы прыязнае стаўленьне да сябе. Бо стараўся не крывiць душой, ня надта даказваць тое, што было i без таго зразумела кожнаму. Не шчыраваў - нi за Ленiна, нi за Брэжнева, хацеў быць памяркоўным марксiстам, наколькi тое было магчыма ў гэты пракляты час. Ды не ўдалося...
Тэлефон зноў празванiў раз i другi - мусiць, нехта ўсё ж ведаў, што ён дома, але Скварыш усё роўна не падышоў да тэлефоннай тумбачкi, хоць i затрывожыўся яшчэ болей. Замест таго ён цiхенька пратупаў у кабiнэт, налiў з бутэлькi ў сваю чарку i кулянуў, не закусваючы. Дзiўна, але надта не цягнула i выпiць, хоць для таго былi ўсе ўмовы - ня трэба было нi рыхтавацца да лекцыi, нi ўранку ехаць у iнстытут. А выпiўшы, як во цяпер, ён не п'янеў, галава была цьвярозая, дэпрэсiя не мiналася, можа, нават большала. Каньяк, якi ўвогуле ён любiў, цяпер здаўся рэзкiм, нясмачным, амаль агiдным. На гэты раз ён сеў пры стале на канапе, утаропiўшыся невiдушчым зрокам у круглыя плямы на блiскучай паверхнi, думаў. Надта яго бянтэжыў гэты вiзыт Красьнянскага, адчуваў: тое ня так сабе, мабыць, за тым нешта тоiцца. А што - здагадацца было няцяжка. Красьнянскага падаслалi.
Тое, што ён "пад каўпаком", Скварыш зразумеў яшчэ да выключэньня, можа, нават зiмой, як атрымаў аднойчы лiст з-за мяжы, з Кембрыджу. Пакет быў з добрай паперы, але адзiн ягоны канец, вiдаць было, адклейваўся, бо заклеены быў надта старанна i гэтак жа старанна запрасаваны. Тады ён стаў узiрацца на iншыя канвэрты i згледзеў, што з адваротнага боку ўсе яны былi нiбы калiсьцi намочаныя й старанна высушаныя. Мусiць, тое ж тычылася i ягоных тэлефонных размоваў - на катэдры, дома: перапады ў гучаньнi, староньнiя шчаўчкi кантактаў - чаго раней не было. Ён амаль перастаў пiсаць лiсты знаёмым, толькi рэдчас паштоўкi. Па тэлефонах гаварыў каротка i самае неабходнае. Але менавiта тады заўважыў, што да яго па тэлефонах зачасьцiлi - знаёмыя i малазнаёмыя, i зусiм чужыя людзi. Iншыя гаварылi далiкатна, часам кранаючыся рызыковых тэмаў, iншыя ж наўпрост пыталiся, як ён ставiцца да злачыннай гiбелi нашых хлопцаў у Афганiстане, да таго, што абмежаваны кантынгент нашых войскаў за столькi гадоў ня можа даць рады агiдным наймiтам iмпэрыялiзму - афганскiм душманам. Як мог, ён выкручваўся, стараўся не гаварыць пэўна, але некаторыя патрабавалi пэўнага адказу. Было няёмка, агiдна, хацелася вылаяцца i кiнуць трубку.
Цяпер гэты Красьнянскi...
I быццам жа харошы хлопец, так шчыра дзякаваў за сумленьне, якое цяпер ня часта праяўляецца ў людзях, казаў, што правiльна ён гэта - пра Афган. У яго самога, Красьнянскага, нядаўна ў Афганiстане загiнуў стрыечны брат, прывезьлi ў цынкавай труне, хавалi ўсiм калгасам, мацi самлела, труну не адкрылi, забаранiў ваенкамат, i як уведаеш, хто там - можа, зусiм i ня iх хлапец. Скварыш ужо чуў пра такiя выпадкi, калi хавалi чужых замест сваiх, вайскоўцы чамусьцi блыталi, нават у такой справе не было парадку. Але цяпер, думаў ён, тое, можа, i ня надта важна. Тая вайна несправядлiвая ва ўсiх сэнсах, нават паводле марксiзму-ленiнiзму, а тыя, хто яе ўсчаў, рана цi позна будуць названыя злачынцамi i праклятыя. Але што з таго радасьцi яму, Скварышу, пакуль вось праклiнаюць таго, хто пасьмеў пра iх заiкнуцца. Яго выключылi з партыi, здаецца, хутка выганяць з працы. Хоць ён i падаў апэляцыю i ўжо напiсаў нямала папер, "аб'ясьнiцельных", даказваючы, што нiчога падобнага не гаварыў i нават ня думаў. Што ён цалкам i поўнасьцю падтрымлiваў i падтрымлiвае зьнешнюю i ўнутраную палiтыку партыi, iнтэрнацыянальную дапамогу братняму афганскаму народу. Да агiды лiсьлiва i вернападдана. Было брыдка ўспомнiць, як ён на бюро райкаму, дзе яго выключалi, фальшыва апраўдваўся, i тое яму, мабыць, кепска ўдавалася, райкамаўцы наўрад цi верылi яму. Неяк ён не стрымаўся, закалацiлася сэрца, прыйшлося пры тых самаўпэўненых маладых функцыянэрах даставаць валiдол, рукi трэсьлiся, бубачкi лякарства пасыпалiся на каленi, паскакалi ва ўсе бакi па блiскучай падлозе. Малады мардаты сакратар на хвiлiну прыпынiў свой допыт i, нiбы падсумоўваючы, сказаў: "Шкада, ня хочаце вы раззбройвацца перад партыяй". "А я й ня ўзбройваўся. Я нiчога ня маю супраць маёй партыi", сказаў тады ён i сам зьдзiвiўся ненатуральнай лiсьлiвасьцi свайго голасу. Сакратар толькi крыва ўсьмiхнуўся, седзячы за сталом пры шасьцi тэлефонах на тумбачцы. "А ў нас ёсьць матэрыялы, якiя сьведчаць якраз наадварот. Напрыклад, у сакавiку вы сьцьвярджалi, што наш абмежаваны кантынгент у Афганiстане зьнiшчыў каля аднаго мiльёна афганцаў. Адкуль вам вядомая гэтая хлусьня?" Яны ўсе, колькi iх было там, можа, чалавек дваццаць, што расьселiся каля даўгога стала i пад сьценамi, варожа ўтаропiлiся ў яго. А ён маўчаў, пакутна згадваючы, каму ён гаварыў пра тое. Адкуль сам ведаў гэтую лiчбу, памятае пэўна - тое казала радыё "Свабода", якое ён начным часам слухаў, што-колечы разьбiраючы праз глухi трэскат глушылак. Агiдным, пiсклявым голасам ён пачаў адмаўляцца, гатовы быў пабажыцца, што нiчога падобнага не гаварыў, хоць менавiта тады раптоўна ўсё прыпамятаў. Але як можна было прызнацца. Доўга сядзець нерухома Скварыш ня мог, прыгнятала начная цiшыня, ён ня мог знайсьцi сабе ўтульнага месца i пайшоў туляцца па невялiкай трохпакаёвай кватэры. Забрыў на кухню, уключыў сьвятло. Мог бы зварыць сабе кавы (усё ж занятак), але кавы ён выпiў тры кубкi, мабыць, на сёньня годзе. Расчынiў халадзiльнiк, паўзiраўся ў сякi-такi запас харчу - кавалак каўбасы ў рудай паперы, бутэлька кефiру, некалькi плоскiх бляшанак кансэрваў, - нiчога ў яго не выклiкала апэтыту, жаданьня зьесьцi. Што-небудзь варыць, натуральна, ён не хацеў, не хацеў нават сасмажыць яешню, якую ўвогуле любiў i еў з задавальненьнем, калi яе смажыла жонка. Разьбiтае шкло ў дзьвярах на кухонны балькон каторы раз напомнiла пра непарадак, але цяпер ён падумаў, што шкло ўставiць ня хутка. Было не да таго. Ён асьцярожна расчынiў дзьверы i выйшаў на балькон, паклаў рукi на яшчэ цёплыя ад дзённага сонца парэнчы i здрыгануўся: на суседнiм бальконе з асьветленай ззаду сьпiнаю ў гэткай самай позе стаяў i курыў сусед. Скварыш адхiснуўся, хуценька вярнуўся на кухню i прычынiў дзьверы. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога, нi з кiм размаўляць; усё здавалася, што ў яго занадта цiкаўна ўзiралiся i ўжо напэўна ўважлiва слухалi. Цi падслухоўвалi. Цiкава, падумаў Скварыш, цi была чутная на бальконе iхная гаворка ў кабiнэце ды асаблiва ў вiтальнi каля дзьвярэй. I цi даўно ён стаiць там, гэты сусед у майцы.
Ён зноў вярнуўся ў кабiнэт. Прыбiраць зь нiзкага столiка нiчога ня стаў, стомлена апусьцiўся ў крэсла за пiсьмовы стол. Уключаная настольная лямпа асьвяцiла вольны ад папераў кавалак стала... Надта мутарна было на душы ў прафэсара, вялiкi сумнеў тачыў яго ўсё болей - дык проста цi не заходзiў Красьнянскi? А што, калi ў гэты час ён ужо сядзiць у КГБ i апiсвае iхную тут гутарку? Цi, можа, запiсаў усё на магнiтафон i заўтра аднясе ў вядомы дом на праспэкце? У такiм выпадку, адзiн паратунак - апярэдзiць самому. Iнакш яму пэўны капец - i працы, i кар'еры. А то i жыцьцю. Але зноў жа
- як напiсаць? А калi тое яму толькi здаецца, а Красьнянскi ўсё - па сваёй чалавечай шчырасьцi, па дабрынi...
Праклятае становiшча, яго адчуваў Скварыш кожнаю мазгавой зьвiлiнай, кожным кончыкам нэрваў. Усё здавалася: трэба нешта прыдумаць, нешта зрабiць, набрысьцi на якое выйсьце. I ён думаў, напружваў мазгi, а выйсьця не знаходзiлася. Цi яго не было наогул? Але ж такога не могло стацца, усё ж павiнна быць нейкае выйсьце.
Ён зноў пачаў блукаць па кватэры, паласатай дарожкай пратупаў да зачыненых на два замкi, абабiтых цыратай дзьвярэй, павярнуўся назад. Зь вялiкага календара на сьцяне ад Новага году звыкла ўсьмiхалася яму прыгожанькая японка, нiжай чарнелi два шэрагi лiчбаў летняга месяца. Чорная пара, праклятыя месяцы, падумаў прафэсар, колькi яны задалi турбот, перажыванак, пакутнай няпэўнасьцi. Калi парткамiсiя ЦК, куды ён зьвярнуўся, зацьвердзiць ягонае выключэньне, дык будзе канец. Кранты! Няўжо такое магчыма?
А чаму б i не?
Выключылi ж з партыi дацэнта Кулiковiча, неблагога разумнага чалавека, вэтэрана вайны, толькi за тое, што той выступiў на сходзе супраць уводу савецкiх войскаў у Чэхаславаччыну i ня ўзяў сваё выступленьне назад, калi яго паклiкалi ў гаркам. Не павiнiўся. Зрэшты, выключылi нават не за гэта, а быццам знайшлi, што, будучы ў нямецкiм палоне, ён ня надта добра сябе паводзiў. Раскрылi тое менавiта пасьля ягонага выступленьня на партыйным сходзе, а раней быццам таго ня ведалi. I згарэў дацэнт. Казалi, пасьля таго ўладкаваўся грузчыкам на агароднiнавую базу, iншай працы ў горадзе яму не знайшлося. Пасьля некуды зьехаў. А можа, зьвезьлi.
У вiтальнi ляжаў мяккi санлявы прыцемак, трохi адблiскваў паркет ля кабiнэту i ён пачаў тупаць сюды-туды - пяць крокаў ад дзьвярэй да люстэрка i столькi ж назад. У тапках на дарожцы было зручна i зусiм цiха. Цiкава, цi дазваляюць у турме хадзiць у тапках, унутрана паморшчыўшыся, падумаў прафэсар. У яго даўно былi хворыя ногi, i дома ён заўжды стараўся карыстацца тапкамi. Але пра турму ён, вядома, дарма падумаў. Ня трэба загадзя каркаць на сваю галаву.
Хадзiць так - узад-уперад - нават спадабалася, усё ж гэты занятак ад чагось адцягваў, даваў працу нагам. I ён прыпамятаў, як некалi малым хлопчыкам упершыню ўбачыў у заапарку мядзьведзя, што ў сваёй клетцы гэтак жа тупаў сюды-туды. Тады ён аж пашкадаваў касалапага небараку, мабыць, таму дужа мутарна, i ён гэтак цэлыя гадзiны тупае й тупае. Цяпер сам цi ня ў гэткiм становiшчы. У клетцы. Толькi яму цi паспачувае хто? Апроч хiба гэтага асьпiранта Красьнянскага.
Задаў яму клопату Красьнянскi.
Усё ж, мабыць, трэба напiсаць. Ня можа таго быць, каб гэты асьпiрант, зь якiм у яго не было нiякiх адносiн, апроч чыста службовых, так ужо растаў ад спачуваньня да яго бяды i прыехаў адно суцешыць зь iншага канца гораду. Каб паспачуваць толькi. Сьпярша прафэсар падумаў, што ён па якой патрэбе, можа, папрасiць грошай цi пахадайнiчаць перад кiм? Цi наконт кватэры (такiх просьбаў ён меў цi ня кожнага месяца)? Але не. Нiчога не прасiў Красьнянскi, так i сказаў: толькi каб давесьцi сваю чалавечую падзяку за праўду i сумленнасьць. За праўду? Добрая, вядома, штуковiна праўда для таго, хто яе спажывае, калi яна зьвернутая да нас. Але наша праўда... Во i тады ён выдаў два словы праўды, якiя, здаецца, спляжаць яму ўсё жыцьцё. Трэба ж было... Сапраўды, ён забыўся, што можна было што-нiшто сказаць аднаму, але ня больш. Калi ж цябе пачулi больш за аднаго, дык твая справа трэснула. Гэта пэўна.
Увогуле, справа была ў бутэльцы - праклятай бутэльцы, здаецца, армянскага, якую яны выпiлi ўтрох. Выпiвалi ня першы раз, пасьля парыльнi. Увечары некалькi чарак няблага спрыялi сасудам, распаранае цела, апаласнутае ў басэйне пры саўне, нiбы абнаўлялася, маладзела, зьнiкала назапашаная за тыдзень стома; лёгкi i спрытны рабiўся розум. Тая размова адбылася па дарозе да прыпынку тралейбуса. Яны закурылi, Бокач нешта памянуў пра Афган, яму штосьцi няпэўна адказаў Волахаў, i тады ён, Скварыш, прыпамятаў начную перадачу "Свабоды" i зь неўласьцiвай яму жвавасьцю пераказаў яе. Вядома, усё праз каньяк ды парыльню, iнакш бы, напэўна, ён змоўчаў. Бокач з Волахавым неяк хмурна паслухалi яго, на хадзе зацягваючыся цыгарэтамi, а ён яшчэ дадаў пра злачыннасьць тае вайны, за якую калiсьцi прыйдзецца некаму адказваць. Цяпер ламай галаву, хто зь iх двух стукнуў. Удала стукнуў, нiчога ня скажаш, узялiся за яго як мае быць. А з тых двух нiводзiн i не патэлефанаваў, нi слова болей не сказаў яму. Бы ня чулi й ня ведалi, што зь iм робiцца.
А можа, яны стукалi ўдвох? Хiба такое немагчыма? Што з таго, што сябры, што Бокач i Скварыш некалi вучылiся разам, а Волахаву дачку ён уладкоўваў у iнстытут - прасiў за яе дэкана, улагоджваў злую экзамэнатарку Папрышку, якая рэзала спрэс па фiзыцы. Паступiла дзеўчына, а яе бацька стаў ягоным сябрам, колькi бутэлек зь iм выпiлi - на сьвяты, у саўне, на рыбалцы. Мабыць жа, не павiнны ён яго гэтак прадаць? Але i Бокач не павiнны. Усё ж стары, шматгадовы сябра, некалi, яшчэ як былi бедныя студэнты, езьдзiлi ўлетку да ягонага бацькi на Вiцебшчыну, купалiся ў возеры i пiлi адмысловую бацькаву самагонку. Не павiнны Бокач яго прадаць. Ды вось прадаў. Хто з двух, мабыць, не дазнаесься нiколi.
Цяпер гэты Красьнянскi.
Дужа сьмелыя былi ягоныя думкi - i наконт Афганiстану, i наконт Беларусi зь яе ўшчэнт лёкайскiм парткiраўнiцтвам. I наконт Брэжнева нешта закiдваў. Перадражнiў, як той называе сябе па тэлефоне: "Паважаны Леанiд Iльiч слухае". Слухаючы тое, Скварыш сядзеў, бы на iголках, так было яму не пад настрой, ён усё iмкнуўся перавесьцi гаворку на iншае, - пытаўся пра сям'ю, пра жонку - не памагло. Што жонка, што зь ёй зробiцца, быў адказ. Але вось гэтая гонка ўзбраеньняў... Далася тая гадзiна Скварышу, аж спатнеў увесь, пакуль зачыняў за Красьнянскiм дзьверы.
Не, аднак жа, мусiць, ён яшчэ ня ў камэры-адзiночцы, каб так тупаць без канца па вiтальнi, i не мядзьведзь у клетцы. Усё ж у зальчыку было прастарней, Скварыш уключыў тэлевiзар i выцягся на канапе. Як засьвяцiўся экран зь нейкiм старым чорна-белым фiльмам, ён хацеў быў пераключыць канал на маскоўскi, ды паленаваўся ўставаць. Хвiлiну спрабаваў зразумець сэнс пафаснага дыялёгу двух рабочых - маладога, даўгашыяга, са старым вусатым, - ды хутка страцiў увагу, аддаўшыся ўсё тым жа сваiм беспрасьветным думкам. Мабыць, трэба ўсё напiсаць. Пакуль памятаў, пакуль што не забыўся. Бо забудзесься, а яны палiчаць утойваеш. Мабыць, у iх усё на ўлiку - i словы, i думкi, i намеры. На тое яны спэцыялiсты, у акадэмiях вучацца. Мабыць, у iх ёсьць кандыдаты i дактары такiх справаў - тайных палiцэйскiх справаў, каб яны спрахлi, як сказалi б на вёсцы. Ды ня спрахнуць - яны дасканаляцца год ад году, даходзячы да мастацтва. Як з гэтым ягоным даносам. Данёс нехта адзiн з двух цi, можа, абодва, i ён нiколi не дазнаецца, хто менавiта. I ён будзе абодвум пацiскаць рукi i маўчаць, баяцца пакрыўдзiць невiнаватага. Бо пакрыўдзяцца. Сам жа пакрыўдзiўся за адно толькi негрунтоўнае падозраньне. Але калi хто вiнаваты, даносчык, дык, мабыць, пакрыўдзiцца яшчэ болей, i ты будзеш прасiць у яго прабачэньня. Мiж тым, на экране былi ўжо не рабочыя ў камбiнэзонах, а трое дзяўчатак на беразе прыгожай летняй рачулкi, сярод маляўнiчай сельскай iдылii; на дзявочых галовах бялелi вяночкi з рамонкаў, дзяўчаткi трымалiся за рукi i, iдучы беражком, сьпявалi шчымлiвую песьню. Тварык адной зь iх дужа напомнiў кагось... Так, даўняе амаль трыццацiгадовае знаёмства... Здаецца, iмя яе было Валя. I ён быў нават трохi закаханы ў яе, у гэтую статную хахатушку, што неяк нечакана зьявiлася ў iхнай кампанii. Цяпер ужо цяжка i прыгадаць, хто прывёў яе - Бабкоў цi Сельмашынскi, два iхныя неразлучныя сябрукi, франтавiкi-ардэнаносцы, кандыдаты ў члены партыi, хлопцы канчалi iнстытут, сядзелi на дыплёмах i рыхтавалiся да прыёму ў члены. I менавiта ў той час органы завэрбавалi iх у сексоты. Але пара была пасьляваенная, яшчэ мела кошт франтавое сяброўства, i хлопцы амаль адначасна прызналiся адзiн аднаму пра тую вярбоўку. Падзiвiлiся, вядома, але падзiвiцца давялося яшчэ болей, калi першым заданьнем тых органаў Бабкову было нешта вызнаць пра бацькоў Сельмашынскага, а Сельмашынскаму - нешта дазнацца пра ягонага сябра. Сябры, вядома, згодна прасыгналiлi, але тыя сыгналы папярэдне абгаворвалiся i ўзгаднялiся мiж iмi, каб незнарок не нанесьцi шкоды адзiн аднаму. Мусiць, органы ўсё ж нешта западозрылi, i тады сярод iх паявiлася Валя, вясёленькая такая хахатушка ў вэльвэтавым жакецiку. Яна неяк спрытна ўлезла мiж хлопцамi ды так павяла сябе ў адносiнах да таго i другога, што тыя закахалiся ў яе абодва. А закахаўшыся, хутка паварагавалi, мабыць, ужо не ўзгаднялi свае сыгналы, пачалi пiсаць iнакш, чым раней. I сумна скончылася тое: абодва аднойчы зьнiклi, i нiхто зь iх агульных знаёмых ня мог сказаць куды. А Валя неяк сустрэлася Скварышу ў цягнiку Масква-Тбiлiсi, ехала з маленькай дачушкай, казала, туды пераводзяць па службе. А па якой службе, калi не сакрэт, пацiкавiўся ён. Ды так, па вайсковай, па лiнii мужа, сказала яна i адвяла позiрк. Можа, i па вайсковай, падумаў ён, але навошта тады заклапочана адводзiць позiрк? Ён i не заўважыў, як скончыўся фiльм i на экране апантана замiтусiлася срэбра, тады ён устаў i цiскануў выключальнiк. Час быў ня раньнi, мусiць, трэба было ўставаць i пiсаць. Усё, як было. Як, хто i што гаварыў. Хоць, зрэшты, амаль увесь час гаварыў Красьнянскi. Значыць, так i напiсаць. Але ж то - данос на Красьнянскага? А што ён мог зрабiць, што яшчэ напiсаць? Усё роўна той дасьць поўную справаздачу аб гэтай гаворцы. Няважна, у якой форме. Важна, каб тыя не падумалi, што ён нешта ўтойвае. Ня хоча раззбройвацца перад роднай партыяй. А так - калi ласка, ён паднiмае абедзьве рукi, ён здаецца. Сам, добраахвотна. Карайце, калi хочаце. А можа, усё ж памiлуеце? Праклятае гэта пачуцьцё надзеi на краi пагiбелi, гэты рудымэнт пячорнага аптымiзму. Ведаў жа, што не даруюць, спагоняць, як мае быць. А вось спадзяваўся... Ён ведаў, што менавiта схiльнасьцю чалавека да надзеi на лепшае выдатна карысталiся немцы-фашысты. Выганяючы людзей на зьнiшчэньне, яны клапацiлiся, каб тыя ўзялi каштоўныя рэчы i цёплую вопратку i харчу на трое сутак. У лягерах зьнiшчэньня iх сустракалi з аркестрам i перш-наперш вялi ў лазьню, на мэдагляд да квалiфiкаваных спэцыялiстаў, якiя па адным стралялi iм у патылiцу. На ростамеры. Яны ўмелi зрабiць, каб людзi па-дурному спадзявалiся да самай апошняй хвiлiны i паводзiлi сябе адпаведна з уласнай надзеяй. Мусiць, так сябе паводзiць будзе i ён. Мабыць, ужо асуджаны, а ўсё чапляецца - за партбiлет, за працу. Бо яны ж не гавораць, што заплянавалi яму. А яму хочацца як-небудзь выкараскацца з-пад iхнай навалы. А можа, а можа...
А ўсё ж, можа, яны i ўлiчаць ягоную шчырасьць, зразумеюць яе як абсалютную ляяльнасьць i як-небудзь спусьцяць усё на тармазах, думаў ён, ня надта падрабязна, але ўвогуле правiльна апiсваючы сваю размову з Красьнянскiм. Вядома, болей - словы i фразы Красьнянскага. Пад самы канец, калi ўсё амаль дарэшты было выкладзена на паперы, блiснула ўпартая думка-сумнеў: а калi ўсё ж тое - ад наiўнае шчырасьцi? Сапраўды, ад спачуваньня да яго, старога кнiжнага дурня? Тады што ж... Ён жа загубiць чалавека. I яго сям'ю. I яго малую дзяўчынку, здаецца, Iрачку з марожаным на палачцы, сьцятай у маленькiм кулачку... Во д'ябальшчына, во становiшча! Што ж тады ён робiць?
Але што было яшчэ рабiць?
Скварыш адсунуў ад сябе тыя дзьве старонкi дробнага тэксту - мабыць, горшага ён не пiсаў за ўсе свае пяцьдзясят гадоў. Подлыя старонкi, нiчога ня скажаш. Вылез з-за стала, налiў чарку каньяку, выпiў. Налiў другую... Пакуль чуцьцё ўпарта патрабавала нейкае пэўнасьцi, канчатковага рашэньня, якога ўсё не знаходзiлася; кожны варыянт быў горшы за папярэднi. Хоць варыянтаў тых было ў яго два. I абое - рабое...
Мiж тым, настала глыбокая ноч. Дом сьцiшыўся, перасталi гудзець лiфты, грукаць дзьверы. За сьцяной у суседняй кватэры цiхенька паплакала ды сьцiхла дзiця, мабыць, заснула. Жыхары ў сваiх сотах-кватэрах вялiкага дому пакрысе сьцiшылiся, паснулi, толькi ў трубах водаправоду часам чулася нейкае тоненькае жалобнае скуголеньне. Скварыш зноў пачаў хадзiць па кватэры, падыйшоў да цёмнага вакна ў зальчыку. На падворку ўнiзе неяк быццам ярчэй, чым зьвечара, сьвяцiў на мачце лiхтар, ярчэй сьвяцiлiся кодабы аўтамабiляў мiж счарнелых кронаў дваровых дрэваў. Цяпер там было сонна i пуста. I гэтак жа пуста i стомлена-сонна рабiлася на душы ў прафэсара.