- Ды не пра сям'ю я думаю, дарагая, а пра яго i цябе. Хiба так можна ўрывацца ў жыццё мужчыны: у яго, дарэчы, свая сям'я, свае iнтарэсы, свая работа, а можа, нават i сувязь з жанчынай...
- Не, ён сам мне сказаў: "У маiм жыццi толькi вы адна..." i яшчэ: "Наша каханне - гэта адзiнае, чым я даражу ў гэтую хвiлiну".
- У гэтую хвiлiну?!
- Ты што, падумала, што ён меў на ўвазе толькi адну тую хвiлiну?
Больш пытацца ў Анны, цi пакутуе яна, патрэбы не было: у цемры Тэрэза ўгадвала па голасе, адчувала ўсёй сваёй iстотай, як трывожна i балюча б'ецца дзявочае сэрца. Але яна не шкадавала Анны. А нашто яе шкадаваць? Як жа гэта павiнна быць прыемна i соладка - паўтараць iмя чалавека, з якiм ты звязана сэрцам, каханнем! Адна думка, што ён жыве, дыхае, засынае, прачынаецца на досвiтку, i яго маладое цела iмкнецца праз ранiшнi туман...
- Ты плачаш, Тэрэза? Гэта таму, што я... Тэрэза, ты моцна мяне любiш, скажы?
Анна апускаецца на каленi, прыцiскаецца галавой да яе жывата i раптам ускоквае на ногi.
- Слухай, там у цябе нешта варушыцца...
- Ужо некалькi дзён, як ён пачаў рухацца...
- Маленькi?
- Ага.
Абняўшыся, як некалi на дарозе ў Аржалузу, яны вярнулiся ў дом. Тэрэза помнiць, як прыкра i жудасна ёй было адчуваць у сабе гэты жывы цяжар. Колькi агiдных iмкненняў магло зведаць гэтае яшчэ бясформеннае стварэнне там, у глыбокiх тайнiках яе цела! Зноў перад вачыма той вечар: яна сядзiць у пакоi перад адчыненым акном. Бернар недзе ў садзе. Чуваць яго словы: "Не запальвай святла, бо наляцяць камары!" Яна падлiчвала, колькi месяцаў засталося да нараджэння дзiцяцi. О! Як жа ёй хацелася верыць у Бога! Тады яна магла б прасiць i малiць яго, каб гэтая невядомая iстота, што ўжо трапечацца ў ёй, нiколi так i не ўбачыла свету...
VI
Анна з бацькамi паехала ў падарожжа. Надышлi днi поўнай адзiноты. Дзiўна, але гэтую пару Тэрэза прыгадвае цьмяна. У Аржалузе, дзе, як было дамоўлена, ёй трэба было пабачыцца з гэтым Азеведа i прымусiць яго сысцi з дарогi Анны, яна толькi i думала што пра адпачынак, спакой, сон. Бернар згадзiўся пажыць не ў сваiх бацькоў, а ў Тэрэзы. Тут было больш утульна, дый усе гаспадарчыя турботы можна было перакiнуць на цётку Клару. Тэрэза не заўважала людзей, жыла сама па сабе: а што ёй да iншых? Хай жывуць, як могуць! Адзiным яе клопатам было бясконцае чаканне, калi ж нарэшце прыйдзе час родаў... Бернар ёй абрыдзеў са сваiмi штодзённымi напамiнамi пра сустрэчу з Жанам Азеведа. Тэрэза груба яго абрывала. I ўвогуле, ёй усё цяжэй i цяжэй было выносiць гэтага чалавека. Можа, прычынай яе такога настрою была цяжарнасць? Бернар, ва ўсякiм разе, так i думаў. Прыкладна ў гэты час у Бернара з'явiлiся першыя сiмптомы падазронасцi, якiя характэрныя людзям яго складу, хоць i выяўляюцца да трыццацiгадовага ўзросту рэдка. Усё часцей i часцей яго ахоплiвала пачуццё страху, якое так не пасавала гэтаму дужаму, моцна скроенаму мужчыне. Але як яму можна было пярэчыць, калi ён усхвалявана прызнаваўся: "Вы ведаеце, што я адчуваю..." Гэтыя нашчадкi сытых, бяздзейных, гультаяватых пакаленняў - толькi з выгляду асiлкi. Яны - нiбы тая хвоя, што пасадзiлi ў добра ўгноеную зямлю: расце хутка, але ж хутка гнiе i яе стрыжань. I даводзiцца дрэва спiлоўваць, а яму яшчэ б расцi ды расцi...
"Гэта - ад нерваў", - супакойвалi Бернара. Аднак сам ён ужо не сумняваўся: яго здароўе i ўсё яго жыццё дало расколiну. Гэта ж неверагодна: ён страцiў апетыт i яму зусiм не хочацца есцi. "Чаму табе не схадзiць да доктара?" Бернар пацiскаў плячыма, робячы выгляд, што зусiм не клапоцiцца пра сябе. На самай жа справе невядомасць здавалася яму не такой страшнай, як прыгавор урача: а раптам гэта будзе смяротны прыгавор. Па начах ён палохаў Тэрэзу: то ўскокваў з пасцелi, то неяк страшна хрыпеў. Ён браў яе руку i прыкладваў да свайго сэрца, каб яна паслухала, як няроўна яно б'ецца. Яна запальвала свечку, уставала i прыносiла яму валяр'янкi. "А што, калi б гэта было не лякарства, а... - думае Тэрэза. - Толькi ў небыццi - сапраўдны спакой, моцны i салодкi сон. Чаму ж тады гэты ныцiк так баiцца таго, што супакоiла б яго назаўсёды..."
Ён засынаў першы. I побач з гэтым вялiкiм целам мужчыны, якi сваiм храпам i сапеннем даводзiў яе да гарачкi, доўга яшчэ не магла заснуць Тэрэза. Слава Богу, больш ён яе не чапаў. Гэта цяпер Бернар лiчыў самай небяспечнай нагрузкай для свайго сэрца. Ужо прачыналiся i будзiлi ваколiцы пеўнi, ужо вецер даносiў гукi царкоўных званоў - тады толькi пачынала драмаць Тэрэза. А Бернар уставаў. Хуценька адзяваўся, на скорую руку, па-сялянску, спалоскваў халоднай вадой твар i бег на кухню. Там, нiбы сабака, хапаў кавалак курыцы, скрылiк халоднага мяса, лусту хлеба з часнаком, гронку вiнаграду... Вось i ўся яда на цэлы дзень! Бернар кармiў сабак. Тыя спрытна на ляту лавiлi кавалкi i моцна ляскалi скiвiцамi. Туманная ранiца дыхала восенню. У такую пару Бернар зноў адчуваў сябе здаровым, да яго нiбы вярталася маладосць. Падыходзiў час палявання на вехiроў. Трэба было рабiць прынаду: лавiць птушак, выколваць iм вочы i дрэсiраваць. Спраў хапала... У адзiнаццаць гадзiн ён заходзiў да Тэрэзы. Яна яшчэ была ў пасцелi.
- Ну як? Можа, такi падыдзеш да Жана? Мама ж непакоiцца, чакае ад цябе вестак...
- А як тваё сэрца?
- Ды не пытайся ты ў мяне пра гэтае сэрца! Як толькi напомнiш, яно адразу пачынае балець. Мусiць, гэта ўсё ж такi ад нерваў. Як ты лiчыш?
Але жонка заўсёды адказвала не так, як яму хацелася:
- А хто яго ведае... Тут толькi ты сам можаш здагадвацца. Хоць твой бацька i памёр ад грудной жабы, гэта яшчэ не значыць, што i табе трэба баяцца... Тым больш у твае гады... Урэшце, у тваiм родзе наўрад цi хто меў здаровае сэрца... Ну, якi ж ты смешны, Бернар! Чаму ты так баiшся смерцi? Няўжо ты думаеш, што свет без цябе не абыдзецца? Я дык упэўнена: абыдзецца i без цябе i без мяне... А цi не здаецца табе часам, Бернар, што ўсё жыццё такiх людзей, як мы, вельмi падобнае на замаруджаную агонiю?..
Ён пацiскаў плячыма: замучыць яна сваiмi парадоксамi! Не такая ўжо i хiтрая справа - быць разумнiцай: бяры ды гавары тое, што iдзе насуперак здароваму сэнсу. Толькi дарэмна са мною марнуе яна сваё красамоўства! Лепш паберагла б яго для Жана Азеведа.
- Ну, калi ж ты нарэшце перагаворыш з iм? Ён жа хутка паедзе...
Цягнiк iмклiва ўразаўся ў начную цемру. Ужо Вiляндро. Наступная станцыя Сэн-Клер...
"Як жа пераканаць Бернара, што я нiколi не кахала яго?.. Якi самаўпэўнены тып... Ён жа i ў думках гэтага не дапускае... Як i ўсе, хто не ведае, што такое сапраўднае каханне, гэты чалавек лiчыць, што я ад рэўнасцi пайшла на злачынства". Трэба яму растлумачыць, што ў той час ён яшчэ не быў ёй ненавiсны, хоць трываць яго было ўжо цяжка. Але ёй i ў галаву не прыходзiла шукаць уцехi з другiм мужчынай. Урэшце Бернар быў не такi ўжо i дрэнны... Яна цярпець не магла раманаў, дзе паказвалiся выключныя, незвычайныя людзi, якiх нiколi не спаткаеш у жыццi.
Адзiным, каго яна калiсьцi лiчыла цiкавай асобай, быў яе бацька. Яна стварала арэол велiчы вакол гэтага ўпартага радыкала i заядлага скептыка, якi з нязменным поспехам мог давесцi да ладу любую справу: землеўладальнiк, прамысловец (акрамя лесапiлкi ў Б., ён меў завод у Сэн-Клеры, дзе пераганялi смалу). А якi палiтык! Праўда, тут яму трохi замiнала рэзкасць, але ягонае слова ў прэфектуры мела вялiкую вагу.
А якая пагарда да жанчын! Нават да Тэрэзы! Пасля гэтай драмы ў сям'i ён тое i рабiў, што паўтараў адвакату: "Усе бабы - калi не iдыёткi, то iстэрычкi!" У гэтым антыклерыкале i скептыку часам прабiвалася нейкая цнатлiвая сарамлiвасць. Бывала, ён мог памурлыкаць сабе пад нос любоўныя песенькi Беранжэ, але нiколi не дазваляў, каб пры iм гаварылi на некаторыя далiкатныя тэмы. Сталы чалавек чырванеў ад гэтага, нiбы падлетак. Бернар, паўтараючы словы свайго айчыма, гаварыў пра яго: "Да шлюбу месьё Лярок не ведаў жанчын. А з таго часу, як стаў удаўцом, так i не завёў сабе палюбоўнiцы. Пра гэта ж усе ведаюць... Так што цiкавы тып твой бацька". I так яно i было. I калi здалёк бацька бачыўся Тэрэзе крыху прыхарошаным, то, разглядаючы яго зблiзку, можна было заўважыць, якi нiзкi гэты чалавек. Ён рэдка бываў у Сэн-Клеры, бо не любiў сустракацца з Бернаравай сям'ёй, але, калi Тэрэза перабралася ў Аржалузу, пачаў прыязджаць часцей. Хаця пра палiтыку гаварыць было забаронена, тым не менш у час абеду разгаралiся страшэнныя, бясконцыя, дурныя спрэчкi, якiя заўсёды канчалiся сваркай. Тэрэза не ўмешвалася ў такiя размовы i нават ганарылася гэтым. Праўда, калi гаворка заходзiла пра рэлiгiю, яна часам заступалася за бацьку. Усе крычалi так моцна, што абрыўкi фраз даляталi нават да глухой цёткi Клары. I тады i яна кiдалася ў бойку, перабiваючы ўсiх сваiм жахлiвым голасам. Абурэнне старой радыкалкi выходзiла на волю: "Я-то добра ведаю, што яны вырабляюць у гэтых манастырах!.." - "У глыбiнi душы, - думала сабе Тэрэза, - цётка - самы набожны чалавек ва ўсёй гэтай кампанii. Але яна аб'явiла адкрытую вайну таму, хто дапусцiў, што яна з'явiлася на свет глухой, непрыгожай i так памрэ, не зведаўшы нi кахання, нi мужчынскай ласкi..."
Пасля таго, як пакрыўджаная мадам дэ ля Траў аднойчы пайшла з-за стала, усе старалiся пазбягаць абстрактных тэм. Але досыць было i размоў пра палiтыку, каб парушыць спакой i вывесцi ўсiх з раўнавагi. Усе гэтыя людзi - i правыя i левыя - сыходзiлiся толькi ў адным: уласнасць - вось адзiнае, дзеля чаго варта жыць на гэтым свеце. I лепш за ўсё - зямля. Дык цi варта тады псаваць адзiн аднаму нервы, крычаць, спрачацца? А калi ўжо пускаць пыл у вочы, то трэба ж ведаць хоць нейкую меру. Тэрэза, гэтая "ўласнiца па крывi", патрабавала, каб пытанне ставiлася рубам. Яна не магла спакойна слухаць крывадушных пустых фраз, якiмi бацька i свёкар прыкрывалi свае сапраўдныя мэты. I калi бацька з пафасам гаварыў пра "сваю адданасць справе дэмакратыi", яна перабiвала яго: "Не старайся, бацька: мы ж тут усе свае. Слухаць брыдка гэтую высакапарнасць". Яна нiяк не магла зразумець, пра якi трагiчны канфлiкт класаў можна гаварыць у краiне, дзе самы дробны ўласнiк на тое i жыве, каб павялiчыць сваё багацце? У краiне, дзе агульная любоў да зямлi, да палявання, да смачнай ежы i добрага пiтва параджае сапраўднае братэрства памiж буржуа i селянiнам...
Што ж, Бернар быў адукаваным чалавекам. I стаяў ён, бадай, вышэй за сваё асяроддзе. Тэрэза магла павiншаваць сябе: яе муж - "чалавек, з якiм хоць можна пагаварыць...". Так думала яна, пакуль не пазнаёмiлася з Жанам Азеведа.
А здарылася гэта тою восеньскай парою, калi начная прахалода трымаецца ўсю ранiцу, а пасля снедання, як бы нi свяцiла сонца, падымаецца лёгкi туман прадвеснiк яшчэ няскорага змяркання. Ужо ляцелi першыя вехiры, i Бернар прыходзiў дамоў толькi вечарам. Праўда, у той дзень ён-такi адважыўся i паехаў да доктара ў Бардо.
"Мне тады нiчога не хацелася, - думае Тэрэза. - Выйшла на дарогу трохi прайсцiся: цяжарнай жанчыне карысна хадзiць пехатой. У лес старалася не заходзiць, бо там гэтыя паляўнiчыя: асцерагайся, спыняйся на кожным кроку, падавай сiгнал свiстам i чакай, пакуль табе дазволяць iсцi далей. А бывае, што ў адказ пачуеш працяжны свiст, значыць, у дубняк апусцiлася чарада вехiроў i трэба затаiцца i цiхенька стаяць... Потым я вярнулася, падрамала трохi ў гасцiнай. Вакол тупала цётка Клара са сваiмi бясконцымi расказамi пра кухню i ферму. Я, бадай, не звяртала нiякай увагi на гэтую векавуху, гатовую кiнуцца выконваць мой кожны капрыз. А яна ўсё гаварыла i гаварыла, абы толькi не слухаць самой. Гэта былi страшныя гiсторыi з жыцця фермераў: то пра старых, якiя працавалi да самай смерцi i мусiлi памiраць з голаду, то пра хворых i калек, ад якiх адраклiся ўсе родныя i блiзкiя, то пра жанчын, змучаных цяжкай, непасiльнай працай... I з нейкай лёгкай весялосцю цётка пераходзiла часам на мясцовую гаворку i цытавала грубыя, сакавiтыя слоўцы сваiх суседзяў-фермераў. Адносiлася цётка да гэтых людзей з кранаючай заклапочанасцю. Але глыбока, усiм сэрцам любiла яна толькi мяне. А я i не бачыла, як, стоячы на каленях, яна расшнуроўвала мае боцiкi, здымала панчохi, грэла ў сваiх старэчых далонях мае ногi...
Потым зайшоў Бальён. Назаўтра ён ад'язджаў у Сэн-Клер, i яму трэба было атрымаць усе распараджэннi. Цётка склала спiс даручэнняў i разам з iм перадала старому слузе кiпу рэцэптаў для хворых з Аржалузы: "Перш-наперш вы зойдзеце ў аптэку, каб Даркэ паспеў падрыхтаваць усе лякарствы да вашага ад'езду".
Першая сустрэча з Жанам... Хочацца ўспомнiць кожную дробязь... Сама не ведаю, чаму я пайшла да таго будана, дзе некалi ў час летнiх вакацый мы бывалi з Аннай i дзе, як я ўжо цяпер ведала, яна сустракалася з гэтым Азеведа. Не, я пайшла туды зусiм не дзеля таго, каб пабачыць месца, з якiм звязана столькi светлых успамiнаў. Проста хвоi ў тым баку так разраслiся, што там ужо немагчыма было паляваць на вехiроў i можна было не баяцца, што перашкодзiш паляўнiчым. Ды i будан ужо быў непрыдатны для палявання: лес шчыльна абступiў яго, засланiў далягляд. Каб толькi не забыць: кастрычнiцкае сонца яшчэ добра прыгравала; я стамiлася iсцi па пяску; не давалi спакою мухi... А як цяжка мне было несцi свой жывот! Я так марыла пасядзець на старой трухлявай лаўцы ў будане! Калi я адчынiла дзверы, то твар у твар сутыкнулася з маладым чалавекам без галаўнога ўбору. Я адразу пазнала Жана Азеведа i спачатку падумала, што перашкодзiла яго любоўнаму спатканню: надта ж ён выглядаў збянтэжана. Але дзiўная рэч - як толькi я хацела пайсцi, ён стаў угаворваць мяне: "Ну, што вы, мадам, калi ласка, праходзьце, вы мне зусiм не перашкодзiлi". Чаму ён тады спытаўся, цi вiдно знадворку, што робiцца ў будане?.. Я зайшла i была страшэнна здзiўлена, што, акрамя Жана, у будане нiкога няма. Можа, пастушка вышмыгнула праз другi выхад? Але ж нi адна галiнка не трэснула, пакуль мы стаялi ля ўваходу. Ён таксама пазнаў мяне i першы загаварыў пра Анну. Я села, ён стаяў - у той самай позе, як на фатаграфii. Я разглядала яго лёгкую кашулю i спрабавала адгадаць, дзе тое месца на грудзях, якое я праткнула на здымку шпiлькай; я глядзела на яго з цiкавасцю, але без хвалявання. I мiжволi прыгадалiся словы Анны: "Я прыцiскаю сваю руку туды, дзе б'ецца яго сэрца (гэта ён заве "апошняй дазволенай ласкай"...). Цi быў ён прыгожы? Высокi, цудоўны лоб, аксамiцiстыя вочы, уласцiвыя яго племенi, паўнаватыя шчокi i прышчыкi - прыкмета ўсхваляванай крывi ў юнакоў яго ўзросту. Асаблiва непрыемна было адчуваць яго мяккую, вiльготную далонь, якую ён яшчэ паспеў выцерцi хустачкай. Але вочы i гарачы позiрк былi прыгожыя. Мне спадабаўся i яго вялiкi, трохi разяўлены рот, дзе бялелi моцныя вострыя зубы, - здавалася, ён вось-вось высуне язык, як малады сабака ў спёку.
А я сама? Што ж, я трымалася так, як i належыць чалавеку з сям'i Дэскейру: гаварыла пагардлiва, рэзка i абвiнавацiла яго: "Ты ж унёс смуту i разлад у такую паважаную сям'ю..." Ах, якое непрытворнае было яго здзiўленне - гэты хлапец шчыра разрагатаўся: "Як? Дык вы лiчыце, што я хачу ажанiцца з Аннай? Вы думаеце, што я замахнуўся на яе гонар?" Я атарапела, i мне адразу стала ясна, якая бездань аддзяляе Анну ад гэтага раўнадушнага юнака. Ён актыўна абараняўся: "Як можна ўстаяць перад чароўнасцю такой дзяўчыны? Але ж пагуляць нiкому не забаронена. I якраз таму, што тут i гаворкi пра шлюб быць не магло, гэтая гульня мне здавалася бяскрыўднай. Я, вядома, толькi рабiў выгляд, што падзяляю намеры Анны..." I калi я высакамерна спынiла яго, ён горача запярэчыў, што сама Анна можа засведчыць яго прыстойнасць - далёка ён нiколi не заходзiў, i, урэшце, мадмуазэль дэ ля Траў павiнна быць удзячнай яму за тыя хвiлiны сапраўднай страсцi - хутчэй за ўсё адзiныя, якiя адпушчаны ёй у гэтым сумным, змрочным жыццi. "Вы кажаце, што яна пакутуе, але паверце мне: такiя пакуты - гэта самае лепшае, чаго яна можа чакаць ад свайго лёсу. Я многа чуў пра вас i ўпэўнены, што вам гэта можна сказаць, бо вы непадобныя на тутэйшых мяшчан. Што чакае гэтую дзяўчыну? Нуда i гiбенне ў якiм-небудзь старым доме Сэн-Клера! У гэтае невясёлае падарожжа па жыццi я даў ёй з сабой запас пачуццяў, мараў, успамiнаў, якiя, магчыма, выратуюць яе ад адчаю цi, ва ўсякiм разе - ад атуплення". Нешта я не прыпомню, цi раззлавала мяне гэтая прэтэнцыёзнасць, гэтая самаўпэўненасць?.. А можа, наадварот - спадабалася... Праўду кажучы, ён гаварыў так хутка, што я ледзьве паспявала разумець яго. Потым я ўсё ж прывыкла да яго шматслоўя. "Паслухайце, мадам! Няўжо вы сапраўды лiчыце, што я хацеў гэтага шлюбу? Мне - кiнуць якар у гэтым пяску або ўзяць на сябе такую абузу i везцi гэтае дзяўчо ў Парыж? Я, безумоўна, зберагу ў памяцi цудоўны вобраз Анны. I ў тую хвiлiну, калi вы засталi мяне тут, у будане, я якраз думаў пра яе... Але, мадам, хiба можна спутаць самому сабе ногi, прыкаваць сябе да аднаго месца. Кожнае iмгненне павiнна прыносiць сваю асаблiвую радасць, адметную ад усяго таго, што ты ўжо меў". Спалучэнне гэтай маладой жывёльнай прагнасцi i цвярозага розуму ў адной асобе здалося мне такiм незвычайным, што я слухала i не перабiвала. О! Жанавы словы асляпiлi мяне! Праўда, таннай мiшурой! Але ўсё ж такi асляпiлi!.. Помню, як пачулiся званочкi i галасы пастухоў: у наш бок падыходзiў статак авечак. Я тады сказала Жану, што будзе няёмка, калi нас дваiх убачаць у гэтым будане. I мне захацелася пачуць у адказ: "А давайце прытаiмся i цiхенька перачакаем, пакуль пройдзе статак..." Мяне б так парадавала гэтае маўклiвае чаканне, нiбы мы абое супольнiкi (вось i я ўжо рабiлася патрабавальнай - мне хацелася, каб кожная хвiлiна даравала мне новыя пачуццi i перажываннi)... Але Жан Азеведа паслушна адчынiў дзверы i ветлiва прапусцiў мяне наперад. Адважыўся ён правесцi мяне да Аржалузы толькi тады, калi ўпэўнiўся, што я супраць гэтага нiчога не маю. Якой жа кароткай здалася мне тады дарога! Мы так нагаварылiся!.. I да чаго ж цiкава ўмеў ён расказваць пра рэчы, якiя я быццам бы i ведала... Калi зайшла гаворка пра рэлiгiю i я пачала гаварыць пра тое, што i звычайна, ён спынiў мяне: "Усё гэта так, мадам. Але ўсё гэта куды больш складана..." I з яго вуснаў ляцелi такiя арыгiнальныя довады, што я была проста ў захапленнi. А цi было чым захапляцца?.. На цяперашнi розум я i слухаць не захацела б гэтай лухты: ён гаварыў, што доўгi час быў перакананы, што самае галоўнае ў жыццi - гэта пошук Бога: "Больш, чым смерцi, баяцца, уцякаць ад усiх тых, хто ўбiў сабе ў галаву, што ён знайшоў Бога, хто супакоiўся i закасцянеў, хто зрабiў сабе бярлогу, каб толькi драмаць у ёй... Як жа ўсё гэта агiдна!.."
Ён папытаўся ў мяне, цi чытала я кнiгу Рэнэ Базэна* "Жыццё айца Фуко". У адказ я неяк няшчыра, ненатуральна засмяялася. I тады ён сказаў, што гэтая кнiга ашаламiла яго. "Жыць у небяспецы, у самым глыбокiм сэнсе гэтага слова, дадаў ён, - гэта, бадай, i азначае, што чалавек не так шукае, як ужо знайшоў свайго Бога i iдзе па шляхах боскiх..." Ён быў на вяршынi шчасця ад "Жыцiя мiстыкаў", скардзiўся, што ў яго неўтаймаваны характар i ён толькi таму не можа пайсцi ўслед за мiстыкамi, што "колькi сябе помнiць, нiколi не быў дастаткова чысты для гэтага".
* Рэнэ Базэн (1853-1932) - французскi пiсьменнiк-раманiст. Аўтар раманаў "Усёй душой", "Адзiнокая", "Сёння i заўтра", "Чарнiльная пляма" i iнш. Ф.Марыяк прысвяцiў яму манаграфiю, выдадзеную ў 1931 г.
Гэтая бессаромнасць, гэтая лёгкасць, з якой ён паказваў усё сваё нутро якое ж усё гэта было новае ў параўнаннi з нашай правiнцыяльнай скрытнасцю i замоўчваннем усяго, што датычылася ўласнай натуры. Усе размовы i плёткi ў Сэн-Клеры iдуць толькi вакол таго, што наверсе, перад вачыма, а сэрцы там нiколi не адкрываюцца... Ну што я, урэшце, ведаю пра Бернара? Намалявала сабе карыкатуру, а можа, у iм хаваецца штосьцi куды больш значнае, важнае?..
Жан гаварыў, а я маўчала i слухала. На язык прыходзiлi толькi збiтыя, шэрыя фразы з нашых бесталковых сямейных спрэчак. Падобна да таго, як у нас у ландах вазы робяць "па каляiне", гэта значыць, з дастаткова шырокiм ходам, каб колы пападалi ў наезджаную каляiну, так i мае думкi да гэтага дня iшлi "па каляiне" майго бацькi i свёкра.
Жан крочыў побач. Як цяпер бачу я гэтую расшпiленую кашулю, што прыкрывала яшчэ зусiм хлапечыя грудзi i моцную шыю... Цi цягнула мяне да яго? Ды не, беражы Бог! Але мне ўпершыню сустрэўся чалавек, якi самым галоўным у жыццi лiчыў работу мозга, разумовую працу. Увесь час ён гаварыў пра сваiх парыжскiх настаўнiкаў, сяброў, прыводзiў iх думкi, расказваў пра кнiгi - лiчыць яго нейкiм вундэркiндам я, бадай, не магла: ён уваходзiў у кагорту тых выбраных людзей, хто, па яго словах, "жыве па-сапраўднаму". Адна за адной сыпалiся на мяне цытаты, iмёны, i Жан нават не дапускаў, што я магу iх не ведаць. А я i выгляду не падавала, што чую ўсё гэта ўпершыню.
Калi за павароткай паказалiся жытнёвыя палеткi i ўскраiны Аржалузы, я мiжвольна ўсклiкнула: "Як? Ужо?.." Даўно ўжо прайшло жнiво. Над панурым малаўрадлiвым полем вiлiся сiнiя клубы дыму: сёння тут палiлi пустазелле. Уздоўж дарогi, нiбы паток разлiтага малака, плыў статак авечак...
Тут Жану трэба было паварочваць i цераз поле iсцi дамоў у Вiльмiжа. Я сказала, што правяду яго: "Усё, што я сёння пачула - гэта так цiкава..." Але раптам мы абое зразумелi, што больш гаварыць няма пра што. Iсцi па ржышчы мне было цяжка: нават у сандалях калола ў ногi. Мне здалося, што яму захацелася хутчэй застацца аднаму i цалкам аддацца сваiм думкам. Я нагадала яму, што мы так i не пагаварылi пра Анну. "Мы не свабодныя ў выбары тэм для размоў, ды, вiдаць, i думак. Iнакш нам трэба было б прыняць метады i правiлы мiстыкаў, амаль з выклiкам адказаў ён. - Такiя людзi, як мы, заўсёды плывуць з вадой па цячэннi..."
Мы дамовiлiся спаткацца яшчэ раз, каб разам падумаць, што рабiць з Аннай. Ён гаварыў рассеяна i раптам, не слухаючы мяне, нахiлiўся i з дзiцячай радасцю паказаў мне баравiк, панюхаў аго i дакрануўся губамi да шапачкi.
VII
Бернар сядзеў на ганку i чакаў. Вось у вячэрнiм змроку з'явiлася постаць Тэрэзы. "Паслухай, у мяне нiчога не знайшлi! Нiчога! - радасна закрычаў ён. I хто мог падумаць, што ў мяне малакроўе! Гэта ў мяне, з маiмi бiцэпсамi i мускулатурай! Але што зробiш: па знешнасцi нiчога не ўгадаеш. Вазьмуся за лячэнне. Буду прымаць каплi Фаўлера* - яны з мыш'яком. Галоўнае цяпер апетыт..."
* Томас Фаўлер (1736-1801) - ангельскi лекар. Яго iмя дадзена "каплям Фаўлера", якiя рэкамендуюць пры нервовых захворваннях i адсутнасцi апетыту.
Тэрэза ўспамiнала, што спакойна выслухала ўсё гэта: не раздражняў яе нават i занудлiвы тон Бернара. Яна як быццам не чула мужавых слоў, бо душой i целам ужо была прывязана да другога свету, свету людзей, якiя прагнуць жыцця, iмкнуцца ў iм разабрацца, усё спасцiгнуць, зразумець i стаць, як паўтараў Жан, "самымi сабой".
Калi за сталом Тэрэза нарэшце загаварыла пра сустрэчу з Жанам, Бернар захваляваўся: "Як? I ты маўчыш? Ну, ты зусiм у мяне дзiвачка! Ну як? Што вы з iм вырашылi?"
Тэрэза на хаду прыдумала план, якi пасля i сапраўды здзейснiўся: "Жан Азеведа згадзiўся напiсаць Анне пiсьмо, у якiм ён вельмi тактоўна i далiкатна пазбавiць дзяўчыну ўсялякай надзеi". Бернар яхiдна засмяяўся, калi Тэрэза паведамiла, што малады чалавек зусiм i не дамагаўся рукi Анны: як, каб нейкi Азеведа не мроiў узяць за жонку мадмуазэль дэ ля Траў!
- Ты пры сваiм розуме? Ён жа нюхам чуе, што яму тут нiчога не перападзе! А такiя людзi, як ён, нiколi рызыкаваць не будуць, калi ёсць хоць доля сумнення. О! Якая ж ты ў мяне даверлiвая!