- Уладзік, гэта чароўны, гэта добры чалавек. Ты не памыліўся ў ёй. Але абставіны склаліся так, што табе будзе зараз вельмі цяжка. Кажу табе адверта - мацуйся.
Яшчэ да гэтага Берасневіч, па выразу на твары Паўлюка, зразумеў, што ўсё скончана. Але ён мужна сказаў:
- Пачынай з самага пачатку.
- Ну дык вось, - Паўлюк выцягнуў пачак папярос і няўмела закурыў, трымаючы папяросіну між прамых, як алоўкі, пальцаў. - Я з'явіўся і сядзеў там чатыры гадзіны. Клянуся табе, я так красамоўна гаварыў, як не буду больш гаварыць ніколі ў жыцці. Я расказаў усё, як было. Я расказаў, як завязалася гэта брыдкая справа, я намякнуў, што гэты выпад супраць цябе мае асноваю брыдкую зайздрасць - ты ведаеш якую.
- Гэтага не трэба было, - нежывым, роўным голасам сказаў Берасневіч.
- I ўсё ж я зрабіў гэта. Але яна сказала, што мы памыляемся, што Маркіч сапраўды пачаў часцей заходзіць, што ён вельмі спачувае, што не крыўдзіцца на цябе, Уладзік, шкадуе нават, што ўзняў гэту справу.
- Каб быў сапраўдным камсамольцам, каб быў упэўнены, што я - вораг народа, не шкадаваў бы, - тым самым роўным, як з дрэннага фанографа, голасам сказаў Берасневіч.
- Я гаварыў і далей. Я нават сказаў пра твае пакуты. Яна заплакала і плакала вельмі доўга, і нават я павінен быў стрымлівацца, мне было вельмі цяжка. Яна, думаецца, кахае цябе, можа, яшчэ больш, ніж калісьці. Але потым яна сказала, што ты падмануў яе, што ты хаваў такія думкі, пра якія яна не ведала, і каб ведала, ніколі б не пакахала. Сказала, што вёў дваістую гульню, зганьбіў сваё імя, што, калі ты ўжо такі, не трэба было ўдаваць з сябе камсамольца - гэта было б сумленна.
Я сказаў ёй, што гэта памылка, распавёў, як яно было, якія твае думкі, але яна, хоць і задумалася спачатку, не вельмі паверыла. I, я думаю, гэта Маркіч. Хто б яшчэ мог надуць ёй у вушы, пераканаць.
- Значыцца, яна не кахала, калі паверыла, - з бязмежнай упэўненасцю сказаў Берасневіч.
I такая гэта была ўпэўненасць, якую не варта перажываць чалавеку.
- Я маліў яе не верыць, я напамятаў ёй усё, што я ведаў. Я сказаў, што яна будзе вінаватая ва ўсім, калі з табою што-небудзь здарыцца.
- Са мною нічога не можа здарыцца. З нежывымі нічога не здараецца. Мёртвым спакойна, - з дзіўнай усмешкаю сказаў Берасневіч.
I такая гэта была ўсмешка, што Паўлюк спудзіўся.
- Но-но, што за дурніцы! Ведаеш, я не буду казаць пра іншае, я пастарэў на два гады, калі выйшаў стуль. Яна сказала, Уладзік, што і зараз пайшла б да цябе, каб была ўпэўнена, што гэта можа дапамагчы, што вы не загінеце разам. А ёй шкода маці...
Пасля прыйшлі яе маці і татусь. Яны зразумелі, што тут адбываецца, бо пасля мы размаўлялі ўсе.
- I што ж бацька? - драўляным голасам спытаў Берасневіч.
- Лаецца і крычыць, каб ты не слухаў бабскае племя. Зваў прыходзіць, крычаў на маці, што яна згубіць дачку і цябе. Што я, крычыць, сляпы, не бачу нічога? Усхамянецеся, крычыць, але позна будзе.
- А мацi, мацi? - з раптоўнай надзеяй палка спытаў Берасневiч.
Паўлюк пасуравеў:
- Не разумею, як можа такую пані-баранесу дачка любіць.
- Не смей, - сказаў Берасневіч. - Яна добрая жанчына, яна добра ставілася да мяне. Не смей.
- Ну добра, добра, не буду, - прымірыцельна сказаў Паўлюк, як кажуць да непапраўных вар'ятаў.- Дык вось, для Алёнкі яна самы дарагі чалавек... Я даведаўся, шго Алёнка пыталася ў яе і маці адраіла ёй.
- Чаму?
- На словах усё тая самая прычына, што ты падмануў Алёнку, выдаваў сябе не за таго... Але я думаю, я схільны думаць па некаторых яе намёках, што яна проста баіцца за дачку. Ты ж зараз, калі справа не зменіцца, звычайны смертны: не аспірант, які падае надзеі, а можа, проста настаўнік у вёсцы. А ў Алёнкі ў будучыні, напэўна, сцэна. Да таго ж цябе ледзь не выключылі... Я паспрабаваў намякнуць на гэта, але Сабіна Аляксандраўна адразу замкнулася, - ох, гэтая ледзяная выхаванасць, гэты абыякава-ветлівы тон!!!
Паўлюк сціснуў кулакі і раптам брутальна вылаяўся, упершыню за ўсе гады, што яго ведаў Берасневіч.
- Ну чакай, чакай... Вось прыедзе Маркевіч. Я тады зраблю з гэтага холадаўска-маркічаўскага смярдзючага мяса біфштэкс, хоць яго і не захоча есці ніякая свіння!
- Што далей? - спытаў Берасневіч. - Чым скончылася?
- Бацькі пакінулі нас, бо я вырашыў сядзець хоць суткі. Я доўга размаўляў. Павер, і ты не зрабіў бы больш. Яна сказала, што скончана.
- Чаму? - цяжка рухаючы сківіцамі, спытаў Берасневіч, які, здаецца, не вельмі разумеў, пра што пытае.
- Я даведаўся пра гэта амаль выпадкова. Справа ў тым, што ёй "даказалі", што ты... контррэвалюцыянер, што ты... дрэнна скончыш... і гэта будзе хутка.
Маўчанне, якое запанавала пасля гэтых слоў, было такім працяглым і цяжкім, што, здавалася, лепей памерці, чымсьці цярпець яго хвіліну. А яны сядзелі так хвіліну. А яны сядзелі так хвілін пяць.
Пасля Берасневіч зварухнуўся, і Паўлюк яшчэ раз спудзіўся, такім жорсткім і мёртвым быў яго твар.
- Хто?
- Хто, хто? - не зразумеў Паўлюк.
- Хто гэта ёй сказаў? - з цяжкасцю, вельмі ненатуральна спытаўся Берасневіч.
- Маркіч. Плёткі пра гэта ходзяць і на курсе. Усе ведаюць і чакаюць. Мне здаецца, гэта таксама ён пусціў. Той-сёй і адмовіўся з-за гэтага ад размоў з табою. Прабач, дружа.
- Я ведаў, - толькі і сказаў Берасневіч і лёг, накрыўшыся з галавою коўдрай.
Ён прачнуўся гадзіны ў дзве ночы пасля кароткай дрымоты, прачнуўся ад рэзкага болю ў сэрцы.
Нешта трэба было зрабіць, зрабіць неадменна, іначай абурыцца ўсё: справядлівасць, вера, нават самае жыццё. Што ж зрабіць? Забіць сябе? Зрабіць яшчэ і гэты апошні, недаравальны ўчынак? Будзе цемра. Не будзе болю. Гэта добра. Але ж не будзе і надзеі, не будзе і змагання, не будзе сонца і Алёнкі, не будзе камуны, да якой ён збіраўся дажыць. I што яна дакажа, гэта кітайская помста? Скажуць, што пасля праўдзівай крытыкі павесіўся хлюпік са слабай кішкою. У лепшым выпадку адказнасць Маркіча па суду. I, галоўнае, Маркіч будзе жыць, Маркіч будзе радавацца яго смерці, Маркіч будзе таемна выскаляцца. Не, так немагчыма. Трэба яшчэ пазмагацца.
Вось стол, на стале папера. Здаецца, ёсць і канверт. Пісаць, неадменна пісаць. Пісаць у ЦК ВЛКСМ.
Як халодна, якія мурашкі бегаюць па спіне, якія непаслухмяныя, драўляныя рукі!
Пісаць! Пісаць! Пяро бегае ў пальцах. Распавясці пра ўсё, пра ўсё. Не шкадаваць сябе, але не шкадаваць і яго.
...Усе яшчэ спалі, і золак, няпэўны, хваравіты золак восені прабіваўся ў акне, калі ліст быў гатовы. Берасневіч, спяшаючыся (яму не хацелася бачыць людзей), апрануўся, нацягнуў паліто і выйшаў. Вось ліст глуха стукнуўся аб дно паштовай скрынкі. Цяпер чакаць, чакаць. Як гэта доўга, як нясцерпна доўга! I ён накіраваўся пехатой у цэнтр горада па вузенькіх брукаваных вулічках.
Ранак быў шэры, золкі. У такі ранак добра прачнуцца і думаць пра каханую, глядзець на жоўтае лісце дрэў за акном, адчуваць, як здаровы холад крадзецца па целе. I ў такі ранак вельмі дрэнна быць аднаму.
Ліхтары яшчэ гарэлі ў жоўтых мокрых лісцях. Вугальна-чорнымі здаваліся мокрыя ствалы каштанаў; лёгкі сіняваты дымок стаяў між дрэў. Вільготнае лісце спружыніла пад нагою, запацелі шэрыя вокны. Ён ішоў, ветрык трапаў яго валасы, а ў вушах дакучліва, неадчэпна гучэў працяг той песні, якую ён чуў летам на радзіме і якую не хацеў да канца пісаць каханай, бо быў гэты працяг сумны:
Дзе яно, тое цёплае лета? Дзе яно, чаканне шчасця? Дзе той добры, тлусты лін, што калыхаў ля берага ваду?
У вялікай аўдыторыі, дзе павінна была адбыцца агульная са "славянамі" і "раманцамі" пара, было напаўцёмна, бо пайшоў дождж і зацягнуў шыбы шэрай вадзяною плеўкай. Хмары віселі над горадам, хмары глядзелі ў вокны. Прыляпіўся да шыбы жоўты кляновы лісцік, дрыжэў, трапятаў пад ветрам. А зліва кропель паласавала шыбы, кроплі паўзлі наўкос. Чамусьці здавалася, што добрага надвор'я ўжо ніколі не будзе.
Берасневіч з'явіўся ў аўдыторыю позна і пайшоў праходам на заднюю лаўку, дзе ён зараз сядзеў. Амаль ніхто не заўважыў яго прысутнасці, і, магчыма, менавіта таму адбылося, яшчэ да атрымання адказу на ліст, тое, што адразу змяніла лёс Берасневіча.