Натоўп адказаў крыкамі. Шапкі ўзляталі над галовамі людзей.
- Мы будзем судзіць караля. А ўсіх, што лютавалі, баронячы яго, аддаю ў твае рукі, народ цыганскі. Скончыліся паборы, скончыўся прыгнёт.
- Ура, Ян! Жыві! На шчасце цыганам!
Караля павялі ў палац. На ганку ён крыкнуў:
- Кароль у кайданах - усё роўна кароль!
Яноўскі кусаў вусны ад ганьбы. І гэта былі людзі, гэта былі героі! Лепей было памерці... Адны беглі на гармату - і гэта была быдлячая чарада з пугамі. Другія - узброеныя, магутныя, моцныя! Божа, божа! Засталася смерць. Толькі яна.
Ян падышоў да Міхала:
- Гэты вёў супраць нас шляхту. Ён адзін кінуўся на нас. Войска яго знікла. Праўда гэта, былы пан?
Яноўскі ўскінуў галаву:
- Праўда. І я пагарджаю вамі. Забіце мяне.
Натоўп зароў, замільгалі ў паветры друкі.
- Смерць яму, смерць!
Яноўскі глянуў на неба, якое было сведкам яго смяротнай ганьбы.
- Забівайце. Я хачу смерці. Мне нельга жыць.
Ён узвысіў голас:
- Калі тут не было сёння шляхты, калі тут былі адны свінні, хай хоць адзін памрэ за ўсіх. - І дадаў хрыпла: - Гонар, жыві!
Лаючыся, расштурхаў натоўп нехта калматы і вялізны. Узнёс самаробную дзіду. Яшчэ! Яшчэ! Ударылі злёгку па галаве.
І раптам нешта адбылося. Яноўскі, што закрыў вочы, адчуў, як нешта цёплае прынікла да яго.
- Не дам яго! Чуеце, не дам! Забівайце разам!
Ён зірнуў. Прыціснуўшыся да яго спіною, распасцёршы рукі, стаяла і глядзела проста ў вочы натоўпу Аглая. Глядзела белымі ад ярасці вачыма.
- Вы што, здурэлі?! Тых, што мучылі вас, тых, што здзекаваліся, не чапаць толькі таму, што сёння яны ўцяклі. А гэтага, які нікога не чапаў, які сястру і мяне абараніў, - забіць толькі таму, што смелы, што не спалохаўся адзін на ўсіх кінуцца? Вы баязліўцы, вы, вы, вы...
- Адыдзі, дзяўчына, - пагрозліва сказаў калматы. - Гэты - наш...
І тут Аглая ляснула яго па шчацэ.
- Твой! Хто гэта твой? Ён, можа? Твае толькі блохі ў кажусе ды крадзеныя коні. Ах ты, халера, казалуп чорны, страшны, рыбак па чужых стайнях. Твой ён? Не! Мой ён, мой! Я тут кожнаму з вас за яго... за яго... за яго...
Цыган з апаскаю адступаў.
- Ён і не пан зусім. Пан не абараняе ад бізуноў прыгонную, пан не будзе біцца з другім панам за дзявочую цноту, не абароніць яе ад усіх, не ляжа на парозе, каб абараніць спакой прыгоннай.
- І ўсё ж я шляхціц, - з гонарам сказаў Яноўскі. - Няма жыцця. Дзякуй табе, харошая, але сёння мне хочацца смерці.
- Сёння яму хочацца... Можа, заўтра табе яе зусім не захочацца, ды позна будзе. Цыганы, родненькія вы мае, не чапайце вы яго, гэтага дурня! Гэта не ён, гэта гонар дурны гаворыць.
І раптам яна, расплакаўшыся, села ля яго ног, абхапілі іх рукамі.
- Не дам... Разам са мною...
Яноўскі адчуў, як вяроўкі ўпалі з яго рук.
- Але, - разважліва сказаў нехта. - Трошачкі маленькай памылкі не зрабілі. Бач ты, як яе разбірае.
- Ды бяры ты яго хоць да д'ябла, - буркнуў другі.
І раптам натоўп цыганоў і мужыкоў зарагатаў такім нутраным гучным здаровым смехам, што стала ясна: нікога пасля яго нельга забіваць. Рагаталі да слёз, рагаталі, узяўшыся за бокі, рагаталі да болю ў грудзях.
І Аглая, баючыся, як бы не перадумалі, цягнула саслабелага Міхала праз натоўп, усміхалася, выцірала слёзы:
- Дзякуй вам, дзякуй вам, родныя.
Пад рогат яна адвяла Міхала да брамы і пасадзіла на траву.
Толькі тут, відаць, нехта заўважыў ля гарматы цела суддзі.
- А гэты мёртвы ці жывы? - спытаў нейкі мужык.
Стары цыган падышоў блізка, схіліўся:
- Нават пратухнуць паспеў.
Ян стаў над нерухомым целам, падміргнуў людзям:
- Мёртвы ён ці жывы, чорт яго ведае. Нума, хлопцы, сцягніце з яго жупан. Не можа гэтага быць, каб шляхціц, калі ён жывы і цвярозы, голым ляжаў. Калі жывы - суд, калі мёртвы - выкінем на бераг, хай ляжыць.
Гульню падхапілі.
- Ну вядома ж, не можа. Куды там! - чуліся галасы.
Ян паглядзеў на голага суддзю:
- Мёртвы-такі, напэўна. Ану, хлопцы, прынясіце з той пушчы чаго-небудзь.
Прынеслі некалькі вязак вялізнай старой крапівы.
- Не можа ж, людзі, шляхціц згадзіцца, каб яго без посцілкі, на голай зямлі, лупцавалі. Як вы думаеце?