Гэта былі гіены, якія і цяпер жывуць у Афрыцы. Гэтыя агідныя звяры кормяцца больш усялякай падлаю і рэдка нападаюць на людзей, нават калі тыя і спяць. Гіены пачулі труп аленя і асцярожна пачалі падбірацца да яго. Адна за адной падышлі і сталі прагна грызці мяса.
Бурчанне і хруст разбудзілі людзей. Яны трывожна закрычалі, паўскаквалі на ногі.
Гіены спалохаліся і адбегліся назад.
Людзі сабраліся каля аленя і нарыхтаваліся абараняць сваю здабычу.
Але гіены раззлаваліся і не хацелі адыходзіць; яны толькі зайшлі з другога боку і зноў пачалі набліжацца. Вось яны ўсё бліжэй і бліжэй, вось ужо відаць бліскучыя вочы, чуецца скрыгат зубоў, вось ужо засталося некалькі крокаў...
Што было рабіць няшчасным, бяззбройным людзям? Адысці і аддаць сваё багацце? Не, гэтыя звяры не такія ўжо страшныя, каб адступаць перад імі. Лепш кулакамі ды зубамі абараняцца...
І ўсе разам, нібы дагаварыўшыся, кінуліся яны на разбойнікаў. Напад быў такі грозны і шумны, што гіены перапалохаліся, завярнуліся назад і зніклі ў цемры.
Лёгка ўздыхнулі нашы людзі. Поспех надаў ім бадзёрасці і смеласці. Лішні раз яны пераканаліся, якую перавагу дае дружны агульны наступ. Да гэтага часу толькі гэта адно іх і падтрымлівала, замяняла ім зброю.
Але гіены зусім не думалі пакідаць поле бойкі. Праз нядоўгі час яны зноў пачалі набліжацца, праўда, больш асцярожна і павольна, але няўхільна. Калі надышоў крытычны момант, людзі зноў кінуліся на іх.
Так было некалькі разоў. Усю ноч гіены трымалі людзей у трывозе.
Набліжалася світанне. Становішча не змянілася.
Тады з лесу пачуўся новы шум, як быццам набліжалася цэлае войска. Трашчала галлё, ламаліся дрэвы. Нарэшце паказаліся нейкія велізарныя звяры, падобныя да сланоў. Яны ішлі якраз у гэты бок, відаць, на вадапой. Гіены адышліся крыху далей, а людзі пабеглі назад. Але, убачыўшы, што звяры не звяртаюць на іх аніякай увагі, людзі супакоіліся, спыніліся і пачалі назіраць, што будзе далей.
Жывёлы гэтыя, хоць і падобныя былі да нашых сланоў, але ростам пераўзыходзілі іх прынамсі ў два разы. Даўжыня іх цела дасягала васьмі - дзесяці метраў. Галава была даўжэйшай, як у сланоў, а хобат значна карацейшы. Галоўнай жа адзнакай былі біўні. Іх было чатыры: зверху і знізу па два; яны былі роўныя, вытыркаліся прама наперад, як калы, прычым ніжнія былі кароткія, а верхнія мелі тры-чатыры метры даўжыні.
Гэта былі так званыя мастадонты, якіх цяпер ужо няма на свеце. І, мусіць, адной з галоўных прычын іхняга знікнення і былі гэтыя недарэчныя біўні, якія перашкаджалі ім браць ежу. Яны маглі ўзяць толькі тое, што знаходзілася над зямлёй, вышэй ад зямлі, напрыклад, лісце, плады. Знізу ж яны нічога не маглі ўзяць, бо біўні-калы ўпіраліся ў зямлю, і нават хобат не мог дапамагчы, як дапамагае нашым сланам, бо хобат мастадонта быў карацейшы за верхнія біўні.
Параўняўшыся з трупам аленя, пярэдні мастадонт мімаходзь падхапіў яго сваімі біўнямі і кінуў далёка ўбок. Зараз жа падскочылі гіены і разарвалі яго на кавалкі.
А людзі павінны былі толькі глядзець, як гэтыя стварэнні даканчвалі іхнюю спажыву, так цяжка здабытую...
Мастадонты напіліся і прайшлі назад, а гіены тым часам зусім скончылі аленя, пакінуўшы людзям толькі «рогі ды ногі».
Зноў трэба было пераходзіць на падножны корм; зноў цэлыя дні траціць на шуканне рознай, больш-менш ядомай дробязі.
Скончылася свята, зноў пачаўся будзень. Такі выпадак, як здабыча цэлага аленя, мог здарыцца не хутка, можа, праз шмат месяцаў.
Зноў разышліся ва ўсе бакі, зноў пачалі лавіць жукоў, чарвякоў і розных дробных жывёл, зноў пачалі шукаць плады, лісце і карэнні.
Гэтыя карэнні яны, вядома, выкопвалі рукамі і толькі ў тых выпадках, калі гэта лёгка было зрабіць. Калі цяжка - яны кідалі і шукалі другога.
Але здараліся такія выпадкі, калі ежы было мала і шкада было кідаць. Тады яны больш тузаліся над імі. Адна дзяўчына, калупаючыся такім чынам, неяк няўмысна ўхапіла трэсачку і пачала капаць ёю. Яна адразу адчула, што праца ідзе значна хутчэй і лягчэй. Тады яна такім спосабам выкапала і другі корань.
Але калі яна перайшла на другое месца, дык ужо і забылася аб сваёй вынаходцы. Яна не дамыслілася ні ўзяць з сабой сваёй прылады, ні пашукаць там іншае, а таксама поркалася рукамі, як і раней.
Бывалі і з другімі такія самыя здарэнні, і таксама яны канчаліся нічым. Чалавек блукаўся каля самага вялікага моманту свайго жыцця, таго моманту, калі ён вось-вось пачне карыстацца прыладай і гэтым самым адразу выперадзіць усе другія стварэнні на зямлі.
Але не так гэта лёгка і хутка робіцца, як здавалася б. Нездарма ж да гэтага часу ніводная жывёліна не навучылася свядома карыстацца прыладамі.
Дзеля гэтага трэба ўмець наглядаць і рабіць вывады на будучае. А гэта і мы з вамі не заўсёды ўмеем рабіць.
Аднаго разу нашы людзі ўбачылі нейкую жывёліну, гладкую, круглую. Паўзла яна па зямлі вельмі павольна і нязграбна, і людзі зараз жа заўважылі, што баяцца яе няма чаго. Гэта была наземная чарапаха.
Людзі акружылі яе, пачалі разглядаць, але яна зараз жа спынілася, уцягнула ў сябе галаву, лапы і хвост і не варушылася. Пакраталі яе - цвёрдая, як камень, падступіцца нельга. Спрабавалі былі прасунуць руку ў дзіру - драпаецца.
Тады адзін хлопец - будзем зваць яго Ра - неяк узяў галіну і сунуў яе ў дзірку. Чарапаха заварушылася, высунула ногі і галаву і пасунулася наперад, прама на хлопчыка.
Той спалохаўся, падняў уверх руку з галінай і... выцяў ёю чарапаху па спіне. Раздаўся зычны гук - і сухая галіна разляцелася на кавалкі.
Чарапаха зноў схавалася. Так і гэтак спрабавалі да яе прыступіцца, але хутка пераканаліся, што нічога з ёю не зробіш, - і пакінулі яе.
І ніхто не ведаў, што толькі што адбылося самае вялікае дзеянне ў гісторыі ўсяго чалавецтва: чалавек першы раз падняў узброеную руку на звера. І гэтае вялікае вынаходства так і засталося незаўважаным...
Па дарозе ім давялося абмінаць вялікае дрыгвянае балота. Яно зарасло травой, зелянелася, бы луг, але як толькі хто прабаваў ступіць туды нагой - зараз жа яго ўцягвала багавінне.
За некалькі крокаў ад берага на купіне стаяў бусел і спакойна глядзеў на людзей, нібы ведаючы, што да яго не дабярэшся. Але Краг не вытрымаў спакусы і кінуўся да бусла. Той узляцеў, а чалавек загруз у балоце і пачаў апускацца.
Людзі ішлі міма і не звярталі на яго ніякай увагі.
Краг убачыў, што справа дрэнная, і пачаў трывожна крычаць. Трывога перадалася другім. Людзі згрудзіліся на беразе, замітусіліся, замахалі рукамі. Некаторыя спрабавалі былі падысці да Крага, але зараз жа павінны былі вярнуцца назад.
Краг біўся, спрабаваў вызваліцца, але паступова, няўхільна апускаўся ўсё глыбей і глыбей. Прайшло некалькі хвілін, марудных, цяглых. Людзі стаялі, глядзелі і, нарэшце, пачалі траціць цікавасць. Некаторыя адвярнуліся ў другі бок, другія ўжо адышліся. Можна было чакаць, што ўражанне і ўвага аслабнуць і ўсе пойдуць сабе далей.
А небарака тым часам апусціўся да плеч.
Блізка ад яго ляжала сухая верхавінка маладога дрэўца, якое зламалася і ўпала адным канцом на балота, а другі застаўся на беразе. У апошні момант Крагу ўдалося ўхапіцца за гэтую верхавіну, і ён пацягнуў яе да сябе.
Другі канец заварушыўся на беразе, нібы запрашаючы пацягнуць за яго. Але... людзі стаялі сабе і глядзелі або мітусіліся без сэнсу. І толькі праз некаторы час важак ухапіўся за канец і пачаў цягнуць. Тады ўжо і другія прынялі ўдзел.
Але нялёгкая справа выцягнуць чалавека з балота.
Цягнулі ўсе, хто толькі мог зачапіцца. І па іх тварах відаць было, што не толькі фізічнай сілай яны працуюць, але і галавой. Яны адчувалі вялікі сэнс гэтай справы і навочна бачылі карысць гэтае жардзіны як прылады.
Вось ужо выцягнулі да пояса. Краг трымаўся жалезнымі рукамі за верхавінку, але раптам яна адламалася...
Людзі пакаціліся на зямлю, не ведаючы, што здарылася. Потым падняліся, збянтэжана пачалі пазіраць адзін на аднаго, але што далей рабіць - не ведалі.
А Краг тым часам зноў пайшоў уніз. Вось ужо па шыю... вось ужо да падбародка... ужо і рот у балоце, і крыкі сціхлі... толькі вочы глядзяць смяротным позіркам, просячы сваіх братоў аб ратунку...
Настаў самы крытычны момант. Ці здагадаюцца нашы людзі зрабіць тое, што яны павінны зрабіць?
Можа, цяпер хто-небудзь з нас усміхнецца над такім пытаннем, але хай ён памятае, што і каля яго знойдуцца рэчы, якіх ён не здагадаўся яшчэ скарыстаць, хоць валодае вопытам усяго папярэдняга чалавецтва. А для першага чалавека гэта была задача больш складаная, як цяпер выдумаць якую-небудзь новую, незвычайную машыну.
Выратавала жаночае сэрца. Агу, тая самая дзяўчына, аб якой мы казалі крыху вышэй, з нейкім натхненнем кінулася наперад, ухапіла жардзінку і працягнула яе да рук Крага.
Тады ўжо ўсе ўхапіліся і з вялікім намаганнем выцягнулі небараку з багны. Ён быў блізка што непрытомны і доўга яшчэ, нават лежачы ўжо на сухім беразе, моцна трымаўся за канец дрэва.