А на месцы бойкі засталіся нібы горы ад трох волатаў.
А потым выпаўз кракадзіл; зразумела, аднекуль з'явіліся і гіены.
І ўсю ноч спалоханыя людзі чулі бурчанне і тузаніну ля трупаў.
А назаўтра ўжо прыйшла і іх чарга.
І зноў настаў час, калі не трэба было клапаціцца аб спажыве. Можна было звярнуць увагу і на забаву. Так, напрыклад, бадай усе мужчыны выбралі сабе добрыя цацкі з касцей, мусіць, такіх звяроў, як гэтыя загінуўшыя. Бо цацкі гэтыя былі вялізнымі ёмкімі кіямі, з якімі мужчыны амаль не разлучаліся і, такім чынам, прывыкалі мець пры сабе сталую, пэўную зброю.
Для рэзання мяса ўжывалі вострыя каменьчыкі, косці і чарапашкі, але самае галоўнае - свядома выбіралі вастрэйшыя. Гэта ўжо быў вялікі крок наперад.
Мала таго, гэтыя «нажы» яны ўжо не кідалі, а захоўвалі ў сябе дома. Такім чынам з'явілася першая хатнегаспадарчая прылада.
Аднаго разу апаўдні людзі ляжалі ў цяньку і назіралі, як шасцігадовы хлопчык гуляў ля вады. Раптам з'явілася галава кракадзіла і, разявіўшы рот, пасунулася да дзіцяці.
Мігам ускочыла некалькі людзей са сваімі кіямі-касцямі, падбегла да вады ў самы апошні момант і аглушыла кракадзіла трыма добрымі ўдарамі па галаве. Завярцелася гадзіна і, ледзь кратаючыся, папаўзла назад.
Крык задавальнення вырваўся з усіх грудзей. Нешта падобнае да ўсмешкі з'явілася на тварах. І многа гукаў-слоў вырвалася з іх вуснаў.
Цяпер ужо чалавек ведаў, што такое зброя!
Уначы людзі былі разбуджаны нейкім асабліва моцным, але глухім грукатам. Нават зямля затрэслася, і абвалілася частка берага.
З жахам паўскаквалі з месц, выбеглі, прыгледзеліся, прыслухаліся - нічога, усё па-ранейшаму. Ноч цёмная, але ціхая, толькі недзе далёка відаць навальніца.
Трывога была дарэмная; людзі зноў паклаліся спаць і праспалі ўсю ноч спакойна, хоць усё ж такі і чулі праз сон той самы гул.
Прыйшоў дзень, гарачы, але цьмяны: нібы сухі туман, нібы пыл насіліся ў паветры. Але самае дзіўнае з'явішча адбывалася на рацэ.
Яна зменшылася бадай што напалову, і над вадой стаяў густы, белы туман, які з цягам часу не толькі не разыходзіўся, але ўсё больш гусцеў.
Па беразе ўзад і ўперад хадзіў бегемот і трывожна рыкаў. Толькі кракадзіл весела плюхаўся ў вадзе, але праз некаторы час і ён уцёк і схаваўся ў чаротніку.
Потым пачаліся скокі рыб. То там, то сям вытыркаліся з вады іх галовы, чым далей - усё часцей і вышэй, і нарэшце рыбы ўсёй масай заскакалі па рацэ. І адкуль толькі набралася іх столькі! Аніводнай пядзі вады не было спакойнай. Шмат павыкідалася на бераг, іншыя перавярнуліся ўверх чэравам і плавалі, нібы мёртвыя.
Людзі зараз жа кінуліся лавіць рыбу, але з крыкам адскочылі назад: вада была гарачая!
Недаўменна пазіралі яны на гэта дзіўнае з'явішча, нібы пытаючыся адзін аднаго: што гэта за цуд такі? Але гэта не перашкодзіла ім прыняцца за рыбу. Праўда, яна была яшчэ недавараная, але ўсё ж такі смачнейшая за ўсё тое, што яны елі да гэтага часу.
Тым часам скокі рыб спыніліся зусім, і вада пакрылася пластам мёртвае рыбы.
Шчодрая прырода пачаставала людзей такой юшкай, якой ніхто яшчэ не еў і не бачыў.
І людзі так наеліся, што ледзь валаклі ногі. Яны ўжо не дзівіліся, не цікавіліся незвычайнай з'явай. Па-першае, таму, што не ўмелі разважаць, а па-другое, чаго тут яшчэ разважаць? Бяры і еш, калі такі ласунак трапіўся!
Чым жа тлумачыцца гэтае дзіўнае з'явішча?
Кіламетраў за шэсцьдзесят адсюль, там, дзе на небасхіле дыміліся горы, пачаў дзейнічаць вулкан. Лававы паток павольна папоўз у даліну, дзе працякала рака, і ўвайшоў у ваду. Забілася, засіпела вада, і густая белая пара запоўніла даліну. Лава няўхільна пасоўвалася ўсё далей і далей; вось яна на сярэдзіне ракі. Але што там рабілася - праз пару нельга было бачыць. Ды мы і самі можам сабе гэта ўявіць.
А лава ішла сабе далей, перайшла на другі бераг і ўпёрлася ў той бок даліны. Стварылася незвычайная грэбля, праз якую і палілася вада. Цяжка апісаць, што там адбывалася. Але далей рака была ўжо гарачай...
Зажылі нашы людзі, як... людзі! Але... ненадоўга.
Праз дзень рыба была ўжо не такая смачная, праз другі - пачала смярдзець, на трэці трэба было ўцякаць ад яе. А калі дадаць да гэтага яшчэ пах ад забітых волатаў, якія да гэтага часу зусім загніліся, то стварылася такое пекла, якога нават самыя непераборлівыя жывёлы не маглі б вытрымаць. Апрача таго, і піццёвай вады не было, бо ручай у рове цёк толькі ў час дажджу.
Як ні цярпелі людзі, як ні трымаліся, а нарэшце ўсё ж павінны былі пакінуць гэты багаты куток, дзе яны правялі столькі шчаслівых дзён і дзе яны зрабілі значны крок у сваім развіцці.
Калі яны адыходзілі, дык толькі ў чатырох чалавек была ў руках зброя, ды і то толькі таму, што гэта былі вельмі цікавыя кіі-косці.
Уся ж астатняя прылада засталася на месцы. Не было ў іх ні кішэні, ні торбы, ні вяроўкі для яе, а каб трымаць проста ў руцэ, трэба было ўвесь час памятаць, што яна калісьці яшчэ будзе патрэбна. А гэта ўжо не такая простая справа.
Патрабаваць ад іх, каб яны пэўна думалі аб будучым, яшчэ нельга было. Досыць ужо таго, што яны навучыліся думаць аб сучасным.
Паглядзім, што тым часам было з пакінутымі ў лесе хлопцамі.
Няма чаго і казаць, што адчувалі яны сябе вельмі дрэнна. Недаўменна круціліся навокал, кідаліся ва ўсе бакі, зноў варочаліся, пакуль голад не прымусіў іх прыпыніць пошукі і прыняцца за харчаванне.
Яны не маглі парадзіцца, выбраць хоць які-небудзь, але пэўны кірунак. Яны толькі трымаліся адзін аднаго ды сноўдаліся без сэнсу. І калі надышоў вечар, яны былі не надта далёка ад месца начлегу.
Пад вечар адзіноцтва і жудаснае пачуццё ахапілі іх яшчэ мацней, і яны яшчэ да цямна ўзабраліся на дрэва як мага вышэй.
Так яны блыталіся па лесе дзень за днём. І гэтыя дні самастойнага жыцця надалі ім вопыту больш за ўсе папярэднія гады. Раней ім толькі і клопату было, што кінуцца на дрэва, калі раздасца трывожны крык. А цяпер яны самі павінны былі дбаць і дбалі нават больш, як трэба: ад кожнага шолаху, трэску, гуку яны кідаліся ўбок, як зайцы; ад якой-небудзь казы ратаваліся, як ад тыгра. Затое сапраўды страшны звер не паспяваў нават і ўбачыць іх.
Дзякуючы ўсяму гэтаму, яны адчувалі такую блізкасць паміж сабой, аб якой раней і не ведалі. Ні на адзін крок не адыходзілі яны адзін ад аднаго і навучыліся па выгляду, руху разумець, што кожны з іх думае.
І разам з гэтым папоўніўся розум, з'явілася яшчэ некалькі новых слоў. Бесталковая палахлівасць паступова змянялася на больш спакойную асцярожнасць, уважлівасць і некаторае разважанне.
Адным словам, калі нашы хлопцы не загінуць, то гэтае здарэнне будзе для іх добрай школай.
Але лягчэй нам разважаць, чымся на справе праходзіць такую школу... Колькі перацярпелі хлопцы за гэты час! Колькі разоў яны ледзь-ледзь не загінулі! Колькі нагаладаліся, нахаладаліся.
Некалькі тыдняў працягнуліся для іх, як некалькі гадоў. Ім здавалася, што яны ўвесь век так жывуць, і ранейшае жыццё было далёкім сном.
Аднаго разу яны выйшлі з лесу і ўбачылі перад сабою мясцовасць, падобную да той, дзе яны калісьці, разам са сваімі, знайшлі часовы прытулак у пячоры. Узвышшы чаргаваліся з далінамі, а на небасхіле відаць былі ўжо горы. Хлопцы выйшлі на зялёны, заліты сонцам луг.
Тут таксама было нямала жывёл, але яны значна адрозніваліся ад лясных. Спачатку хлопцы адчувалі сябе вельмі дрэнна, бо не было як схавацца, каб хто захацеў на іх напасці. Але звяры здаваліся больш міралюбнымі, як у лесе, і ніхто не збіраўся на іх нападаць.
Раптам да іх падбег нейкі звер, нібы конь, толькі меншага росту ды на нагах у яго былі тры пальцы: сярэдні большы, а ззаду два меншыя, і на кожным пальцы па капыту. Гэта быў гіпарыён (або гіпатэры), продак нашага каня*.
* Паходжанне каня найбольш дакладна даследавана навукай. Па знойдзеных касцях выразна можна прасачыць, як ад першага продка з пяццю пальцамі развіўся сучасны конь з адным капытом.
Хлопцы кінуліся ад яго ўбок, а ён - ад іх: адзін аднаго спалохаліся. Потым падышоў яшчэ адзін звер з доўгай шыяй і спакойна стаў разглядаць нашых хлопцаў. Сустракаліся і яшчэ розныя жывёлы, нібы каровы, авечкі, але ўсё нейкія дзіўныя, мы б цяпер сказалі, мяшаныя: нібы каза, але без рог і з доўгім хвастом; нібы карова, але зубы, як у свінні; нібы свіння, але ногі, як у мядзведзя, і гэтак далей.
Гэта ўсё былі продкі нашых сучасных жывёл. Яны тады былі, так сказаць, яшчэ не падзяліўшыся, і ад адной і той жа жывёліны потым пайшлі патомкі - і козы, і авечкі, і каровы, у залежнасці ад таго, каму ў якіх умовах трапілася жыць.
Для нашых жа хлопцаў самае галоўнае было тое, што ўся гэтая жывёла была траваедная, не драпежнікі. Яны сабе пасвіліся на лузе і нічым не пагражалі. Хлопцы супакоіліся, асмялелі і адчувалі сябе значна лепш, як у цёмным, небяспечным лесе.