Адпачываў больш чым 3 месяцы, а прыехаўшы зноў лёг. Наперадзе зіма, а каб скончыць кнігу пра летапісы, трэба ехаць у Ленінград і г.д.
22.Х.1980.
Улашчык
А.П. Грыцкевічу
Дарагі Анатоль Пятровіч,
Дзякуй за кнігу. 1 такую трэба мець і ведаць. Праглядзеў пачатак. Відаць, трэба было пасылаць на рэцэнзію ў наш Інстытут, але асцерагаліся, каб не трапіла да мяне (хаця можа як падручнік павінны былі паслаць у навуковую ўстанову). Бяляўскі (дарэчы, не М.П., а М.Т. — Тимофеевич) беларускімі праблемамі ніколі не займаўся, яшчэ меншы спецыяліст у гэтай галіне Фёдараў, але, зразумела, ад іх вымагалі самай агульнай ацэнкі, накіраванасці, а гэта Бяляўскі можа даць. У гістарыяграфічным раздзеле ўсе аўтары, пачынаючы з Турчыновіча, ідуць адным цветам, без усялякае спробы аналізу. Нарбут, Ярашэвіч і наогул усе, хто ня пісаў па-руску, адсутнічаюць. Нават пра Космана няма згадкі. Адпаў і я, а з-за мяне (так думаю) адпалі Пахілевіч і Мальцаў.
Пару дзён назад чуў, што лёс «Беларусі ў складзе…» вырашаецца зноў, бо прысланая без подпісу рэцэнзія на 30 старонак. Кажуць, што ўсё прыйдзе ў Інстытут яшчэ раз. Спадзяюся, што пра ўсё гэта мне зноў нічога ня скажуць.
Я, ведама, згодзен быць у Вас апанентам, але я фігура няпэўная па дзвюх акалічнасцях. Цяпер шыфр апанента павінен супадаць з шыфрам дысертацыі, а ў мяне ён далёкі. Другое, — я наогул не магу быць пэўным па гадох. Пакуль што добра, але ніякіх гарантый на будучае. Майце гэта на ўвазе і прыглядайцеся да кантрольнага.
Калі быў у Мінску ў жніўні, гаварыў па тэлефону з Чапко. Між іншага спытаў, ці ёсць на кафедры адпаведныя тамы ПСРЛ. Сказала, няма, — ні першага, ні другога. А як жа Вы так? Чаму ж не набылі, як жа ў Вас ідуць заняткі? Набываць — гэта справа бібліятэкі, а ня кафедры, а калі трэба, то студэнты ходзяць у Ленінскую бібліятэку. Адкуль жа тут загарэцца студэнту!
3.ХІІ.1981
Скора новы год. Як хутка ідуць наогул гады.
Улашчык
А.П. Грыцкевічу
Дарагі Анатоль Пятровіч,
Спачуваю Вам, але згодна з законам прыроды маладыя мамы ня любяць свякрух, а любяць сваіх мамаў. На такі выпадак трэба было б мець кватэру хаця б на чатыры пакоі!!!
Адносна рэцэнзіі на «Беларусь» мне званілі з Мінску, і я даў згоду, але, відаць, ня надта разумна сказаў, што рэцэнзія будзе адмоўная. Размова была больш за тыдзень назад, а рукапісу няма. Калі яго прысылалі ў Інстытут першыя два разы, то мне нічога не казалі, і я думаю, што пра гэта была папярэдняя дамоўленасць з Мінска. Апошні раз, калі адкрывалася абмеркаванне, мне прыслалі, але ішоў том летапісаў і я прачытаў толькі самы пачатак, прычым раздзелы гістарыяграфія і крыніцы мне здаліся нават ня ўбогімі, а зусім нічога ня вартымі. Затым (як скрозь зараз ва ўсіх мінскіх працах) рухаючаю сілаю гісторыі робіцца праваслаўны бог.
Я тады сказаў усё гэта вельмі коратка, [але калі] і зараз, як прышлюць, скажу ўсё, што думаю, — гэта ж ня пойдзе ў друк і ня будзе каму тармазіць.
Дома ў мяне няскладна: Н.М. ляжыць. Была ў бальніцы, а цяпер дома. Раз на тыдзень прыходзіць жанчына, памагае сын, але ў асноўным гэта мой клопат, і таму на сябе застаецца мала што. Нават калі быў больш-менш вольны ад дамовых клопатаў, працаваць мог мала, а зараз яшчэ менш. У свой час, калі здаваў у друк «Очерки», адрэзаў проста з канца 100 старонак, каб улезці ў належны памер. Зараз дарабляю яго і думаю зрабіць кнігу аркушоў на 10-12, працяг «Очерков». Пісаць ёсць пра што («Белоруссия в эпоху феодализма», «Русско-белорусские связи», Статуты і г.д.). Між іншым, толькі зараз вычытаў у прадмове да 1 тома, што Русь у XII ст. прыгняталі татары і немцы (Капыскі). Навіна!
Вам такі пара сканчаць. Надта ўсё зацягнулася.
28.ІХ.1983.
Улашчык
Пак ад «Навукі» атрымаў. Другі Ваш ліст таксама. Нестае крыніц.
І.Я. Навуменку
Віцэ-прэзідэнту Акадэміі Навук Беларускай ССР Акадэміку І.Я.Навуменку
У 1971 г. група працаўнікоў Інстытута гісторыі АН БССР пачала пісаць манаграфію пад назваю: «Беларусь у складзе Вялікага Княства Літоўскага». Гадоў праз пяць-шэсць гэтую працу пачалі абмяркоўваць у адпаведных установах Мінска і Масквы, прычым кожны раз рабіліся важкія заўвагі. Пасля новых і новых дапрацовак кніга стала звацца: «Беларусь у XIV — сярэдзіне XVI ст.» (Назва вельмі няўдалая, бо гісторыю механічна на кавалкі не сякуць). I зараз, пасля ўсіх дапрацовак, манаграфію ніяк нельга лічыць гатоваю да друку. Разам з гэтым узнікае пытанне: колькі каштуе адна старонка гэтага рукапісу, над якім сядзяць 12 гадоў?
У чым рэцэнзенты і чытачы ня могуць пагадзіцца з аўтарамі (з асноўнаю групаю аўтараў)? Аўтары манаграфіі імкнуцца даказаць, што ў Вялікім Княстве Літоўскім улада належала выключна літоўскім каталікам, а беларускае праваслаўнае насельніцтва было прыгнечаным, пры тым жа яно складалася выключна з сялян і беднага мяшчанства (кожны раз, калі на Беларусі пачыналася паўстанне ці хаця б хваляванне, то яго душылі літоўцы ці палякі, але не беларускія феадалы, якіх нібы і не было). Пры такім тлумачэнні гісторыі Беларусі сацыяльнай барацьбы ў Беларусі нібы й не было, а была толькі рэлігійна-нацыянальная. Вельмі спрэчным у манаграфіі з’яўляецца пытанне пра склад паноў рады, — вышэйшай урадавай установы ў дзяржаве. Аўтары сцвярджаюць, што там улада належала выключна літоўцам-каталікам (табліца, якая сцвярджае адваротнае, з апошняга варыянту кнігі выкінута). Так, багацейшымі ў свой час у Вялікім Княстве былі літоўскія паны, але найбольш уплывовыя з іх — Гаштаўты, Кезгайлы да сярэдзіны XVI ст. вымерлі, і пасля кіруючая роля ў дзяржаве перайшла да феадалаў беларускіх і ўкраінскіх. Ці было наогул нацыянальнае прыгнечанне беларусаў у Вялікім Княстве? Яшчэ пры нараджэнні гэтай дзяржавы ў 1263 г. пасля забойства Міндоўга сын яго Войшалк збег у Пінск, адкуль з жыхарамі гэтага гораду і воласці пайшоў на Наваградак ды з дапамогаю наваградчан знішчыў сваіх ворагаў-літоўцаў. Ці ж былі наваградчане і пінчане прыгнечанымі ў такім разе? Калі ў Вялікім Княстве ўзнікла пытанне аб неабходнасці выбару асобнага князя (паколькі палякі абралі вялікага князя Казіміра сваім каралём), то кандыдатам быў высунуты праваслаўны князь Алелькавіч-Слуцкі. Праваслаўны князь Міхаіл Глінскі (паходжаннем з татарскага роду) у пачатку XVI ст. стаў другою (пасля вялікага князя) асобаю ў дзяржаве. Літоўцы ніколі не спрабавалі дэнацыяналізаваць беларусаў, а наадварот, — самі ўспрымалі беларускую мову, у першую чаргу якраз магнаты і шляхта. Беларуская была дзяржаўнаю моваю ў Вялікім Княстве. Падканцлер Вялікага Княства Леў Сапега, галоўны дзеяч пры стварэнні Статуту 1588 г., напісаў у прадмове, што жыхары ВКЛ «своим власным языком права писаные мают». «Власная» мова — гэта беларуская.
Самаю няўдалаю часткаю кнігі з’яўляецца гістарыяграфія. У гэтым раздзеле У.І.Пічэта, у якога налічваецца больш за 300 прац, паказаны як аўтар адзінай кнігі: «Гісторыі Беларусі» 1924 г. Дарэчы, гэтую кнігу сам аўтар лічыў вельмі няўдалай, пра што і напісаў у сваім аглядзе. З працаў М.В.Доўнар-Запольскага (аўтара больш за 200 прац) названа адна манаграфія і адна рэцэнзія, але разгледжана толькі адна брашура. Вялікая колькасць гісторыкаў, якія пісалі пра Вялікае Княства Літоўскае, наогул не згаданая, не названы нават Абэцэдарскі, погляды якога такія блізкія поглядам аўтараў манаграфіі. Наколькі можна зніжаць культурны ўзровень Беларусі таго часу.
Выхад у свет кнігі пад грыфам Акадэміі навук БССР скампраметуе Акадэмію.
19.ХІ.1983
М.Улашчык,
доктар гістарычных навук
А.П. Грыцкевічу
Дарагі Анатоль Пятровіч,
Чакаю, што будзе далей, як будуць мяне клясці на Бацькаўшчыне. Паведаміце Ялугіну, што ў Вас ёсць рэцэнзія. Ён, калі захоча, можа перадрукаваць яе. Санько не званіў. У мяне зараз рукапіс кнігі пра летапісы, на якім рэдактар зрабіла безліч заўвагаў. Гэтае работы ў мяне стане яшчэ месяцы на два, а можа і на больш, а пасля яшчэ паказальнікі, а затым карэктура. Наогул, пішу гэта таму, што на бліжэйшую можа палову года я буду заняты толькі сваімі справамі.
Вітаю Вас з Новым годам.
23.ХІІ.1983.
Улашчык.
М.А. Тычыне
Шаноўны Міхась Аляксандравіч!
Прачытаў Вашу кнігу пра Кузьму Чорнага. Якая харошая кніга. Вы надта добра ўхапілі ня толькі характар самога Кузьмы, але эпоху, 20-я гады, калі закладаліся падваліны ўсёй сучаснай беларускай культуры. Трэба мець асаблівы талент, каб так перадаць пах тае пары. У беларускай літаратуры такі талент меў толькі Мележ. (Часта заходзячы ў рэдакцыю «Беларускай вёскі» спатыкаў там Чорнага, хадзіў ці не на ўсе літаратурныя паседжанні, але блізкім да Чорнага ніколі ня быў). Між іншым, мне здаецца, што найбольш таленавітая праца Чорнага, якую ён пакінуў, гэта невялічкі артыкул пра Купалу, змешчаны ў кніжачцы, якая выйшла ў 1943 ці 1944 г. Кніга вельмі цікавая для дарослых, а яшчэ больш для падлеткаў. (Дарэчы, Вы згадваеце Чырвоны касцёл Вайніловіча. Ці ведаеце яго ўспаміны, што вышлі ў Вільні ў 1931 г.?).
Мова Ваша прыгожая, «сапраўдная», без канцыляршчыны. Вітаю і віншую, і жадаю надалей чаго-небудзь падобнага.
Некалькі заўвагаў пра эпоху.
П’яных у 1916 г. (С.62) не было. З пачаткам вайны гарэлка была забароненая. Самагонку гнаць навучыліся не раней, чым пад канец 1917 г., больш пэўна — у 1918 г. «Пасха» заміж «Вялікдзень» (63). У пачатку рэвалюцыі пра Керанскага мала хто чуў; ён вырас пазней (64). Тое ж адносна пагонаў, — іх пачалі зрываць толькі з восені (65). Думаю, што пра стыль барока семінарысты ня ведалі (66). У 1917 г. акардэон быў невядомы, былі проста гармонікі (70). У пачатку 20-х г. у Беларусі рабфак быў, пэўна, адзіны — пры ун-це ў Менску (79). Песні спявалі і раней, спявалі шмат (80). Сёмуха, а ня «Тройца» (84). Койданаўская вуліца пачыналася ад сучаснай плошчы Свабоды і сканчалася каля нумара 17 сучаснай Рэвалюцыйнай. Койданаўскі тракт (гасцінец) пачынаўся ад сучаснага Бетоннага мосту і, такім чынам, кантакту паміж вуліцаю і трактам не было, як не было кантакту і паміж гасцінцам ды Каломенскім скверам (зараз вул. Валадарскага) (92). «Лёгкаю рыссю» (97). У нас гэта «трушком». Ці не да канца 20-х г. у Менску быў адзіны аўто, на якім ездзіў Чарвякоў, і адзін «Форд» амерыканцаў (АРА). Міністр фінансаў ездзіў на гнядым жарабцы, іншае панства — пехатою (98). «Абганялі» (99) ўжываецца скрозь як тэрмін «убіралі». Наколькі ведаю, на Беларусі абганялі бульбу, а ў тым сэнсе, як ужываеце Вы — будзе «выпярэджвалі». «Убіраць» па-беларуску азначае тое ж, што «прыбіраць», прыхарошваць. «Медвучылішчы» з’явіліся нешта перад самаю вайною, раней гэта медтэхнікумы, як і педтэхнікумы. «Ня лыкам шыты» (104) ужываецца часта, але па-беларуску гэта будзе — «не абораю хлеб рэзаў».
Выбачайце за столькі заўвагаў. З усяе кнігі найбольш спадабаліся старонкі 108 і 114.
Дай Вам Божа і надалей. Можа б Вы напісалі што добрае пра Купалу, бо Лойка падаў паскудзтва.
30 жніўня 1984 г.
М.Улашчык
Можа будзеце ў Маскве, рад буду пазнаёміцца.
Г.А. Каханоўскаму