“І калі жонка засталася ўдавой без дзяцей, што мацуюць дом, – дай ёй па сэрцу ладу на час кароткі, дабы не паклаў бог канца і мяжы дому і роду мёртвага... Але не для ворага дай, бо пракляне цябе зямля, і дом, і народ твой”.
Познім вечарам гэтага дня я стаяў на вахце ля дзвярэй замкнёнай бібліятэкі. Гэты загад даў мне сам Раман. Пані Любка дабілася праз Лаўра размовы з гаспадаром і хутка павінна была прыйсці. А вартаваць іх павінен быў я, і я сцяміў, што яны не хочуць, каб пра гэта ведаў нехта са сваіх.
Дзверы былі прычынены няшчыльна, і мне можна было бачыць цёмны дуб сцен, кнігі ў нішах за драўлянымі кратамі, цяжкі васьміногі стол, вялізны глобус і зорную сферу, абхвачаныя меднымі бліскучымі абручамі. Тут быў спакой, і мір, і кніжны пыл.
А перавёўшы позірк правей, я праз вузкае акно бачыў замкавы двор, вогнішчы, раскладзеныя на плітах, узброеных мужыкоў, залітых чырвоным вадкім святлом. Адтуль ляцела ціхая і страшнаватая песня аб наплываючай хмары і наступаючым турэцкім цару. І твары тых, хто спяваў, былі задумлівыя і, як заўсёды ў тых, хто спявае, прыгожыя. Але ж я ведаў, якія яны бываюць жахлівыя. Песня. Агонь. Косы.
І гэта было жыццё.
А ў бібліятэцы Раман казаў Лаўру:
– Ну, забіў. А ўсё ж так шкада дурня, быццам не загубіў ён майго жыцця... Разам галубоў з дурнем ганялі. Собіла ж яму пярэваратнем стаць, людзей мучыць. І мучыў, можа, таму, што сумленне было неспакойнае.
– Не таму ты турбуешся, – холадна сказаў Лаўр. – Надта ўжо ты, дзядзька, сэрцам да аксамітнікаў прырос.
Ракутовіч доўга маўчаў. Потым уздыхнуў:
- І тут твая праўда. Душа разрываецца. Крычаў сёння, што мужык – хрыбет усяму. І ведаю, што гэта так. І ведаю, што ягоная праўда, таму што ніхто так не пакутуе. А сэрца ліпне і ліпне да гэтых. З імі ўздзіць вучыўся, сокалаў пушчаў, з імі скакаў, з імі ўпершыню напіўся.
- Дурыш, – непачціва сказаў Лаўр, – а яны табе на кожным кроку бязлітасна здраджвалі. Яны спяць і ў сне бачаць выспацца на тваёй скуры.
- Ведаю. І ўсё ж, каб не былі яны павей-ветрамі, каб не перкінулася ўся гэтая зграя да Варшавы і Рыма, – не пайшоў бы я з вамі. Дабром бы іх упрошваў добрымі быць з людзьмі.
- Іх упро-сіш, – працягнуў Лаўр. – Хіба сякерай толькі...
- Ведаю, – сказаў Раман. – Ды з гэтым скончана. І хопіць балакаць.
- А Ірына? – не сунімаўся Лаўр. – З ёю яны што зрабілі? Ці, можа, і яе забудзеш? Закруціш з багатай?
- Не магу забыць. Верны ёй. І няма мне забыцця. Ідзі, Лаўр. Ідзі...
Лаўр моўчкі прайшоў паўз мяне ў пакой насупраць.
Некаторы час я чуў і бібліятэцы толькі гулкія крокі. Потым убачыў праз шчыліну гаспадара, які падышоў да стала і адкрыў кнігу не кнігу – аркушы былі занадта розныя, – а хутчэй нейкія пасланні ды граматы, пераплеценыя ў агульную цялячую вокладку.
Ён чытаў, варушачы вуснамі, і раптам я пачуў знаёмыя мне словы, словы васьмігадовай даўнасці, словы з прашэння беларускага народа на сейм. Усе ведалі, хто яго склаў.
І гэтыя словы шмат у каго былі на вуснах. Ведаў іх і я.
– “Усяму свету вядома, – чытаў гаспадар, – у якім быў стане слаўны старажытны народ за некалькі перад сім год, аныня оный, падобна ўлюбёнаму богам народу ізраільскаму, з плачам аб стане сваім вапіе: се мы днесь унічыжэнны, пачэ ўсіх жывучых на зямлі, не імамы князя, ні правадыра, ні прарока...”
Гаспадар скалануў грывай валасоў. Заплюшчыў вочы і чытаў, можа, па памяці:
– “Не даволі, што славуты народ рускі даведзены да такой вялікай бяды і толь цяжкага ўцяснення, будучы бог весць за што ганімы... пазбавілі нас яшчэ і бясцэннага скарбу – златой волі, нахабным чынам прысвоіўшы оную”.
Голас Рамана сарваўся. Ён бясшумна закрыў кодэкс і ціха сказаў:
– Такія словы сказаўшы, адрачыся ад іх. Эх, людзі...
І яшчэ цішэй, з нейкім жаласным дзіцячым непаразуменнем спытаў:
– Як жа гэта ты, Леў?..
Паглынуты гэтай споведдзю, я здрыгануўся ад нечаканасці, калі вузкая жаночая рука апусцілася на маё плячо. Перада мною стаяла пані Любка, накінуўшы на плечы белую – на знак жалобы – хустку.
– Можна да яго?
– Ідзіце, пані.
Яна ўвайшла і зачыніла за сабою дзверы. Нейкі час я нічога не чуў, але гэтыя дзверы былі з норавам: спачатку з’явілася вузкая шчыліна, пасля шырэйшая, потым такая, як раней. Я не стаў іх зачыняць – няхай сабе стаяць, як ім падабаецца.
І я пачуў мяккі, зусім не такі, як раней голас жанчыны:
– ... і бяздзетных выганяюць з маёнтка другія сваякі. Хто абароніць, калі абаронцы забітыя?
– Чаму ж раней не было?
Дзверы адчыніліся яшчэ крыху шырэй. Праз рэдкую штору я ўбачыў гаспадара, які сядзеў на шырокай ложы, накрытай ручным русінскім кілімам, і жанчыну, што сядзела насупроць, праўдзівей, яе галаву, залацістую, злёгку нахіленую ўперад.
І гэтая галава ціха сказала:
– Ты нічога не ведаеш. Праз паўтара месяца пасля вяселля яны ішлі граміць цябе, і страла пазбавіла яго мужнасці.
Я сам сабе свіснуў. Так, нявесела было Кізгайле. Вось чаму ён быў такі кіслы, калі Ірына праклінала яго.
- Ну што ж, – сказаў Ракутовіч, і я ўбачыў яго вялізныя шалёныя вочы, – вы ж і мяне пазбавілі кахання, пазбавілі роду. Ён гадзюка. Няхай згасне яго род!
- Ты сам разумееш, як гэта страшна, гаспадар, – ціха сказала яна.
- А што ты зрабіла для мяне добрага? – нахіліўся ён. – Забойства Якуба? Упартасць? Стрэл у брата? Яд? Другі вас бы з зямлі сцёр.
Жанчына, здавалася, вось-вось заплача. І я не чуў больш кранаючага голасу, чым той, якім яна загаварыла:
- А ты памятаеш, як мы збіралі пярэсны і лотаць? Мне было трынаццаць, ты – трохі старэйшы. Ты прывёз мяне ў лес на сваім кані. І я адчувала спіной руку, якой ты мяне трымаў, такую цвёрдую руку... Або калі ты прынёс мне крылы сіваваронкі, каб я магла ўбрацца мятлушкай[13].
- Ты была мне, як сястра... Але я не дарую вам, што вы пад замком Ірыну трымалі.
- Тады забі мяне. Не трымала я. Гэта ён.
- Я не ваюю з жонкамі, – сказаў ён, – я нобіль, і нас тры, чый род застаўся.
І раптам я пачуў яго крокі.
– Цхакен, – сказаў ён, з’явіўшыся на парозе (я стаяў, павярнуўшыся спіною да дзвярэй), – пакліч Лаўра.
Насуплены Лаўр прайшоў у бібліятэку, і хутка там загучаў голас Ракутовіча:
- Бачыш гэтага хлопца? Падабаецца ён табе?
- Так, ён вельмі падобны да цябе, Раман.
- А яна табе падабаецца?
- Так, гаспадыня вельмі прыгожая.
- Дык вырашай, калі хочаш, я зараз, тут, зраблю яго дваранінам. Гэта будзе апошні дваранін.
- Не хочаш выслухаць мяне, Раман, – з дакорам сказала яна.
- А ты бяры яе ў жонкі. Будзеш трымаць гэты замак маёю рукой на выпадак, калі трэба будзе адседзецца.
Я бачыў упартую спіну Лаўра. Потым блазнюк падкінуў падбародак і з папрокам, відаць, жадаючы ўкалоць, сказаў:
– Не, гаспадар. Куды ўжо вароне... Ды і не хачу я дваранінам быць.
І Раман зразумеў укол.
– Тады ідзі, – сказаў ён сурова, – і чакай майго загаду.
Яны засталіся адны. І дзверы зноў былі прачынены. Не надта тыя клапаціліся аб таемнасці.
Цяпер гаварыла пані Любка:
– Ты так і не зразумеў мяне. Ты нічога, нічога не зразумеў. Гэта ж я вінаватая. Гэта я не дазволіла Аляхну аддаць табе Ірыну. Я не магла. – І я з жахам прадбачыў словы, якія зляцелі з яе вуснаў. – Цябе я кахаю, ты адзін мой жаданы... А ты не глядзеў на мяне: сястра і сястра. А Кізгайла спытаў на маю згоду... Як я магла... сваімі рукамі аддаць. – Голас яе перарваўся. – Раман, даруй мне мой грэх. Гэта ўсё я. Але ж я не магла іначай...
Раман маўчаў, сурова гледзячы ўбок. Я бачыў яго круты лоб, насупленыя бровы. Потым ён сказаў:
– Другая ніколі ў такім не сазналася б. Адна ты... Таму і не магу я цябе ненавідзець. І калі што перашкодзіла б мне цябе кахаць, дык не гэта тваё прызнанне.
- Раман... – сказала яна.
Ён маўчаў, і яна сказала яшчэ цішэй:
- Ды вазьмі ж ты мяне. Няўжо не разумееш, няўжо сляпы?
- А табе не брыдка, што я без любасці буду ляжаць з табой?
- Я кахаю цябе, – сказала яна. – Ці не ўсё адно.
- А Ірына? – глуха спытаў ён.
- Ты яе не пабачыш, гаспадар. Іх, напэўна, ужо затачылі. Яны адвезены ў Магулёў.
Ён устаў і павярнуўся да жанчыны спіною. Яна не бачыла, але ж я-то бачыў яго твар. Гэта было, як... як алень, што кліча вясной каханне, якое загубіў стралок. А ён не ведае, а ён кліча, і ў вачах неўразуменне, крыўда і няўтоленая пяшчота.
– Што ж ты, гаспадар?
– Не, – сказаў ён. – Я з табою не магу быць. Са мною ніводная не была з той пары.
Голас яго крыху ўзмацнеў:
– Але першае, аб чым ты прасіла, я не перашкоджу табе выканаць. Бяры хоць Лаўра. Калі дзіця з’явіцца ўчасна – ніхто не асмеліцца думаць, што яно не Аляхнова. Толькі не ведаю, нашто я раблю гэта. За тваю праўду? Ці шкада цябе? Ці я дурны?
– Дзякуй і на гэтым, – сказала яна горка. – Не даеш любові, але даеш хлеб.
Ракутовіч зрабіў крок да мяне, спыніўся:
– Швейцарац, прапусціць сюды гэтага хлопца. Помсты не будзе. Род не памрэ. – І дадаў: – І нават, можа, будзе праследаваць маіх нашчадкаў.
– Якіх, гаспадар?
Ён скалануў галавой.
- Я прыйду ў яе турму, – са страшнай упартасцю сказаў ён. – Выпалю ўсе замкі. Конскім хвастом попел размяту. Але з мячом ці ў ланцугах – прыйду. Жывы ці мёртвы – вазьму. Я яе вазьму з Магілёвам, з усёй нашай зямлёй, з воляй або смерцю.
- Са смерцю? – узняла яна бровы. – Не верыш, значыцца?
- Не, але біцца буду нават без веры. Справа не толькі ў Ірыне.
- Але чаму не верыш?
- Ужо другая старая варожыць, што Ірына ніколі не ўбачыць мяне. А сёння тое самае крычаў Кізгайла.
- Ён панствам кляўся, – сумна ўсміхнулася яна, – а ты ж яго збіраешся звесці, панства.
- Не, – сказаў ён, – цуда не будзе. Няпраўду так скора не вынішчыш. Патрушу хіба вас трошкі?
- Нашто ж ты ішоў тады?
- Думаеш, не ведаю, што на смерць асуджаны? Ведаю. Людзей шкада. Зямлі дзядоў шкада.
- Тады здайся ... Здайся, любы.
Ён засмяяўся, як дарослы над неразумным дзіцёнкам, крыху насмешліва і з паблажлівасцю:
– Не-е, такое я і праўнукам забараню. Калі няма шчасця для сябе, для суседа – чаго галаву берагчы? Тады яе назнарок ламаць трэба. – І дадаў: – Біцца трэба да канца, да іклоў, да апошняга хрыпу. Вы гэтага не зразумееце, вы спешчаныя. У вас і душы сталі не тыя.
– Раман, – сказала яна, – мне шкада цябе, мне страшна за цябе. Навошта ты нада мною злітаваўся?!
– Зла і так – мора. Не мне яго множыць. Жыві. Можа, сумленне заварушыцца?
– Ворагу даў літасць, – сказала яна.
– Праўда, ты ж самы страшны мой вораг.
– Гэты вораг кахае цябе, – ледзь чутна сказала яна.
Але ён ужо ўстаў, падняў яе і паставіў перад сабою.
– Бывай, варагіня. Бог з табою.
І пацалаваў яе у галаву.
Я чуў яго крокі па калідоры,чуў яго кароткую размову з Лаўрам, чуў, як Лаўр паспрабаваў быў за нешта дакараць яго і як Раман на яго прыкрыкнуў. І я чуў потым ціхую размову юнака, падобнага на архангела, з пані Любкай. І чуў, як іхнія галасы рабіліся больш мяккія.
Я не зразумеў толькі, чаму яна называла яго Раманам. Хіба што падобны? Але потым я адышоў ад дзвярэй. Мы цікаўныя таксама толькі да пэўнай мяжы...
...А раніцай мужыцкі цар выступіў з замка ў паход. Войска яго, што ўзрасло на трэць, аброслае нашай зброяй, закутае на чвэрць у нашы даспехі, стала сапраўды страшным. Валіла конніца, везлі пятнаццаць гармат, знятых з муроў, рыпелі вазы.
Косы. Вілы. Доўбні.
І я ведаў, што гэты чалавек за два тыдні ператворыць паляўнічых – у стралкоў, сялян – у баявых малацьбітоў, вуглепалаў, што звыклі да пешні, – у пікінёраў.
І ўсіх ператворыць у воінаў.
Перад тым як выехаць за браму, ён пад’ехаў да мяне, па-ранейшаму ў барвяніцы, па-ранейшаму на белым кані, падняў руку ў жалезнай пальчатцы і паказаў на замак:
– З табою людзі застаюцца. І баба. І муры. Беражы і брамы перада мною не зачыняй. Зімаваць прыйду.
Вочы яго гарэлі.
– Зберагу, гаспадар, – сказаў я. – І не зачыню. І другому не дам.
Ён кіўнуў мне галавою і паскакаў за сваім войскам.
Мільгануў удалечыні барвяны плашч. А потым усё закрыла бясконцая хмара пылу.
Нізавошта на свеце я не згадзіўся б другі раз стаяць на мурах супраць гэтага чалавека!
Лясное стварэнне ў старажытнай беларускай народнай паэзіі. Дзяўчына з крыльцамі матыля або птушкі – тое самае, што віла ў сербаў і фея ў старажытных брэтонцаў