Podobno nie ma już nad Amazonką plemion, które nigdy nie zaznały kontaktu ze światem zewnętrznym.Nie ma Indian tak odizolowanych,, że jeszcze nigdy nie widzieli Białych.
Ale to wcale nie znaczy, że człowiek cywilizowany bezpowrotnie utracił szansę na spotkanie ludzi żyjących w sta – nie pierwotnym. Są przecieżodległe połacie dżungli do dziś nie tknięte przez cywilizację. Nigdy wcześniej nie eksplorowane, albo eksplorowane tak dawno temu, że wszyscy świadkowie tamtych czasów pomarli, a zdarzenia ź nimi związane zarosły gąszczem legend i zapomnienia. Takie miejsca wciąż stanowią schronienie Dzikich.
Wieczorami zasiadają w kucki przy wspólnych ogniskach; w szałasach pełnych dymu, który ma odstraszać moskity.
Niskie, krępe postacie o miedzianobrązowym kolorze skóry. Czasami wymalowane czerwoną maścią z roztartych nasion onoto – jej zapach chroni skórę przed insektami. Nagie, albo prawie nagie ciała – niewielka przepaska biodrowa raczej podkreśla, niż zasłania. Zresztą ludzie tutaj są dumni z tego jak wyposażyła ich natura, i obnoszą to publicznie.
Wszyscy – kobiety, mężczyźni, dzieci – mają poprzekłuwane nosy i uszy, czasami także wargi i policzki; przetknięte przez nie piórka, kolorowe ciernie, rybie ości, kły dzikich zwierząt – to indiańska biżuteria.
Siedzą tak skupieni wokół ognia godzinę, może dwie – tu nikt nie mierzy czasu – czekają chwili, gdy moskity odlecą spać i będzie się można bezpiecznie rozejść do hamaków.
Te wieczorne godziny to pora Opowieści.
Niektóre z nich dotyczą czasów bardzo odległych. Takich, których nie pamiętają nawet najstarsi mieszkańcy wioski. Takich, których nie pamiętał nikt z żyjących już wtedy, gdy dzisiejsi Najstarsi byli jeszcze Najmłodszymi.
W tych Opowieściach pojawiają się niekiedy tajemnicze osoby o oczach w kolorze nieba i skórze tak bladej, jak brzuch oskubanego z piór ptaka garsa. O skórze bladej niemożliwie. Niewyobrażalnie.
A w dodatku porośniętej włosami…
Oczywiście nikt w te Opowieści nie wierzy. Najstarszym musiało się coś pomieszać. A nawet, jeżeli nie im, to na pewno pomieszało się wcześniej tym, od których oni usłyszeli te wszystkie bujdy. I teraz bezmyślnie powtarzają.
Owłosione ręce i nogi, zarost na twarzy – to jeszcze można zrozumieć – po prostu Najstarsi mylą małpę z człowiekiem. Ale biała skóra? Eee tam.
Nikt im nie wierzy. Ale czy Wy uwierzylibyście, gdybym Warn powiedział, że żyją na ziemi ludzie o niebieskim odcieniu skóry? A przecież są tacy! Rzadka skaza genetyczna powoduje, że zamiast normalnego pigmentu, ich skóra produkuje ten sam barwnik, który zawierają niebieskie oczy. Barwnik jak najbardziej naturalny i ludzki, tyle że powstaje w niewłaściwym miejscu. Niewiarygodne i niewyobrażalne, prawda?
Tak, więc Najstarszym nikt nie wierzy. I czasami ta niewiara ciągnie się przez długie lata, trwa wiele pokoleń. W tym czasie Najmłodsi dorastają do pozycji Wojowników, Wojownicy zasilają Starszyznę, a Najstarsi co noc snują plemienne Opowieści:
…O białych ludziach, którzy dawno, dawno temu płynęli rzeką w pobliżu naszej wioski. A myśmy ich obserwowali ukryci w nadbrzeżnym gąszczu. Trzymaliśmy dmuchawki gotowe do strzału. 'Wycelowane w białe szyje. Oni nas nie widzieli, ale myśmy się im przypatrzyli bardzo dokładnie – mieli białą skórę, a do tego włosy na rękach, nogach i policzkach. Niektórzy także na piersiach1. Nie tak gęste jak u małpy, ale jednak włosy. Na pewno! I nie były to włosy w kolorze normalnych włosów – tylko brązowe. A u jednego żółte. I to właśnie ten z żółtą czupryną miał oczy w kolorze nieba…
Najstarsi opowiadają długo i ze szczegółami. Na podchwytliwe pytania odpowiadają zawsze tak samo – zgodnie – nigdy się nie mylą, nie plączą. Mimo to nikt im nie daje wiary. Nikt! Już nawet oni sami zaczynają wątpić we własne Opowieści.
Do czasu!
Do czasu, gdy moje czółno po raz pierwszy zaszura o piaszczysty brzeg rzeki pośrodku ich wioski…
Kilkakrotnie udało mi się dotrzeć do wiosek, gdzie wprawdzie wszyscy słyszeli już o istnieniu białych ludzi, ale nikt ich jeszcze nie widział.
Pierwszy kontakt z Dzikimi jest zawsze bardzo uciążliwy. Trzeba się uzbroić w masę cierpliwości. I poczucia humoru. Biały w indiańskiej wiosce to cośjak lądowanie UFO albo kino objazdowe. Przez pierwsze dni jest ośrodkiem natarczywego zainteresowania i nie zazna ni chwili prywatności. Nawet kiedy mu tej prywatności bardzo potrzeba, bo na przykład idzie „na stronę”.
Po kilkunastu latach w dżungli wciąż nie mogę się przyzwyczaić, że stadko dzieci idzie za mną w krzaki i kuca sobie dookoła, gdy ja kucam. Patrzą uważnie co robię, a ja przecież nie robię nic nadzwyczajnego. Przeciwnie, robię to, co wszyscy w krzakach na całym świecie. I chciałbym wtedy być sam. Sam!
– A sio! Poszły się gapić na kogoś innego! – niestety, takie wołanie nie pomaga.
Dzieciaki śledzą uważnie każdy mój ruch. Ale przede wszystkim podziwiają biel skóry. Bo skóra nigdzie nie jest tak biała, jak tam, gdzie te dzieci patrzą. Po to przyszły. Tak jak w innych szerokościach geograficznych przychodzą do cyrku popatrzeć na babę z wąsem.
Ja tu piszę „dzieci'', a tymczasem to są chłopcy i DZIEWCZYNKI. Niektóre kucnęły za mną, ale inne kucają od frontu i bynajmniej nie patrzą mi w oczy. Rozglądają się po całym ciele. Wnikliwie.
Wprawdzie dla nich goły facet to żadna sensacja, raczej sprawa naturalna, codzienność, ale mnie bardzo trudno się przestawić. A jeszcze trudniej rozluźnić…
Ale w końcu natura robi swoje, a wstyd daje za wygraną. I wtedy dzieciaki zaczynają się głośno śmiać albo wiwatować!
To są te chwile, kiedy twarz białego człowieka rozkwita jak piwonia. Biały staje się na kilka chwil czerwonoskóry.
Pierwszy kontakt z dorosłymi wcale nie jest lepszy:
Najpierw mężczyźni organizują zbiegowisko, a zaraz potem, bez żenady, zaczynają gruntowną rewizję mojego bagażu. Każdy najzwyklejszy przedmiot jest tu całkowicie nowy. Zostaje więc obejrzany, obmacany oraz wypróbowany (przez wszystkich po kolei). Przymierza się części garderoby, rozkręca latarkę, wącha, a niekiedy smakuje pastę do zębów, krem na komary, lekarstwa… Indianie są ciekawi. A życie w dżungli, w kulturze zbieracko – łowieckiej, nauczyło ich poznawania świata poprzez dotyk i smak. I nauczyło ich dzielić się wszystkim, cotrafia do wioski. Dlatego moje rzeczy w pewnym sensie przestają być moje. Indianie wprawdzie sami ich nie zabiorą, ale oczekują, że zostaną obdarowani. Tak tu jest na codzień: gdy myśliwi wracają z polowania, najpierw pokazują swoje łupy, pozwalają je oglądać, podziwiać, dotykać, oceniać, a potem rozdzielają między pozostałych członków społeczności.
Biały człowiek, który tego nie wie i nie zachowa się zgodnie z indiańskimi zasadami, obrazi gospodarzy. Dlatego zawsze wożę ze sobą sporo rzeczy przeznaczonych do rozdania: groty do harpunów i strzał, noże, maczety, sól, haczyki do łowienia ryb. Nie muszę rozdać wszystkiego, co jest mi niezbędne, ale powinienem rozdać sporo, żeby w końcu mężczyźni odeszli usatysfakcjonowani i pozostawili resztę mojego bagażu w spokoju.
Po mężczyznach przychodzą kobiety. Tego nie lubię najbardziej.
Indianki, szczególnie stare, są bardzo dociekliwe… i nic ich nie zawstydza.
Szczególnie interesuje je zarost. (Indianie czystej krwi nie mają zarostu – skóra twarzy, szyi, klatki piersiowej, rąk i nóg jestgładka i zazwyczaj sucha.) Podchodzą więc do mnie zaciekawione i zaczynają skubać za włoski na nogach. Skubią tym bardziej, im bardziej mnie to irytuje. Wyrywają po jednym, a potem oglądają uważnie. Nowy kolor, nowy fason, no i jakie niezwykłe miejsce, gdzie te włoski wyrosły.
Obserwują, dotykają, podglądają. Najchętniej w kąpieli. A najgorsze, że KOMENTUJĄ! Pół biedy, kiedy to robią słowami w niezrozumiałym narzeczu i człowiek nie wie o coim chodzi. Gorzej, kiedy zaczynają przy tym chichotać i wytykać palcami różne części mojego ciała. Nadal nie wiem, o cochodzi, ale sobie wyobrażam.
Pamiętam, jak pewnego razu tak bardzo pragnąłem uniknąć świdrujących kobiecych spojrzeń, że wstałem grubo przed świtem, wykradłem się z szałasu i chyłkiem poszedłem nad brzeg rzeki, by choć raz w spokoju i bez świadków umyć całe ciało.
Zrzuciłem ubranie, wskoczyłem do rzeki, a potem stanąłem po kolana w wodzie i solidnie namydliłem skórę. To dobry sposób na pasożyty – mydli się człowiek cały, a potem stoi i czeka aż piana wyżre wszystko, cotrzeba. Patrzyłem na przeciwległy brzeg i myłem zęby. A piana żarła.
Dookoła panowała doskonała cisza.
A piana żarła.
Nadchodził świt.
A piana żarła.
I żarła.
Wreszcie zdecydowałem, że już wystarczy. Opłukałem się, odwróciłem w stronę mojego brzegu i stanąłem, jak wryty: Na kamieniach naprzeciwko siedziało kilkanaście indiańskich kobiet wpatrzonych we mnie jak w obraz pt, „Adam w raju”. Niestety, nigdzie w pobliżu nie było figowych listków.
Za to moja twarz – na którą żadna z obecnych chwilowo nie patrzyła, bo były skupione na czymś innym – kwitła jak piwonia.
Jeżeli Dzicy zechcą dokładnie obejrzeć ciebie i cały twój bagaż, to obejrzą. Bez względu na twoje wysiłki, by było inaczej. Możesz się oczywiście opierać, ale wówczas wszystko tylko trwa dłużej. Dzicy są nadzwyczaj wytrwali i zawsze dopinają swego. Pierwszy kontakt trzeba po prostu przejść, tak jak się przechodzi różyczkę. I są na to tylko dwa sposoby: albo jedna wielka piwonia, albo spory bukiet mniejszych – całkiem bez piwonii się nie uda.
Pięćdziesiąt lat temu pogranicze Gujany Brytyjskiej i Brazylii roiło się od tubylców z plemienia Wai Wai. Do naszych czasów Indianie ci w większości wymarli albo zostali | wybici przez garimpeiros*[przypis: Garimpeiros – nielegalni poszukiwacze złota i szmaragdów. Operują w najdzikszych zakątkach Brazylii i na pograniczu krajów ościennych. Okrutnicy i zbrodniarze. Często uciekinierzy z więzień, jedyny znany im sposób zaspokajania popędu seksualnego, to gwałt. ^Jedyny sposób na kłopoty z drugim człowiekiem, to zabić, [przyp. tłumacza]]. Pozostała garstka stopniowo porzuca dzikie życie w dżungli. Młodzi przenoszą się na łono cywilizacji, a tam prawie natychmiast tracą plemienną tożsamość i toną w morzu bezimiennej biedoty.
Dzikich Wai Wai przetrwało niewiele ponad dwustu. Dzikich, czyli takich, którzy wciąż jeszcze żyją w kulturze pierwotnej: groty do swoich strzał wyrabiają z połupanych kamieni; cięciwy łuków z trzewi i ścięgien tapira; drewniane ostrza dzid utwardzają w ognisku; jadają wyłącznie to co da im tropikalny Las; i unikają kontaktu ze światem zewnętrznym. Tylko ich stroje coraz częściej, pochodzą z importu.
Ostatni dzicy Wai Wai wiedzą sporo o naszej cywilizacji. Słyszeli Opowieści Najstarszych, trochę widzieli na własne oczy. Znają nawet pieniądze. Tyle że w ich świecie są one całkowicie nieprzydatne. Do najbliższego sklepu musieliby najpierw płynąć czółnem, a następnie iść piechotą, w sumie kilkanaście dni. W jedną stronę! Co ja mówię „sklepu” – to nawet nie jest porządny stragan – ot, drewniana szopka wielkości szafy, ustawiona na pograniczu dwóch światów – dżungli i cywilizacji. Cywilizacja dostarcza tam, od czasu do czasu, niewielki asortyment plastikowej tandety Made in China, a Indianie przynoszą suszone mięso upolowanych zwierząt oraz wędzone ryby. Handel jest wymienny. Papierowe pieniądze przyjmowane są jedynie w drodze absolutnego wyjątku.
Przed wyruszeniem na wyprawę wiedziałem tyle: Gdzieś w dżungli na południu Gujany leży ostatnia wioska plemienia Wai Wai. Wszystkie pozostałe dawno podbito albo ucywilizowano. Ta ostatnia ocalała, bo leży bardzo daleko w głębi lasu. Gęstego, ciemnego i groźnego – takiego, który zabija intruzów.
Od czasu do czasu, bardzo rzadko, pojedynczy myśliwi lub drwale natykają się w dżungli na ślady Indian. Ale Indianin zostawia ślady tylko wtedy, gdy sobie tego życzy. Jeśli nie chce być odnaleziony, możesz przejść o krok od niego i go nie spostrzeżesz. Z kolei on może cię obserwować, z bardzo bliska, całymi dniami. Będzie cię śledził, pilnował, zwodził i umiejętnie odciągał od swojej wioski, a ty się ani razu nie zorientujesz, że jest tuż obok.
Odnaleźć tę ostatnią wioskę nie było łatwo. Teren do zbadania ogromny i praktycznie niezamieszkany, a poza tym nie mieliśmy pewności, czy ona jeszcze w ogóle istnieje.
Podstawowym źródłem informacji, a właściwie plotek na ten temat, było wojsko. Konkretnie jeden kapral i kilku szeregowców, którzy stanowili obsadę posterunku nazwanego hucznie: BAZA GUJAŃSKICH SIŁ OCHRONY POGRANICZA w LETHEM. W zamyśle twórców chodziło pewnie o wzbudzenie szacunku, jednak w kontekście tego, cosię na ów posterunek składało, buńczuczna nazwa wywołuje śmiech. Był to zielono – biały barak z pustaków plus wygódka z blachy falistej. Wszystko usytuowane na końcu polnej drogi o długości… uwaga, uwaga… pięciuset kilometrów.
A po cokomu taka długa droga polna?
Potrzebna! I to bardzo, bo jest to JEDYNA droga, która łączy karaibskie wybrzeże Gujany z resztą kraju. Większość tej reszty to dżungla, a w dżungli rosną cenne gatunki drewna, które wwozi się do portów właśnie tą polną drogą. Za dżunglą rozciąga się sawanna, gdzie rośnie sobie wołowina, którą też wywozi się tą polną drogą. [przypis: Autorowi chodzi o sawannę Rupunui. Nawiasem* mówiąc, fantastyczne miejsce na rezerwat dzikiej przyrody – na powierzchni równej Portugalii mieszka zaledwie 500 osób. [przyp. tłumacza]
* Trzeba by tylko gdzieś poza ten nawias przegnać krowy, których na Rupunui jest pól miliona.[przyp. Autora]] Z kolei za sawanną jest następna dżungla, ale stamtąd już nic się nie wywozi, bo droga kończy się dużo wcześniej. (Pod drzwiami blaszanej wygódki w Lethem.)
Wróćmy jednak do początku:
Początkiem najdłuższej polnej drogi świata są portowe ulice Georgetown. Tam jest ona jeszcze brukowana. Kręci się wokół doków, wchodzi na kilka wysuniętych w Morze Karaibskie betonowych nabrzeży, a w pewnym miejscu rozdwaja, i próbuje dotrzeć za granicę – na zachód do Wenezueli i na wschód do Surinamu. Obie próby kończą się smętnymi urwiskami na brzegu rzek granicznych – z braku pieniędzy na mosty.
Ponieważ to wstyd być jedyną drogą w swoim kraju i prowadzić donikąd, droga decyduje się uderzyć na południe z nadzieją dotarcia do Brazylii i połączenia z pewną całkiem przyzwoitą dwupasmówką. To by było coś – tamtędy można dojechać do Manaus albo do Caracas a dalej to już na cały kontynent.
Niestety, asfaltu starczyło na zrealizowanie zaledwie 50 kilometrów tych marzeń. Niektórzy nieżyczliwi cudzoziemcy twierdzą, że i to nieprawda, ponieważ dziury zajmują dużo więcej powierzchni niż asfalt. Tak czysiak, wkrótce po opuszczeniu stolicy droga (nie osłonięta już niczym twardym i płaskim) staje się pełną gębą polna.
Biegnie w miarę prosto na południe. Najpierw przez błotnistą dżunglę, a potem przez kamienistą sawannę, aż do wspomnianego posterunku – w sumie około 500 kilometrów[przypis: Albo inaczej: 27 godzin terenową ciężarówką, bez przerw na sen. A na siusiu tylko wtedy, gdy zachce się kierowcy]. Dalej na południe ciągnie się już tylko niewyraźny szlak wydeptany krowimi kopytami, który zahacza o kilka hacjend, a potem dość szybko znika pośród traw Rupunui. Za tą sawanną rozciąga się Amazonia – dawne królestwo Wai Waiów.
Ze sprzecznych relacji wynikało, że daleko w dżungli przetrwała jednak jakaś duża osada. Od czasu do czasu przybywali z tamtych stron indiańscy tragarze obładowani wędzonymi rybami i mięsem. Wymieniali je – towar za towar – w samotnym drewnianym sklepiku położonym o kilka mil od BAZY GUJANSKICH… Wymieniali głównie na sól i bawełniane ubrania. Potem szybko wracali do siebie. Pozostało na nich czekać, a następnie zabrać się z nimi do ich wioski.
Czekać?
Ale jak długo?
Jak często ci Indianie wychodzą z lasu?
Tego nie wiedział nikt w całym Lethem.
„Nikt” to może trochę mylące słowo. Formalnie rzecz ujmując, wiedzieli wszyscy. Tyle że każdy wiedział co innego. Gorzej! – ta sama osoba rano wiedziała co innego niż po południu. I zawsze była stuprocentowo pewna, że wie comówi, i że jest jedyną osobą w Lethem, która ma rzetelne informacje. [Przypis: Wyjątek stanowiło wojsko – kapral zawsze mówił to samo. A potem pytał szeregowców, czy to prawda, na co oni zgodnym chórem odpowiadali: Tajes!]
A czym właściwie jest wspomniane tu Lethem? Miasteczkiem?
Z całą pewnością nie, bo nie ma ulic.
Wioską?
Też nie, ponieważ nie ma dróg wzdłuż których rozłożone są gospodarstwa.
Powiedziałbym, że jest to coś nowego, na conie wymyślono jeszcze nazwy.
W Lethem na przestrzeni, którą zwykle zajmuje milionowa metropolia, mieszka tylu ludzi, ilu jest w stanie pomieścić jeden wagon metra.
Domostwa rozsypane są po okolicy bez ładu i składu – jakby się komuś rozsypały klocki, które niósł w worku na plecach. Brak jakiegokolwiek porządku urbanistycznego jest tak wielki, że ten chaos, który był na początku wszechświata, rumieni się ze wstydu. Zdarza się, że kilka chałup stoi wzdłuż czegoś, co mogłoby być ulicą, gdyby tylko jej końce podłączyć do innych ulic. Tymczasem onezawisają w próżni i giną pośród traw, a każda chałupa ma wyprowadzoną z tyłu własną drogę. To, że postawiono je w równym szeregu, wydaje się być działaniem przypadku. Tak jakby nikt zmieszkańców nie zauważał linii prostych.
Drogi w Lethem biegną, jak chcą. Najczęściej znikąd donikąd. A ich układ zmienia się bezustannie. Szczególnie w porze deszczowej, gdy sawanna Rupunui przez wiele tygodni leży kilkanaście centymetrów pod wodą. Siekące deszcze, a potem strumienie i bajora, zacierają wszystkie wcześniejsze szlaki komunikacyjne. Kiedy woda wysycha, Lethem zaczyna wytyczać swoje zupełnie nowe ścieżki. Wracasz tam po pół roku i nigdzie nie możesz trafić. Tak jakby wszyscyprzeprowadzili się w nowe miejsca.
Myślicie, że przynajmniej układ domów pozostał ten sam?
Nieprawda. Mieszkańcy Lethem kochają się przenosić.
Ponieważ większość chałup zbudowano z desek, rozbiera się je bardzo łatwo – z użyciem młotka i łapki – potem przewozi furą, a następnie odtwarza ten sam domek w nowym miejscu. Powodem może być drobna sprzeczka z sąsiadami lub przepełniona wygódka. Najczęściej jednak jest nim: brak jakiegokolwiek powodu do dalszego pozostawania w tym samym miejscu. [Przypis: 1 Ludzie z wielkich metropolii radzą sobie z rym problemem zasiadając przed telewizorami i przenosząc się z kanału na kanał.]
Kto twierdzi, że najbardziej mobilnym społeczeństwem są Amerykanie, nie był w Lethem. No ale nie ma w tym nic dziwnego, bo w Lethem nie był prawie nikt. Jedyny moment w całej historii, gdy świat usłyszał o jego istnieniu, to rajd „Camel Trophy”.
Specjalnie podrasowane landrowery wypakowane luksusowym sprzętem i najlepszymi ekipami z kilkunastu krajów^ na oczach ekip telewizyjnych z ogromnym trudem przedarły się z Lethem do Georgetown, pokonując najdłuższą polną drogę świata. Czylitrasę, którą każdego tygodnia przejeżdża kilka ciężarówek wyładowanych brazylijską kontrabandą. Na południe od Lethem – a więc tam, gdzie zaczynają się prawdziwe bezdroża – „Camel Trophy” nie pojechał. (Prawdopodobnie dlatego, że drogę tarasowała blaszana wygódka.)
Po dwóch tygodniach beznadziejnego oczekiwania, w drewnianym sklepiku pojawił się samotny Indianin.
–
–
–
–
–
–
–
–
Po godzinie niemrawej rozmowy udało mi się z niego wyciągnąć, że ma na imię Kufa. [Przypis: Kilkanaście dni potem okazało się, że Indianin nie powiedział wówczas całej prawdy – jego imię brzmiało bowiem EKUFA, z „E” na początku. Do dzisiaj nie wiem, czemu postanowił wydzielać mi tę informację po kawałku. Jednego jestem pewien – zrobił co z PREMEDYTACJĄ.]
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Po kilku kolejnych dniach poświęconych na namowy, perswazje i negocjacje udało mi się zawrzeć z nim umowę: w zamian za dwa worki soli i czerwoną sukienkę dla żony zgodził się zaprowadzić nas do ostatniej wioski swego plemienia.
Potem Indianin namyślał się jeszcze…
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
…całe dwa dni…
–
–
–
–
–
–
–
–
–
…ale w końcu ruszyliśmy w drogę.
Najpierw musieliśmy przebyć sawannę Rupunui. Wypełniały ją zapierające dech w piersi pejzaże. Gdyby im zrobić zdjęcie lub namalować portret, można by startować w konkursie na największy kicz świata:
Płaskie bezludne przestrzenie. Pełne kurzu i kamieni. Miejscami podmokłe. Tu i ówdzie poprzecinane korytami rzek okresowych. Nad tymi rzekami lasy galeriowe. Wszędzie indziej trawa, trawa, trawa, kopiec termitów, trawa, trawa, samotna akacja lub kolczasty krzak i trawa, trawa, trawa. A poza tym sporo trawy. Bardzo sporo.
I nie pomaga nawet pół miliona krów – giną w tej trawie – jest jej tyle, że nie mają najmniejszych szans wszystkiego przeżuć. A przecież, poza krowami, są tu jeszcze kapibary, żółwie, południowoamerykańskie odpowiedniki antylop, saren i jeleni oraz cała masa innej zwierzyny, która żyje trawą. Przejadają setki ton dziennie!
A ona odrasta.
Przebycie Rupunui na piechotę zajęłoby nam jakieś siedem do dziesięciu dni – tyle szedł Ekufa. Wozem zaprzężonym w wołu to byłyby trzy dni; może cztery. Wynająłem więc traktor, który tłukł się tylko jedną dobę. Za to całą – od południa do południa, z dwugodzinną przerwą na sen o północy.
Za traktorem ciągnęliśmy dwukółkę, na której pod nieprzemakalną plandeką leżały wszystkie nasze bagaże, zapasy żywności, amunicja, sprzęt niezbędny na wyprawie, a ponadto dwa worki soli i czerwona sukienka dla żony (E)Kufy.
Dwukółka nie miała resorów, a jej połączenie z traktorem stanowił krótki sztywny dyszel. Dodajcie do tego bezdroża… I coWarn wyszło?
Mnie przypominało to jazdę rowerem po zaoranym polu w poprzek skib. Co chwila podrzucało nas z impetem w górę, a potem z równym impetem człowiek lądował na twardej metalowej podłodze. Do wyboru były dwie pozycje: na siedząco lub w kucki. Stanąć normalnie się nie dało, ponieważ burty dwukółki były zbyt niskie – sięgały zaledwie moich kolan. W pozycji wyprostowanej człowiek nie miał się za cozłapać i na pierwszym wyboju fikał koziołka.
Kucanie połączone z ciągłymi wyrzutami w powietrze męczyło kolana. Wtedy człowiek siadał na pupie, ale to z kolei powodowało bolesne obicie kości ogonowej. No i tak przez całą dobę.
Gdy sawanna została za plecami, wjechaliśmy w zielony tunel – otoczyła nas ciemna, gęsta dżungla. Ta najprawdziwsza i największa na świecie – amazońska.
Jej północny skraj (obejmujący spore połacie Gujany, Surinarnu i Gujany Francuskiej) to ziemie niezamieszkane i nieeksplorowane. Wszystko dlatego, że żadna z rzek na tym terenie nie łączy się z Amazonką. Nie warto więc sobie zawracać głowy na przykład wycinką miejscowego drzewa – potem i tak nie byłoby gojak przetransportować do miejsc, gdzie ktoś mógłby je od nas kupić. Z identycznych powodów nie warto tu zakładać wiosek, karczować puszczy pod uprawy, łowić i wędzić ryb, suszyć mięsa leśnej zwierzyny itd. W Amazonii jedynymi szlakami komunikacyjnymi są rzeki – tam gdzie ich nie ma, nie osiedlają się ludzie. (Poza Indianami rzecz jasna.)
W dżungli, do której właśnie dotarliśmy, rzeki jako takie wprawdzie były, niektóre nawet całkiem spore[Przypis: Na przykład rzeka Essequibo, nad którą dzieje się akcja sławnej powieści Arkadego Fiedlera „Orinoko”. [przyp. tłumacza]], ale wszystkie onepłynęły na północ – do Morza Karaibskiego – a nie na południe – w stronę Amazonki.
Po kolejnych dziesięciu godzinach (urozmaicanych ciągłym odkopywaniem traktora z błota oraz wyciąganiem go za pomocą lin i kłód ciskanych pod koła) dotarliśmy wreszcie do jakiejś rzeki.
Sądząc z mapy, była to rzeka Kuyuwini, choć Ekufa nazywał ją całkiem inaczej. Jednym z tych słów, których biały człowiek nie jest w stanie ani powtórzyć, ani sensownie zapisać.
Na jej brzegu czekała na nas sporej wielkości łódź i śpiący na jej rufie młody Indianin – jak się wkrótce okazało, pomocnik Ekufy do wiosłowania. Wszyscy byliśmy szczęśliwi i pełni werwy. Skończyło się błoto, skończyły wyboje, teraz już będzie równiutko po wodzie. Postanowiliśmy odpłynąć jeszcze tego samego dnia.
Traktor zawrócił i szybko odjechał, a my bez większego trudu zapakowaliśmy wszystkie nasze rzeczy do ośmiometrowej pirogi.
Była długa i wąska. Wydłubano ją z twardego czarnego pnia. Wyglądała jak zrobiona z bazaltu. Gdyby jakimś cudem przenieść tę pirogę do Europy, samo drewno, sprzedawane na wagę, miałoby wartość średniej klasy mercedesa.
Właśnie kończyłem rozmyślać na ten temat, kiedy okazało się, że w rzece nie ma wody. Prawie nie ma. Z tego powodu zaraz po wejściu do łodzi osiedliśmy na mieliźnie.
Przez następne dwa dni ciągnęliśmy łódź brzuchem po piachu. Przenosiliśmy przez podwodne skały. Przeciągaliśmy przez powalone pnie. I pchaliśmy przez zbyt wąskie zakręty. Przy tej robocie „Camel Trophy” to popołudniowe leżakowanie w przedszkolu.
Trzeciego dnia woda podniosła się na tyle, że można było usiąść do wioseł. Ale moja radość trwała krótko – w ciągu następnych siedmiu dni wiosłowaliśmy po dwanaście godzin dziennie! Na domiar złego, wiosłowania nie można było przerywać na dłużej niż kilka sekund, bo wówczas prąd spychał nas wstecz.
Bąble na dłoniach i bolące barki to jeszcze nic w porównaniu z przeraźliwą MONOTONIĄ trzydziestu tysięcy uderzeń wiosłem. Codziennie! Od bladego świtu do szarego zmroku.
I nazajutrz znów – trzydzieści tysięcy wioseł.
I… raz!
I… dwa!
I… trzy…aał… (przy trzecim pociągnięciu wiosłem pękały wczorajsze bąble) I… cztery!
I…
I…
I…
I…
I…
I…
I… dwa.
I… TRZYDZIEŚCI TYSIĘCY! Nareszcie koniec!
– Wiosłuj, gringo, wiosłuj – krzyknął Ekufa za moimi plecami. – Dzisiaj płyniemy do oporu, nawet po ciemku. Wioska jest już blisko.
I… trzydzieści tysięcy…siedemnaście
Dotarliśmy do niej po jedenastu dniach od wyruszenia z Lethem.
Przywitała nas starszyzna plemienna. Bardzo niechętnie. Ekufa usłyszał od Najstarszych kilka twardych słów, z których zrozumiałem wyłącznie gringo. Było ono wypowiadane tonem, jakiego używa się, gdy ktoś odkrywa, że zamiast masła orzechowego na jego grzance umieszczono smar do osi.
Najstarsi pokrzykiwali szeptem [przypis: Czy można pokrzykiwać szeptem? Owszem. Na przykład, kiedy dwoje ludzi próbuje się „dyskretnie” kłócić przy gościach.], jednocześnie wskazując energicznie rzekę za naszymi plecami. Sugestia była przerażająco jasna – wynocha, i to natychmiast!
Pomyślałem wtedy, że moja umowa z Ekufą dotyczy wyłącznie doprowadzenia mnie do wioski, natomiast nie mówi nic o odprowadzeniu. Z doświadczenia wiedziałem, jak dosłowni potrafią być Indianie i jak świetną mają pamięć do szczegółów. Ostatecznie jednak zwyciężył plemienny nakaz gościnności – wódz, niechętnie i po długich targach, ale pozwolił zostać.
Ta początkowa niechęć brała się stąd, że przybyliśmy dowioski w Wielkim Tygodniu, a więc w okresie świątecznym. Dla Wai Waiów nie miało to oczywiście żadnego znaczenia – oni prowadzą inną rachubę czasu i mają własne święta – ale dziwnym zrządzeniem losu tej wiosny nasz (chrześcijański) Wielki Tydzień zbiegał się z ich największym świętem, które, podobnie jak my, nazywają „Wielką Nocą”.
Zadziwiło mnie, ile w tym starym indiańskim święcie było podobieństw donaszego Wielkiego Postu i Wielkanocy.
Jakieś 40 dni wcześniej wszyscy myśliwi opuścili wioskę i udali się na odległe łowiska. Wówczas w wiosce zapanował okres wymuszonego postu – nie miał kto polować, dlatego jedzono głównie ryby i płaskie placki z tartego manioku, przypominające macę. Jednocześnie wszyscy przygotowywali się do Wielkiej Uczty, która miała nastąpić po powrocie myśliwych.
O świcie usłyszeliśmy płynące z oddali odgłosy trąb. Coś jakby rogi myśliwskie. Wszyscy mieszkańcy wioski wybiegli na brzeg rzeki, by przywitać zapowiadających się w ten sposób łowców.
Z mgły wypłynęły trzy obładowane pirogi. Były pełne łupów: wędzone mięso tapirów i małp, szlachetne ptactwo (część jako przysmak, inne celem oskubania na piękne pióropusze), leniwce, pekari, aguti i sporo innych, które ciężko było rozpoznać.
Myśliwi przybili do brzegu i zaczęli procesyjnie przenosić łupy – - trofea do maloki (wielkiej okrągłej chaty służącej zebraniom). Nie wolno im było pomagać! Każdy sam nosił, a jednocześnie prezentował, co upolował. Potem przywoływał wybrane przez siebie gospodynie i ceremonialnie przekazywał im mięso, z prośbą o przygotowanie go na wieczorną Ucztę. Kobiety dziękowały, a następnie częstowały myśliwych cienką (postną?) zupką z orzeszków palmowych. Zupka była na oszukanie głodu i przypominała mi wyglądem zupkę śledziową, którą w każdy Wielki Piątek serwuje moja Babcia.
Po ceremonii przekazania darów, wszyscy na kilka godzin rozeszli się do swoich domów. Kobiety miały w tym czasie przyrządzić wyszukane potrawy mięsne – pierwszy od czterdziestu dni syty posiłek.
Wieczorem nastąpiła celebrowana hucznie wieczerza: Najpierw wniesiono placki maniokowe – indiański chleb powszedni. Ponieważ są okrągłe i białe, przypominały mi ogromne hostie (miały po metrze średnicy). Zgromadzeni ludzie zaczęli się nimi dzielić, zupełnie tak, jak my dzielimy się opłatkiem lub święconym jajkiem – wymieniając uśmiechy i dobre życzenia na nowy sezon.
Następnie dostojni myśliwi odebrali od kobiet przygotowane przez nie mięso i zaczęli dzielić je sprawiedliwie między wszystkich.
Odrywali po kawałku, podchodzili do kolejnych osób i podawali – z ręki do ręki – zaglądając każdemu głęboko w oczy. Poważnieli przy tym na sekundę. Aż mnie od tego świdrującego spojrzenia przeszły ciarki – poczułem się wyróżniony. Podobnie jak wówczas, gdy przyjmowałem Pierwszą Komunię Świętą.
Potem myśliwi poili wszystkich chichą - indiańskim winem. Obchodzili całe zgromadzenie z jedną wspólną miseczką, zrobioną ze zdrewniałej skorupy kalebasy. Nabierali gęstego płynu i podawali każdemu, znów zaglądając mu głęboko w oczy. Kolejne ciarki.
Nikt się nie upił, choć w tropikalnym klimacie chicha szybko idzie do głowy. Ludzie zachowywali się radośnie, ale przez cały czas z godnością. Dostojnie.
W tym dniu przypadał nasz Wielki Czwartek – pamiątka Ostatniej Wieczerzy. A Indianie świętowali jeszcze cztery dni – aż do swojej Wielkiej Nocy.
Egzotyczna wyprawa kończy się w chwili osiągnięcia celu, czyli w momencie dotarcia na szczyt najwyższej góry, na biegun północny, itp. Takie miejsca mają tę cechę, że stamtąd nie ma dokąd dalej pójść, można już tylko zacząć wracać. A powrót do domu to przecież nie jest żadna wyprawa. Powrót to powrót – tylko tyle – choćby był powrotem z najbardziej nawet egzotycznej ekspedycji.
Z ostatniej wioski Wai Waiów też można było wyłącznie wracać. W dodatku wracało się bez względu na to, w którą stronę człowiek poszedł – stamtąd w każdym kierunku było już tylko bliżej i bliżej do cywilizacji.
Ale w przeciwieństwie do biegunów i szczytów gór, w indiańskich wioskach można jeszcze po zakończeniu wyprawy pozostać.
Ja zawsze zostaję – czasami na długie tygodnie – i taki pobyt uważam za rzecz ciekawszą odsamej wyprawy.
Pracochłonne docieranie dokądś, to tylko kwestia techniczna. Wyprawa, to zaledwie wyczyn mięśni i trochę hartu ducha. Prawdziwie ciekawe i wartościowe jest dopiero to, conastępuje później – a więc życie codzienne pośród ludu o innej kulturze. I codzienne spostrzeganie, że człowiek pierwotny, często nazywany Dzikim, różni się od nas jedynie ilością noszonej odzieży.
Kolejna wyprawa, tym razem do Wenezueli. Kolejne „dzikie” plemię. Pierwsze spojrzenia – jak zwykle pełne nieufności.
I broń – stale w zasięgu ręki.
A zaraz potem wielka natarczywa ciekawość i rewizja całego bagażu. Pierwsze palce skaleczone moją golarką. Pierwsze oczy oślepione zaglądaniem do latarki. Pierwsze piski i śmiechy, kiedy ktoś posmakował pachnące owocowo mydło.
Jest też pierwszy nieskrywany podziw ze strony mężczyzn – kiedy rozwieszam mój wojskowy hamak. Podchodzą, macają, cmokta – ją. Ważą w dłoni nieznany sobie materiał, który nic nie waży. Daje się zgnieść w małą kulkę i schować w dłoni! Potem każdy z nich, po kolei, siada w tym hamaku sprawdzając, czy cośtak cienkiego jest w stanie udźwignąć ciężar dorosłego mężczyzny. Niedowierzanie, podziw, śmiech.
Teraz ja. Ogłaszam, że chcę kupić łuk, strzały, przepaskę biodrową oraz kilka innych artykułów pierwszej potrzeby. W ten sposób mogę zyskać przychylność Indian. Biały, który ubiera się tak jak oni, wzbudza szacunek. Oddaję więc całe ubranie, które mam na sobie, w zamian za tubylcze stroje i ozdoby.
Łuk jest mi niezbędny jako atrybut męskości, bo tu tylko baby i dzieci nie noszą broni. Nawet bardzo mali chłopcy robią sobie łuki – zabawki i nigdy się z nimi nie rozstają.
Potem wynajmuję szałas, kupuję trochę żywności oraz zapewniam sobie usługi dwóch najlepszych tropicieli dzikiej zwierzyny.
Na tych wszystkich zajęciach mija mi kilka dni. Może tydzień… Sam już nie bardzo wiem, bo tutaj czas nie płynie; raczej kręci się w kółko. Dookoła tych samych, powtarzalnych czynności dnia codziennego, które trzeba wykonać, żeby przetrwać. Żeby przeżyć kolejny dzień.
Niestety, na początku stanowczo przeszarżowałem z hojnością. Rozochociłem Indian tak bardzo, że teraz wszyscy chcą ze mną handlować – natarczywie – a mnie zabrakło już przedmiotów na wymianę. W tej sytuacji, bezradny, proponuję im pieniądze. I natychmiast przekonuję się, ile są warte w dżungli:
Indianie wyznaczają ceny w rodzaju: Jeden pieniądz”, „dwa pieniądze”. Nie liczą się nominały, tylko SZTUKI. Każdy banknot jest przedmiotem – podobnie jak haczyk na ryby albo maczeta. Nie ma wprawdzie żadnej wartości użytkowej, ale ładnie wygląda i można gosobie pooglądać. Albo – co uczyniło kilka kobiet – wpiąć we włosy, lub przetknąć przez dziurkę w uchu. Tę samą, przez którą na co dzień przetyka się kolorowe piórka dla ozdoby.
Zawartość mojego portfela zamieniła się nagle w wygniecione papierki z obrazkami. A pośród nich najmniej warte okazały się amerykańskie dolary – na nikim nie robią wrażenia, bo w dżungli wszystko jest zielone jak dolary. W dodatku przy pocieraniu szorstkim paluchem dolary brudzą, więc Indianie uznali, że mi zapleśniały.
Są jeszcze na Ziemi takie miejsca, gdzie pieniądze się nie liczą. W świecie Dzikich walutą jest praca, sól, żelazne groty do strzał, noże, siekiery, strzelby Wielką moc nabywczą mają także: znajomość czarów i umiejętność leczenia, męstwo w walce, mądrość, którą potrafimy służyć innym, lub – i to Was pewnie zadziwi – dobra Opowieść. Posłuchajcie…
Namydliłem się i spłukałem w wodzie po kostki. Głębiej w rzekę bałem się wchodzić ze względu na piranie i węgorze elektryczne.
Mógłbym do tego dodać także raye, canero, jadowite kolce powywracanych palm, no i królową podwodnych niebezpieczeństw – anakondę. Tylko po co dodawać cokolwiek, skoro samotna pirania jednym kłapnięciem potrafi odgryźć duży palec u nogi, a przelotny kontakt z elektrycznym węgorzem to tyle, co muśnięcie kablem o napięciu 350 V.
Moją kąpiel podziwiała spora grupka Indian zgromadzonych na brzegu. Wciąż stanowiłem dla nich atrakcję. Nie odstępowali mnie na krok, obserwując te wszystkie dziwy, które przywiozłem ze sobą: pieniący się szampon, plastikową szczoteczkę do zębów, oczywiście moją białą skórę, a także długi szew pooperacyjny, który mam na prawym boku.
W wieku lat pięciu wycięto mi kawał płuca. Po operacji została spora blizna. Zaczyna się z przodu, na klatce piersiowej, przechodzi pod ramieniem i kończy na plecach, aż za łopatką. Wyglądem przypomina tory dziecinnej kolejki albo suwak błyskawiczny – długa prosta szrama z kilkudziesięcioma poprzecznymi szwami.
Zawsze robi wielkie wrażenie na Indianach. W ich mniemaniu człowiek, który był tak dotkliwie rozharatany i od tego nie umarł, musi być napełniony Wielką Mocą.
Moja blizna kilkakrotnie była przepustką na tereny zamknięte dla białych i kartą wstępu na sekretne indiańskie obrzędy. Pogrzeby, porody, odczynianie uroków – tego wszystkiego nie pokazuje się obcym. Chyba że któryś ma odpowiednio szokującą szramę – dowód działania Wielkiej Mocy.
Za każdym razem muszę podawać jakąś genezę tej blizny – Indianie domagają się Opowieści. Niestety, prosta prawda o chirurgu ze skalpelem odpada, bo nic z tego nie rozumieją. To musi być coś dostosowanego do lokalnych warunków i poziomu wiedzy…
Na przykład historia o wielkich krokodylach pływających w Wiśle; albo o bardzo starym jaguarze, który miał już tylko jedno czerwone oko i jeden tępy pazur, ale i tak mnie nim rozharatał od przodu aż do tyłu.
…A ja go w odwecie nożem! Ciiaaaach! Od brzucha, w miejscu gdzie wyrastają tylne łapy, aż po same gardło. Potem padliśmy na siebie. Zbroczeni krwią. A krew, jego i moja, spienione walizą, mieszały się, i mieszały, aż zostaliśmy braćmi krwi. Ja i stary jednooki jaguar. W pewnej chwili mój brat – jaguar wyzionął ducha. I ten duch szukał sobie nowego miejsca. I poprzez otwarte żyły wniknął do wnętrza mojego serca…
Opowieść może być zmyślona. Byle była zabawna lub sławiła przyjaźń, męstwo i odwagę.
Tym razem opowiedziałem o zardzewiałej maczecie i wojnie plemiennej (z niejakimi Kaszubami). A potem dodałem coś na temat szamanów w białych maskach, z błyszczącymi nożami w dłoniach, którzy wznoszą okrzyki w rodzaju: Siostro, zaciski.
Zgromadzeni na brzegu rzeki Indianie wysłuchali mojej Opowieści. Popatrzyli na bliznę. Pokiwali głowami. Poszeptali między sobą. A potem już nikt w tej wiosce nie odważył się obserwować mnie w kąpieli.
I prosili, żebym nigdy w ich obecności nie zdejmował koszuli, bo na Wielką Moc niebezpiecznie patrzeć.
Decydujący w tej sprawie był głos ich szamana, który stwierdził, że człowiek przerżnięty w taki sposób jak ja, już się nie zrasta.
– Tylko umiera. I to szybko.
Więc jeśli ja nie umarłem, to znaczy, że potęga białych szamanów przewyższa wszystko, o czym on słyszał. [Przypis: A potem wziął mnie na stronę i wypytywał jak to jest\ że nasi szamani pracują ze swoimi siostrami? Bo u Indian szaman wystrzega się kobiet, żeby go przez nie Moc nie odeszła, „Nie wyciekła” – tak to ujął. Odpowiedziałem, że sekret polega na tym, by z siostrami obcować wyłącznie w szałasach operacyjnych, nigdy w hamaku – wtedy żadna Moc „nie wycieknie”.]
Następnego dnia rano, przed moim szałasem znalazłem wspaniały łuk i strzały. Były dużo lepsze od tego, coudało mi się wcześniej nabyć w drodze wymiany „towar za towar”. Bo z Indianami jest tak, że bardziej cenią przyjaźń, męstwo, odwagę, dobrą Opowieść, zabawę i wspólny śpiew niż góry złota. O ile nasz świat byłby lepszy, gdyby więcej jego mieszkańców myślało tak jak Indianie. [Przypis: Bardzo wyraźnie zalatuje mi tu pastiszem, czyli mówiąc po ludzku – zżynką. W rozdziale 18 „Hobbita” krasnolud Thorin wypowiada następujące słowa: Świat byłby weselszy, gdyby więcej jego mieszkańców tak jak ty ceniło dobre jadło, zabawę i śpiew wyżej niż górę złota, [przyp. tłumacza]]