Я не пайшоў на мост. Ад Пiлiпавай хаты спусьцiўся ўнiз, на рэчку. Перайшоў яе па бервяну. Iду праз хмызьнякi па мурожнай траве. "Няўжо Дуся бачыла тут мяне з ёю?"
У хату не заходжу. Лёг на свой ложак у сенцах. Сястра, канешне, ужо ў хаце. Прыйшла раней мяне.
Цяжка перадаць усё тое, што я перадумаў, лежачы ў пасьцелi. Я нiколi яшчэ так ня думаў пра жыцьцё, пра сябе. Я ўсё яшчэ быў недарослым. Сёньня я ўжо дарослы, стаўся такiм толькi некалькi гадзiн таму назад. I гэтая мая даросласьць як-бы падказвае мне: я мушу задумацца над сабой. Я быў у сваiх бацькоў пад iхнай аховай i мне ня трэба было думаць. Цяпер хата адыходзiць ад мяне, бацькоўская апека канчаецца. Яны ў страху, што iхнай апекi цяпер недастаткова, каб уберагчы мяне, што нада мною стаў мой уласны лёс, што я ўжо падуладны свайму лёсу i ўсё залежыць цяпер ад таго, наколькi я спраўлюся з iм, калi спраўлюся наагул. Я ўжо за парогам бацькоўскай хаты. I мне, як нiколi, робiцца шкада сваiх бацькоў. Больш таго - у мяне страх за iх. Я баюся, што iх напаткае тая-ж фатальнасьць, што й мяне. Мяне мучыць нейкая вiна перад бацькамi,. вiна, што ўзьнiмаецца ў мяне да ступенi грэху. А якi грэх? Мая вiна i грэх - гэта iхная памылка адносна мяне - памылка, якую я замацоўваў у iхным уяўленьнi пра мяне. Я падтрымлiваў у iхных вачох сябе такiм, якога яны хацелi бачыць. Цяпер я ўспрыймаю гэта, як грэх.
Я часта думаю над пытаньнем дабрынi. Цi добры я? Адказ у мяне атрымлiваецца хутчэй адмоўны. Але мяне ўспрыймаюць, як добрага. Напраўду-ж, я ня ведаю, цi гэта так. У кожным разе, я ўсюды i перад усiмi стараюся паказацца добрым. I гэта, думаю, губiць мяне. Я нiколi адкрыта i гнеўна не паўстаў супраць каго-небудзь цi супраць чаго-небудзь. Я не паказваю свайго характару. У мяне яго няма. Я хачу паказацца добрым перад усiмi. Але-ж тады мяне няма. Я ўвесь у адчуваньнях i яны, адчуваньнi, змушаюць мяне быць добрым з усiмi. Я ня люблю войстрых людзей, матэматычна пасьлядоўных, яны - цяжкiя для мяне. Але цi гэта азначае, што я - добры? Мой брат, напрыклад, у вачох бацькоў "нядобры" у яго ёсьць характар. Нязломны. Ён заўсёды адзiн i той-жа. Ён нязьменны. Я прыстасоўваюся. А ён - не. Ён усюды i заўсёды ён. Не таму, што ён хоча гэтак. Не, ён такi сам па сабе. Ён ёсьць. Мяне-ж няма. У маiм "я" мiльёны "я" i таму ў мяне няма "я". Няма мяне. Майго брата менш любяць, як мяне. Ён "нядобры". А якi ён добры на самай справе! Толькi нiхто гэтага ня ведае. Я цаню яго вышэй сябе. Але ён залiчае мяне да "ўгоднiкаў" i, магчыма, ня любiць мяне. Ён ня ведае, што я высока цаню яго. Ён ведае толькi, што я ўгоднiк, карыстаюся ў сям'i прывiлеямi. Ён таго ня ведае, што я саромлюся свайго ўгоднiцтва. Брат вывеў "угоднiк" з "угождать". Мне дагаджаюць. Мяне выдзяляюць, мяне больш любяць, мне даюць усё лепшае, нават падчас абеду мне даюць, напрыклад, не якое-небудзь, а любовае мяса, ня тлустае. Бацькi ведаюць, што ад "жырнага" мяса мяне можа вырваць. Я гiджуся. Я, бачаце, малiмоньнiк, мне давай толькi смачнае, любовае. Я ўгоднiк.
Раптоўная, як маланка, думка пра ўпаўнаважанага перарвала гэтыя мае дзiўныя разважаньнi. Упаўнаважаны закрэсьлiў у маёй памяцi ўсё, што адклалася ў ёй за перажыты дзень. Я адчуў, што я стаю на ростанi i што мне трэба ўсьведамiць хто я? што я? Упаўнаважаны паўстаў у маiх вачох гэтак зырка, што я мог разгледзiць у iм самую найдрабнейшую рысу. Найперш ён сам - нiзкi, камлюкаваты, прысадзiсты, цяжкi. Гэтае ўражаньне ўзмацняецца яшчэ ягонымi новымi падкоўкамi на абцасах. Галянiшчы, халявы ягоных ботаў даходзяць да самых каленяў i яны там закасаныя. Галiфэ, скуранка i ленiнская кепка на брытай галаве завяршаюць ягоны вобраз, надаюць яму такую суцэльнасьць, якая ня выклiкае сумлеву адносна ягонай зьлiтнасьцi. Лоб - пляскаты, вочы - у вузенькiх шчылiнах. Глядзiць праз iх - як сьмяецца. Ты ня бачыш неба ў iх яны замутненыя i схаваныя i таму ты ня можаш меркаваць аб зрухах ягонай душы. Што асаблiва ўражвае пры гэтым - ягоны ласкавы голас, што выклiкае цябе на шчырасьць з iм.
Вобраз упаўнаважанага як-бы спусьцiў заслону на сцэне майго дня, дзе я граў, i перавёў мяне ў другi плян - у плян начы. Вобраз гэты патушыў мой зыркi, шматфарбны дзень.
Я ўжо заснуў, я сплю, а мая душа ўсё жыве - жыве яшчэ яскравымi ўяўленьнямi, то радаснымi, то хмурымi, то трывожна-неспакойнымi.
Мне ўжо ня хочацца працаваць у калгасе. Але i сядзець у бацькоў i не працаваць я таксама не хачу. Мне трэба пакiдаць Мокрае. Выбiрацца. Куды? На Дальнi Ўсход, як радзiў фiнагент? Вяркееў гаворыць тое самае. Бацькi нiчога мне не падказваюць. Яны ня ведаюць самi, што ляпей - уцякаць мне, цi ехаць у Менск канчаць вучобу. А чаму ўцякаць? Мы-ж - не кулакi. Падатку вунь колькi год бацька не плацiў - вызваляўся як бядняк. У школу заўсёды сельсавет даваў мне даведку, што я - бядняцкага паходжаньня. Як бедняку, сельсавет танна прадаў бацьку хату кулака. Мы толькi коратка, перад самым калгасам, былi ўжо больш заможнымi, але-ж пад кулака нiяк не падыходзiлi. Дый цяпер-жа бацька калгасьнiк. З кулакамi расправiлiся, бацьку не зачапiлi. Дык чаго мае баяцца ягоны сын? Я-ж i не кантррэвалюцыянэр. Ды ўсё-ж бацька, урахаваўшы ўсё, быў за тое, каб я зьехаў, не варочаўся ў Менск. Шукаць мяне нiхто ня будзе. Уцяклi-ж з Мокрага кулакi i нiхто iх ня шукае. Нават ня так далёка - у Леспрамгасе зашылiся i сядзяць - нiхто iх ня выдае. Не папалiся пад гарачую руку, дык i жывуць сабе. А хто чакаў свайго лёсу, дык i дачакаўся - схапiлi. Гнояць турму цi мруць у тайзе.
Сягоньня дождж i калгас сядзiць у хаце. Недзе працуюць толькi на гумнах, на фэрме, або нешта робяць для сябе, радыя дажджу - на поле брыгадзiр не пагонiць. Бацька таксама ў хаце - робiць новыя калёсы, мацi шые, а сястра пабегла да свае таварышкi, радая выхадному.
Я надумаўся пайсьцi да Вяркеева - недзе дзецца. Хацеў было пiсаць, але ня пiшацца - выходзiць ня тое. Як не стараюся настроiць сябе на патрэбны лад лезе самата, яна пераходзiць у адчай i канчаецца бунтам, а хто такое возьме ў мяне? Я гэтым летам думаў напiсаць цыкль вершаў i здаць яго ў "Полымя рэвалюцыi". Ды як ты здасi яго? Самому нават боязна чытаць тое, што выйшла, а ня то што каму паказаць. Вяркееву я не прызнаюся, што я нешта напiсаў. Чытаў толькi Вусьцiну - некаму-ж хочацца прачытаць, i Вусьцiн мяне не падвядзе. Праўда, ён хвалiцца маiмi вершамi, асаблiва, калi бачыць iх надрукаванымi. Тое, што я чытаў яму, ня надта даходзiла да яго. Затое спадабаўся яму мой верш пра наступ на мяне "зялёнай злосьцi". У вёсцы я адчуваю сябе ў зялёным палоне, акружаны бязьлiтасным зяленiвам, што напiрае на мяне з усiх бакоў, займае прастору, ад яго не схаваешся, ад яго няма ратунку, яно, гэтае зяленiва, цягнецца, хоча схапiць цябе. I я хачу ўцячы ад гэтага наступу, ад гэтай "зялёнай злосьцi". Куды? У горад. У сталiцу. Там ёсьць вышэйшыя ўлады i яны мусяць спынiць гэты "разбой нямы", там высокiя дамы спыняць наступ "зялёнай злосьцi". Вусьцiн адразу запомнiў канцовую зваротку гэтага вершу i ўсюды дэклямаваў яе:
Там улады вышэйшыя ёсьць
спыняць гэты разбой нямы.
Там зялёную злосьць
затрымаюць высокiя дамы.
У Вяркеева была якраз Акулiна, i я памкнуўся быў пакiнуць iх адных, але Вяркееў затрымаў мяне i я - застаўся. Акулiна-ж - жывот у яе быў ужо надуты пасьпяшалася выйсьцi. Вяркееў прапанаваў мне паехаць разам з iм у Касьцюковiчы на настаўнiцкую канфэрэнцыю. Пазнаёмiшся з людзьмi. Прадстаўлю цябе начальству. Атрымаеш куды-небудзь у школу прызначэньне. Папрацуеш з год якi, адпачнеш, абабiшся трохi, а там i ў твой Менск. Думаю, усё-ткi ўцякаць табе нiкуды ня трэба. Куды табе гэтак сьпяшацца? Цi мо напiсаў што i сьпяшаешся здаць у друк?
Я нават абрадваўся прапанове Вяркеева паехаць на настаўнiцкую канфэрэнцыю i даў яму сваю згоду.
- Ну вось i добра. Старшыня дае каня i цялегу на зялезным хаду, засьмяяўся Вяркееў. - Выяжджаем рана. Дамовiлiся! Заходзь па мяне.
Да Касьцюковiчаў трыццаць пяць вёрст, i я падняўся досыць-такi рана. Зайшоў да Вяркеева - ён быў ужо сабраны.
"Цялега на зялезным хаду" чакала нас (учора Вяркееў нiчога не сказаў) на Пiлiпавым двары, гатовая да ад'езду. Значыць, Пiлiп павязе нас у Касцюковiчы. Ён ужо чакаў на нас. Забачыўшы нас, прывiтаўся:
- Добра, што не заспалiся. Валаводзiць ня будзем. Будзем запрагацца.
Пад павецьцю стаяў у хамуце стаеньнiк вараной масьцi. Дагледжаны, гладкi, аж блiшчыць, вiдаць, што стаiць на аўсе. На iм езьдзiць толькi начальства, уласна старшыня сельсавету.
"Цялега", ужо падмазаная, стаяла напагатове. На ёй сядзеньне на два чалавекi. Ззаду ў пiхцiры - свежаскошаная трава.
- Усё ўжо на мазi, - Пiлiп выцер рукi вехцем травы i кiнуў яго навотмаш. Сядайце, госьцейкi. Заедзем па "хазяiна".
"Сабака ўсё-ткi Вяркееў. Не сказаў, што з намi едзе старшыня сельсавету "хазяiн". Мог-бы, саскочыў-бы з "цялегi на зялезным хаду" i нiкуды-б не паехаў".
Калi выехаўшы на вулiцу я зiрнуў у бок Пiлiпавай хаты - у рашчыненае вакно, высунуўшыся да палавiны, глядзела Дуся. Усьмешлiвая, махала нам загарэлай па самы плячук рукой.
- Татка, вяртайцеся-ж хутчэй, - крычэла.
Невядома было, цi гэтая просьба была адрасавана толькi "татку", цi й нам. Напэўна, i нам. Я нiколi ня чуў, каб Дуся зьвярталася да свайго бацькi на "вы".
Ранiца пасьля ўчарашняга дажджу выдарылася росная, чыстая з туманам над рэчкай. З агародаў моцна тхне ўкропам, кмiнам, агуркамi, бульбоўнiкам. Хаты сьцiшна, адзiнока стаяць у сваёй дрымоце, як-бы пакiнутыя людзьмi. Пастух яшчэ не выганяў кароў. Як гэта хораша ўставаць рана, першым!
Спынiлiся перад новай хатай старшынi, лепшай у цэлай вёсцы, з вялiкiмi, сьветлымi вокнамi. Старшыня прывiтаўся, здавалася - толькi з Пiлiпам. Мая прысутнасьць яго нiколькi ня зьдзiвiла, значыцца, ён ужо ведаў, што i я буду. Бачу, яму недзе сесьцi, сядзеньне занятае намi. Яшчэ старшыня ня ўзьняўся на падножак, як я, асвабанiўшы для яго месца на сядзеньнi, сеў нiжэй, на мяшок з аўсом.
Рушылi, нарэшце, у дарогу. Конь, адгадаваны, выгуляны, панёс нас, не чакаючы Пiлiпавай прынукi. Ён бег, быццам рады быў, што вырваўся з стайнi. Пiлiп нат стрымлiваў яго, каб ня браў адразу гэтак прытка.
"Цялегу" нашу няшчадна кiдае на бакi, i старшыня з Вяркеевым, каб не звалiцца з сядзеньня, хапаюцца за ляскi. Мне-ж хоць-бы што - я сяджу ня так высока, мне мякка на аўсе. Маўчу, унураны, а яны (Вяркееў i старшыня былi для мяне сапраўды "яны") гавораць i гавораць, перастаюць, толькi, калi iх моцна кiдае на бакi. Заплюшчыўшы вочы, бачу Дусю ў вакне, усю залiтую ранiшнiм сонцам. Яно ўжо ўзышло i трымае Пiлiпаву хату, як у фокусе.
Праяжджаем Жаркi, вёску, дзе я некалi трымаў экзамен за тры клясы пачатковай школы. Калi гэта было? Здаецца даўно-даўно! А якая гэта была радасьць - вытрымаць першы ў тваiм жыцьцi экзамен! Быў такi-ж сонечны дзень, як i сёньня. Разам з сваiмi настаўнiкамi прыйшлi здаваць экзамен вучнi з суседнiх пачатковых школаў. Ня шмат iх было, хлопчыкаў i дзяўчатак, убраных пасьвяточнаму. Нашая настаўнiца, Мiхневiч, рыхтавала нас, як толькi магла - з усёй стараннасьцяй. У Жарках на экзаменах з усiх настаўнiкаў яна - самая маладая i самая прыгажэйшая. Нам здаецца, што яе й найбольш паважаюць здароўкаюцца з ёю, усьмiхаюцца ёй, прахаджваюцца з ёй пад ручку.
Пачынаюцца экзамены. Нас пасадзiлi ў вялiкай клясе групкамi, паводля школаў. Самая найменшая групка - наша. Адзiн з настаўнiкаў, з вусамi i з вiсючым на грудзёх гадзiньнiкам, дыктуе нам паволi, выразна. Дыктоўка - гэта што я люблю. Я не раблю пабеларуску памылак i дзеля гэтага не баюся дыктоўкi. Я баюся арытмэтыкi. Асаблiва задач. А выберуць-жа для экзамену ня самую лёгкую. Але нас выратуе наша настаўнiца. Калi будзе цяжкая задачка, яна ня ўцерпiць - падкiне нам яе разьвязку. I яна, баючыся, што мы ня ўправiмся, гэтак i зрабiла - падкiнула разьвязаньне, хоць задачка была не такая ўжо складная i мы рашылi яе самi.
Пасьля экзаменаў нам адразу-ж выпiсалi на гатовых блянках пасьведчаньне аб заканчэньнi трох клясаў. З якой радасьцяй я паказваў сваiм бацьком сваё пасьведчаньне пабеларуску!
На паўдарозе да Касьцюковiчаў нас сустрэла Машавое сваёй абезгалоўленай царквой. Якая яна цяпер брыдкая бяз купалаў i крыжоў! Тут я ўпершыню прычашчаўся, упяршыню быў у царкве. Прывозiла сюды мяне мая бабка. Мне тады было - ня помню колькi - можа якiх пяць-шэсьць год. Здалёк, калi мы яшчэ пад'яжджалi да Машавога, кiнулася нам на ўзгорку белая царква з запаленымi ўверсе ранiшнiм сонцам крыжамi. Заварожаны iмi, я не заўважыў, калi мы ўехалi ў сяло. Званы сваiм звонам запоўнiлi ўсю прастору i ўзбудзiлi ў мяне нешта незьяснёна-радаснае i адначасна ўзьнёсла-трывожнае - а як гэта я буду прычашчацца? Што гэта такое? Бабка мне тлумачыла ў хаце, але тады я, нажаль, яе ня слухаў. Прыежджыя людзi патокам уваходзiлi ў царкву, i бабця, узяўшы за руку, увяла мяне ў гэты паток i я з ёю i разам з усiмi ўзьнiмаўся па сходках усё вышэй i вышэй, аж пакуль не дайшлi да ўваходу ў царкву - шырокiх, рашчыненых дзьвярэй. Ужо за iмi я апынуўся ў нейкiм нязнаным мне царстве: усё наўкола блiшчыць золатам, з раськвечаных вокнаў струменiцца лагоднае сьвятло, блакiтна-шызая зварушлiвасьць, пахная дымнасьць кадзiльнiцы, сьвятар у нябескай рызе i побач яго - хлопчыкi. Недзе ззаду сьпеў - гэта, прашаптала мне бабця, сьпяваюць анёлы, я азiрнуўся, каб пабачыць iх, а на мяне - з самай вышнi, з купалу - глядзiць Багародзiца, строгая i ласкавая, i я заварожаны, стаю ў замiраньнi, ня ведаю, дзе я i што са мною робiцца.
"Цялега" узьехала на брук, задрыжэла, i я ачнуўся ад сваёй мройнасьцi. Але на мяне ўсё яшчэ не пераставалi глядзець у самае сэрца вочы Багародзiцы, падобныя - крый ты Божа - на Дусiны.
Гэта мы ўжо ў Касьцюковiчах. Старшыня пайшоў у райвыканком, а я з Вяркеевым на канфэрэнцыю ў Народны дом.
Увайшоўшы - з парогу - нам кiнуўся ў вочы прэзыдыюм на сцэне ў такiм вялiкiм складзе, быццам гэта быў прэзыдыюм партыйнага зьезду ў Крамлi, з той толькi розьнiцай, што ў iм сядзелi i жанчыны, прычым у пераважнай бальшынi. Што мяне асаблiва ўразiла - гэта наяўнасьць у прэзыдыюме ўпаўнаважанага. З трыбуны гаварыў сакратар райкому партыi.
Заля была перапоўненая i мы знайшлi сабе месца толькi ў першым радзе ад прэзыдыюму, перад самай трыбунай.
Сакратар райкому партыi гаварыў парасейску, што неяк не вязалася з аўдыторыяй, напоўненай беларускiмi настаўнiкамi, пераважна сялянскага паходжаньня, з якiх бальшыня ня прывыкла, а пасутнасьцi й ня ўмела добра гаварыць парасейску. Сакратар заклiкаў настаўнiкаў выхоўваць сваiх навучэнцаў у камунiстычным духу, прышчапляць iм камунiстычную мараль, гаварыў аб тэй ролi, якую адыгрывае настаўнiк у фармаваньнi новага савецкага чалавека. У сваiм празьмерна доўгiм дакладзе спынiўся ён i на мiжнародным палажэньнi, асаблiва кляймiў фашысцкую Нямеччыну пад правадырствам Гiтлера. Напасьледак выясьняў - хоць i ня зусiм выразна - пытаньне небясьпекi буржуазнага нацыяналiзму. Слухалi яго напружана-ўважлiва, але складвалася ўражаньне, што зьмест прамовы аўдыторыйяй ня ўспрыймаўся, аддавалася толькi належнае партыйнаму сакратару.
Пасьля кароткай паўзы, па дакладзе сакратара, канфэрэнцыя прыступiла да абмеркаваньня пытаньняў, што стаялi на парадку дня. Пачаўся разгляд пытаньня аб рэформе беларускага правапiсу, толькi што зацьверджанага ўрадавым дэкрэтам.
Дакладчык па гэтаму пытаньню, як выявiлася, ня надта кампэтэнтная асоба ў лiнгвiстыцы, усхваляў на ўсе лады новы беларускi правапiс, новую рэформу, у вынiку якой, на ягоную думку, беларуская мова атрымала сваё прыроднае гучаньне, вызвалiлася ад неўласьцiвых ёй формаў як у фанэтыцы, гэтак у марфалёгii i сынтаксысе, ачысьцiлася ад барбарызмаў, пераважна польскага паходжаньня, наблiзiлася да роднаснай ёй мовы - расейскай. Дакладчык абгрунтоўваў няпрыгоднасьць школьнай граматыкi Язэпа Лёсiка, гаварыў аб ейнай мэтадалягiчнай заганнасьцi, ейнай нацыяналiстычнай ськiраванасьцi, арыентацыi Лёсiка на польскую мову за кошт аддаленьня ад расейскай.
Калi-ж пасыпалiся канкрэтныя пытаньнi з боку настаўнiкаў, дакладчык у большасьцi быў ня ў стане на iх адказваць.
Старэйшы ўжо настаўнiк, з гладкай, аж да глянцу, загарэлай лысiнай, пытаўся ў дакладчыка, як быць цяпер з назоўнiкамi мужчынскага i жаночага роду ў родным склоне адзiночнага i множнага лiку, як пiсаць "аўса" цi аўсу", "народ" цi "народу", "хат" цi "хатаў", "дзяўчат" цi "дзяўчатаў".
У салi ўзьняўся рогат. Нехта праявiў сябе на ўвесь голас:
- Бач, чаго захацеў - давай яму "дзяўчатаў".
Iншыя пыталiся, чаму цяпер у месным склоне множнага лiку для назоўнiкаў мужчынскага i нiякага роду заменены ранейшы канчатак "ох-ёх" на "ах-ях"? У народнай-жа мове, у фальклёры, бытуе прыгожая форма "ох-ёх":
А ў палёх-палёх
ды быльнёг палёг.