I Дуся, ня хочучы больш заставацца на вечары, пасьпяшалася дахаты. На мосьце яе пераняў Мiкола Бугроў.
- Я цябе чакаў тут. Ведаў, што ў цябе iншай дарогi няма. Вось i спаймаў.
Гэта ён гаварыў нiбы жартам, але Дуся баялася яго - пачне прыставаць, як i ўчора. Ды Мiкола быў сёньня лагаднейшы, не спрабаваў абнiмаць яе, хацеў толькi ўзяць пад руку, i калi Дуся не давалася, успрыняў гэта спакойна, iшоў побач мiрна i зважна.
- Можа пройдземся паўз рэчку? Ты ведаеш, як там утульна iсьцi мiж траў i вербалозу, а якiя пахi! Галава кружыцца ад арамату!
Дуся ўспрыняла паэзiю Мiколы падазрона.
- Я нiкуды не пайду. Я iду дахаты.
У яе цяпер такi настрой - нiкога ня бачыць, нi з кiм ня знацца. Думала, як збавiцца ад яго. Неспадзяванае спатканьне з Мiколам было для яе прыкрым, але яна не хацела даць яму адчуць гэта. Сваю цьвёрдую адмову ягонай прапановы прагуляцца злагодзiла нязручнасьцяй iсьцi мiж траў i кустоўя ў такiм убраньнi, якое ў яе цяпер. Мiколу такое тлумачэньне задаволiла, тым больш, што Дуся ўжо дазволiла яму трымацца аднэй рукой за ейную талiю. Ля свае хаты яна не пабаiцца адкiнуць яе.
I вось яны ўжо каля Дусiнай хаты. Дуся хоча разьвiтацца з iм, але Мiкола не адпушчае яе, трымае за руку, не дае ёй вырвацца.
- Я закрычу, калi ты не адпусьцiш!
- Закрычыш?
I Мiкола адным рашучым узмахам рукi распаласаваў на грудзёх у Дусi ейную блюзку. Павольна, не сьпяшаючыся пайшоў ад яе ў кiрунку хаты дзеда Мельнiка.
Дуся ў сьлёзах цiхенька, каб не пачулi бацькi, увайшла ў хату. Разьдзелася. Падзёртую блюзку схавала, каб заўтра не пабачыла мацi. Дуся ня скажа пра выпадак з Мiколам Бугровым.
Па нейкiм часе Мiкола Бугроў ад некага пачуў, што Дуся перайшла спаць у клець. I ён захацеў пераканацца ў гэтым. Увечары чакаў, пакуль разыйдуцца з прызбы дзеда Мельнiка. Там-жа i Дуся - чуцён ейны голас. Ён толькi падпiльнуе, куды яна пойдзе - у хату цi ў клець. На спатканьне з ёй пасьля ўчарашняга ён не разьлiчваў. Учарашняга яна яму не даруе. Ён хацеў-бы замазаць сваю вiну, папрасiць у яе прабачэньня, але як даступiцца да яе. "Я ня ўлiчыў, што яна дзеўка iншага тыпу, не такая, як усе. Больш далiкатная. А я лез нахрапам. Гэта ня той да яе падыход. Нашых дзевак комкай як хочаш, але не яе. А можа яна i саўсiм ня хоча знацца са мною? Яна, можна сказаць, ужо студэнтка, а я хто? Лапаць. Скончыў тры класы i ўсё. Тады ў нас i было толькi што тры класы. Сямiгодкi ня было. Ды каб i была, куды мне, пераростку, было пхнуцца? Сядзець разам з малечай у вадным класе? Вось i пайшоў у камуну, на лёгкi хлеб. Выбiўся ў актывiсты. Паслалi на курсы. З курсаў вярнуўся камсамольцам. Заняўся культурна-асьветнай работай. Але якi я культурнiк? Адчынiў хату-чытальню ў Мокрым. Прывёз з раёну кнiжак, журналаў. Пачалi iсьцi да нас газэты. Хацеў заманiць моладзь. Дык дзе там? На прызбу да дзеда Мельнiка йдуць, у хату-чытальню - не! Кiнулася мне неяк у вочы яна. Страшэнна спадабалася дзеўчанё! Напачатку саромiўся загаварыць з ёю, такой яшчэ маладзенькай, а сэрцам быў ужо ўлiпшы. Праз якi год цi болей гляджу - яна ўжо, невядома калi ў дзеўкi выйшла. Я й прыўдарыў. Сораму ўжо ня меў - пачаў пiльнаваць яе, а яно ня тут то было. Я й пачаў тады сiлаю браць. Вось i папсаваў гэтым усё".
Мiкола стаiўся за вуглом Дусiнай хаты, чакае, калi яна будзе йсьцi. Ад дзеда Мельнiка ўжо разыходзяцца - вулiца ажывiлася сьмехам i гаворкай. Павiнна iсьцi i яна. А можа-ж будзе йсьцi не адна, з якiм хлопцам? Дык добра ведаць. Я мушу з ёй так цi iнакш скончыць. Думка, што яе нехта можа праважаць, палыснула па сэрцы. Рэўнасьць, i ад таго яшчэ большая любасьць да яе. Яе ўсё яшчэ няма. Яна мусiла-б ужо быць. А можа яе хто павёў у другi бок? Вусьцiн-жа прымазваецца да яе. Гагатаў на прызьбе. Цi мо яшчэ хто? Яна-ж цяпер ужо студэнтка i кавалеры, роўныя ёй, знойдуцца. Ён чуе ейны голас. Яна з некiм гаворыць. Хто гэта? Не пазнаю. Разьвiтваюцца i адлягло. I вось яна йдзе. Мiкола як сам ня свой. Не, ён яе цяпер не зачэпiць. Ведае наперад, што з гэтага будзе. Ён хоча толькi ўбачыць, куды яна пойдзе - у хату цi ў клець. I вось ён бачыць - Дуся падыходзiць да дзьвярэй у клець, што тут-жа, насупраць сянец. Адчыняе. Уваходзiць. Мiкола чуе, як заклаўся засоў: зачынiлася. Пачакаю - няхай уляжыцца. Яна будзе пытацца - хто? Я свайго голасу не падам. Пазнае не адчынiць. Але як я хачу быць там, у яе! Адурманiла мяне, дурнога. Крадучыся, падыходжу да дзьвярэй. Замiраю. Цiха стукнуў. Прыслухаўся. Маўчыць. Яшчэ раз - нешта рыпнула. Але нiякага адказу. Прастукаў дробненька яшчэ. У маiм стуку - просьба, хаценьне. Чую - злазiць з ложку. Тупае. Падыходзiць да дзьвярэй. Пытаецца: "Хто гэта?" Маўчу. Адгукнуся - не адчынiць. Я стукаю яшчэ, ужо больш настойлiва. Ня можа-ж быць, каб яна не адчынiла. Яна-ж ня ведае, хто. Усё-ж яна спадзяецца на некага. Нашто-ж бы яна пераходзiла ў клець? Пераходзяць-жа, каб некага ўсё-ткi пушчаць. Я мармычу, каб не пазнала, шапчу, прашуся. Адкладае засоў. Адчыняе. А мне гэта й трэба было - я ўжо ў клецi. Яна некуды адскочыла. Цямнота - ня ведаю, дзе яна. Ушчыркнуў сьпiчку - седзячы на ложку, пасьпешна накiдвае на сябе сукенку. Кiдаецца да дзьвярэй - хоча выскачыць. А я за яе. Нясу на ложак. А яна ў плач. Малоцiць мяне нагамi. "Ня бойся, - кажу. - Я цябе не зачаплю. Прабач мне ўчарашнюю дзiкасьць". А ў самога iншае на ўме: "Можа як прылашчу i ляжам мiрна". Ад яе йдзе п'янкая пахнасьць, някранутая сьвежасьць, чую дрыготкасьць ейнага цела. У мяне нястрымная да яе цяга. От-бы звалiў i прысмактаўся. А яна ўсё ня сьцiхае, калоцiцца, як птушка ў сiле. Просiць мяне: "Пусьцi!" I мне шкада яе. Да мяне пачала варочацца цьвярозасьць. Я выпусьцiў яе з сваiх рук i яна памкнулася зноў да дзьвярэй. Ды я сiлай усадзiў яе побач сябе на ложку, трымаючы яе за плечы. I чую - перастала ўсхлiпваць, супакоiлася. Думаю, пайшло на лад. Хачу сказаць ёй нешта самае прыгожае, ды ня ўмею - муцiцца ў галаве ад хаценьня авалодаць ёю. Маўчу. Мiжволi тулюся да яе, а яна наадварот - тапоршчыцца, супрацiўляецца ўсёй iстотай. I я зразумеў, што ўсё - надарэмна. Узьняўся хачу пайсьцi. А яна: "Мiкола, ня гневайся на мяне, што я такая. Прабач".
У гэтых словах Мiкола адчуў такую дабрыню, такую ласку, такое спачуваньне да яго, што ягонае сэрца зайшлося ад шчымлiвага болю i адначасна ад нейкай вялiкай любасьцi да яе. Гэта было для яго ўзнагародай за ўсе ягоныя мукi. Мiкола праняўся яшчэ большай шчырасьцяй да яе: "Якая яна залатая!" I ад таго, што яна такая добрая, любая для яго, Мiколу забiрае рэўнасьць: каму яна дастанецца такая добрая, пяшчотная?
Мiкола ўсё-ткi знайшоў сiлу ў сабе пакiнуць яе. У заходлiвасьцi сэрца, у раздвоенасьцi душы выйшаў з клецi. Пайшоў у свой пасёлак за Мокрым, празваны Камунай.
Дуся зачынiлася зноў i лягла, але заснуць ужо не магла. "Хто яму сказаў, што я ў клецi? Я нiкому не гаварыла. Мне хацелася выйсьцi з хаты, як i ўсе выходзяць. "Выйсьцi" - у гэтым ёсьць нешта цiкавае, нейкая тайна, нешта невядомае. Што сустрэне цябе? Гэта-ж першы крок у тваiм выхадзе, нясьмелы крок, але i адважны. Выйсьцi з хаты - гэта як выйсьцi ў жыцьцё. Выйсьцi насустрач жыцьцю. Кiнуць яму выклiк. Усё роўна як сказаць яму: "Я iду. Я гатова. Я аддаюся табе. Я твая". Але цi гатова я? I як-бы нехта ўнутры мяне: "Гатова!" Але я баюся гэтага голасу, такога падманнага i здрадлiвага. Я ўжо была гатова. I як гэта ўсё абярнулася! Так, ён адчуваў, што я была гатова i хацеў узяць мяне, як гатовую. Бяз усякай асьцярогi. Няўжо гэта так бяруць? Няўжо гэта так сустракаюць твой выхад? Тваю гатовасьць? У гэтым таямнiца выхаду? Няма нечага больш звабнага? Гэтак усё проста? Толькi гэта i ўсё? Мiкола хацеў толькi гэтага? I я адштурхнула яго. Можа гэта была памылка з майго боку? Ня буду я каiцца? Прыйдзе ён зноў?
Сьвет звабнасьцi пачаў даўно мяне трывожыць. Я пачала разумець гэта толькi цяпер. Тады-ж, у маю гусiную пару, мне было прост добра, прыемна i ўсё. Тады мне было прыемна, што ён глядзiць на мяне, гаворыць са мною. I мне сумна было, калi я ня бычыла яго. Калi ён не стаяў на мосьце, або калi я ня бачыла яго, як чытаў, лежачы ў траве ля рэчкi. А найболей, калi ён сядзеў у нас са мною за сталом, гэтак блiзка, што ад той блiзiнi мне было млосна, сэрца знывала ў салодкай стоме. Дзiўна, пры iм я заўсёды хацела быць у лёгкай сукенцы i абавязкова, каб мае рукi былi голыя. А калi чыталi, схiлiўшыся над кнiжкай, я хацела, каб мой лёкан дакранаўся да яго твару. Мне было прыемна ўсякае ягонае датыкненьне, такое далiкатнае, лёгкае, узварушлiвае. Сапраўды, я баялася грому. Баюся i цяпер. Але тады... тады я хацела, каб ён мяне суцяшаў, каб ён падыйшоў да мяне. I ён падыйшоў. А я накрылася. Я хацела, каб ён раскрыў мяне i ўбачыў мяне, якая я прыгожая. Я хацела нават, каб ён лёг каля мяне, мне было-б тады сьцiшна i прыемна i я ня чула-б тады грому. Ён ня лёг каля мяне i я ўскочыла тады яму на рукi. Як гэта было добра! I я хацела, каб ён заставаўся ў нас, жыў у нашай хаце. Помню-помню маю гусiную пару, нязвычайную. А брацiкава вясельле... Я ўсё бачыла тады. Як ён пайшоў з ёю. Я пабегла за iмi. I знайшла iх... у кустох. Чаго яны хавалiся? I што яны рабiлi? Яна, тая другая, была гатовая? I ён браў яе? Гэтак як хацеў узяць мяне Мiкола? Я магла тады забiць тую жанчыну. Яна адбiрала ў мяне яго. Але дзе яна дзелася? Я ня бачыла яе. Куды яна зьнiкла? Ад нейкай уявы таго, што яны там рабiлi, па ўсiм маiм целе прабегла дрож, скалынула мяне ўсю, тое, невядомае, таямнiчае, што было ў iх там, завалодала мною нагэтулькi, што калi ён ужо ўцякаў ад яе, я, iдучы яму напярэймы, скочыла яму на грудзi, каб ён схаваў мяне ў сабе, так, як тую жанчыну, каб я была з iм, як адно, каб мяне ён нёс некуды.
Ня пушчала мяне мацi ў клець. Прасiла. Малiла. Але я выйшла. Я хацела чамусьцi выйсьцi ў суботу. Пад нядзелю. Я хацела, каб гэта было, як сьвята. А сьвята не наступiла. Можа яшчэ яно будзе?"
Змора, уяўленьнi перамаглi Дусю i на сьвiтаньнi яна заснула глыбокiм сном.
У калгаснай канцылярыi, што насупраць Лявонавiчавай хаты - граюць. Нядзеля, i старшыня дазволiў моладзi танцы, тым болей, што пагода дрэнная i сена зграбаць не пашлеш яе. Танцы ў канцылярыi - адзiным прыгодным для гэтага быдынку - пачалiся яшчэ папаўднi i зацягнулiся аж да вечару. Дуся думала, пайсьцi ёй на танцы, цi не i ўрэшце вырашыла пайсьцi. Пасьвяточнаму адзелася i рушыла. Калi яна ўвайшла ў канцылярыю, на сярэдзiне салi пабачыла Лявонавiча, абступленага з усiх бакоў моладзьдзю. Гармонiк ня йграў, у бубен ня бiлi. Стаяла затоеная цiшыня. Лявонавiч - вiдаць па ўсiм падвыпiўшы - трымаў у руках газэту. Моладзь ужо ведала - ня раз яна бачыла яго тут з газэтай - што Лявонавiч мае нешта сказаць, як заўсёды - нешта надта сьмешнае, цi - калi пра сына - надта журботнае, жаласьлiвае. Лявонавiч просiць моладзь ня крыўдзiцца на яго, няпрошанага госьця, што ён сваiм прыходам перапынiў усю iхную "музыку". Гаворыць, што ён доўга ня будзе тут. От, учуўшы музыку, ня ўцерпiў i прыйшоў аддаць чэсьць. Адразу-ж i пойдзе. Скажа толькi якое слова. Ня будзе iм замiнаць. Стаiць, сьсiвелы i засмучаны. Нясьмелы, хвалюецца, быццам ня ведае, з чаго пачаць цi саромiцца той увагi, якую ён тут напаткаў. Паднёс блiзка да вачэй газэту - дагары, загалоўкам унiз:
- Тут во ў мяне сьвежая газэта. Палучыў з Менску. Краска яшчэ ня высахла. Калi дазволiце, дык прачытаю вам пра тое, што ў сьвеце праiсходзiць i як нам у тым сьвеце вядзецца. Дык вы гатовы?
- Гатовы! Гатовы! Чытай, Лявонавiч!
- Дык вапервых - мiжнароднае палажэньне. Нападзець Гiтлер на Сталiна, цi не? Нападзець! Стаiць чорным па беламу. Вялiкiмi буквамi. Хто ўмее, той можа прачытаць сам. Я-ж чытаю для тых, хто ня ўмее чытаць. Ага, нападзець. Але стаiць вапрос, хто каго пабядзiць. Гiтлер Сталiна, цi Сталiн Гiтлера? У газэце стаiць, што пабядзiць Сталiн. Пра другую вазможнасьць тут маўчаць. Ну вот. Я прыйшоў да вас сюды ня сам. Мяне прыслалi Касьцюковiчы - раён. Загадалi правесьцi з вамi бяседу. Сам палiтрук загадаў. Ён сказаў: "Лявонавiч, ты добра знаеш там сваiх людзей, разам з хлопцамi i дзеўкамi, ведаеш усё пра iх, нават, чым яны дышуць (а я, яй-Богу, ня ведаю, чым вы дышаце). Сратва гэта (ён так i назваў вас) таўчэцца-ж у цябе пад носам (гэта ён так таму, што я вас у вакно бачу, як вы тут перад клубам гуляеце i ўсё такое), дык, кажа, каму-ж, як не табе, наставiць яе, сратву гэту, на пуць iсьцiнный. (Гэтага ў газэце няма. Гэта ён мне так гаварыў.) Паглядзiм, што пiша газэта далей.
- Лявонавiч, досыць пра вайну. Вычытай нам, што пiша газэта пра твайго сына.
Лявонавiч змоўк. Стаяў i нiчога не гаварыў. Толькi глытаў сьлiну. Худы яго "кадык" спазматычна рухаўся, выпiраў скуру. Вочы блiшчэлi - у iх туманiлiся сьлёзы. Ды Лявонавiч перамог сябе, адказаў таму, хто прасiў яго вычытаць пра сына:
- Пра ета ўжо на другiм баку газэты. Там усё сказана. I пра майго сына.
Лявонавiч пачаў шукаць тое месца ў газэце, дзе, ён казаў, напiсана пра яго сына. Разгарнуў газэту на ўсю шырыню, закрыўшы такiм способам свой твар. Слабым голасам пачаў "вычытваць" пра свайго сына:
- Прайшло ўжо пяць год, як яго забралi. Ета цяпер ён дужа далёка. На самай Калыме. Ета яшчэ далей, як Амур. Ета за Амурам. У газэце во стаiць, што ён гукае нас адтуль, але яго голас не даходзiць сюды - далёка. Просiць, каб яго выручылi. Але голас яго разьбiваецца аб скалы. Вяртаецца да яго назад водгульлем. У тым водгульлi ён чуе ня свой, а нейчы iншы голас: "У-у-у-у. Гу-гу-гу-гу. Жы-жы-жы. У-у-а-а-а. Памрэш тут. Нiхто цябе не пачуе. Нiхто ня будзе ведаць, дзе ты падзеўся. У-у-у. У-у-у-а-а". Сын мярцьвее ад гэтага голасу. Ён чуе яго i ўначы. Ня можа заснуць: "У-у-у-у-а-я-я-я". Ранiцою тое самае: "У-у-у-у-а-я-я-я-жых". Сын бяжыць на гару - можа адтуль яго пачуюць. Просiць ратунку. Гукае. Ды водгульля няма - голас яго паглынае прастора. Ды сваёю душою я чую той голас сына. Мне няма дзе дзецца. Выбягаю з хаты ўначы. Крычу: "Ратуйце!" Ды нiхто не ратуе. Нiхто нас ня чуе. Толькi зоры ў небе перамiргваюцца. А голас яго ўсё носiцца па паверхнi зямлi. Ня сьцiхае. Я чую яго ўсюды: у хаце, на двары. Што не вазьму ў рукi, чую яго голас, журботны, адчайны. Лыжку паднясу - i тая крычыць. Во й цяпер, мае дзеткi, прыбег да вас пажалiцца перад вамi, каб вы ўчулi гэты голас-роспач. Ён зьвернуты i да вас, мае любыя. Паспагадайце яму...
Газэта ўпала на падлогу. Лявонавiч цiска накрыў сваiмi далянямi вочы i стаяў нярухома ў зьмярцьвеньнi - плакаў.
Дуся хацела падыйсьцi да Лявонавiча, паспагадаць яму, сказаць нейкае слова ўцехi, але не адважылася, чамусьцi не магла гэтага зрабiць.
Нехта з хлопцаў падняў з падлогi газэту:
- Вазьмi, Лявонавiч. Калi-небудзь нам прачытаеш пра сына яшчэ.
- Даруйце, мае любыя. Грайце. Гуляйце. Ета ваша время.
Хлопцы давялi Лявонавiча да парогу ягонае хаты. Разьвiталiся.
Дуся не танцавала. Пайшла дахаты не праз мост, наўпрасткi - праз рэчку: баялася, каб яе не перастрэў дзе Мiкола Бугроў.
Пiлiп бачыць у вакно - у сельсавеце гарыць лямпа. Ужо за поўнач, а ўсё гарыць. Нешта вырашаюць. Нешта важнае. Гэтак заўсёды: кулачылi - лямпа гарэла, у калгас гналi - лямпа гарэла, у турму каго - лямпа гарэла. У сельсавеце лямпа гарыць заўсёды на бяду. Пiлiп ня можа заснуць. Злазiў з печы ўжо колькi разоў, прахаджваўся па хаце. Зноў лажыўся. Агонь у сельсавеце не дае яму спакою трывожыць. Не на дабро-ж. Прыехаў упаўнаважаны ня так сябе. У мяне яны ўсе на вачох: хто прыяжджае, хто ад'яжджае, хто заходзiць, хто выходзiць - усiх бачу. Бачыў, як яшчэ зьвечару зьбiралiся - апрача свайго начальства, былi i прыежджыя. Усё нейкiя шышкi. Нешта-ж такое ёсьць - нездарма ўсхадзiлiся.
- Хiма, ты сьпiш?
- Дзе там за табою засьнеш! А што?
- Ды нiчога.
Глядзiць у вакно:
- Хутчэй - машына пад'ехала!
- Да нас?
- Дура, хто да нас пад'едзе - да сельсавету пад'ехала! Глядзi - вылазяць.
Хiма кiнулася да вакна: у сельсавет увайшло чатыры чалавекi, двое - з вiнтоўкамi: ражном тырчаць.
- Ну, нешта-ж будзе.
- Каб што кепскае не пачалося, - устрывожылася Хiма.
На Вусьцiнавым двары забрахаў сабака - чуе прыежджых. Пiлiп i Хiма прылiплi да шыбы - углядаюцца.
- Гэнымi днямi яны, як ня тыя - i старшыня, i сакаратар, i фiнагент. Нечага хаваюцца. Вiдаць, нешта ведаюць, але маўчаць. Сельпо на замку. Вяркееў шнуруе туды i сюды. Бугроў - i той, разьвесiўшы свае лыпы, не адыходзiцца ад старшынi - слухае, нешта на вус наматвае.