Мы доўга ляжым у траве. У нас няма страху, што нехта можа пабачыць нас.
Узьняўшыся, Дуся папраўляе сваю сьвяточную сукенку, пытаецца, цi што-небудзь на ёй вiдаць. I мы пайшлi. Зноў паўзрэчку. Дуся просiць мяне, каб я зайшоў да iх у хату, але я гавару, што мне лепей цяпер пайсьцi дамоў. Разьвiтваючыся, Дуся доўга не адпушчала мяне. Абняўшы, цалавала i калi адпусьцiла, у ейных вачох стаялi сьлёзы, цяжка было зразумець - сьлёзы радасьцi цi засмучэньня. Адыходзячы я сказаў Дусi, што прыйду да яе ўвечары.
Калi я вярнуўся дахаты, сястра сказала мне, што пасьля таго, як партызаны пакiнулi вёску, да нас заходзiў нейкi чалавек, хацеў пагаварыць са мною, пытаўся, дзе я. Сказаў, што зойдзе пазьней, увечары, але не сказаў, хто ён i якая ў яго да мяне справа. Сястра думае, што гэта нехта ад партызанаў.
Адведзiны незнаёмага чалавека ўстрывожылi бацькоў. Устрывожыла гэта й мяне, хоць вярнуўшыся дахаты, з першага дня я зразумеў, што спакойна ў Мокрым я ня пражыву. Праiснаваць мiж немцамi i партызанамi немагчыма. Мая нейтральная пазыцыя можа аказацца самай небясьпечнай, але паколькi я заняў яе, я мушу i стаяць на ёй. Я хачу жыць. Я ня жыў яшчэ. Я толькi пакутваў, хоць пакуты тое-ж жыцьцё, можа найвышэйшая форма яго праяўленьня. Ды я не хачу пакутваць. Мне дваццаць сем год, а цi жыў я? Не, я толькi рыхтаваўся жыць, жыць для нечага высокага, прыгожага. Дзеля гэтага высокага я бярогся ад спакусы нiжэйшым. Я, напрыклад, не кахаў, як кахалi iншыя. Я кахаў употайку, саромячыся прадмета майго каханьня. Мае равесьнiкi кахалi iнакш - яны зьбiралi ўраджай з свайго каханьня. Я жыў у мройнасьцi, яны - у дзеяньнi. На подступах да свайго iдэальнага, дзеля якога я ахвяраваў сабой, я зазнаў паражэньне, самае вялiкае ў маiм жыцьцi. Я нiкога ня вiню за маё паражэньне. У мяне няма нянавiсьцi - яе пагасiлi мае пакуты. Я мусiў-бы ненавiдзець партызанаў, але я не магу iх ненавiдзець - я толькi баюся iх. У мяне ёсьць падстава ненавiдзець савецкую ўладу, але яна пагасiла ў мяне сiлу супрацiўленьня ёй. Я хачу жыць. Настаў мой час жыць. Я не зважаю на тое, што дзеецца вакол мяне. Дый я ня ведаю, што дзеецца. Забралi немцы Маскву, цi не - мне ўсё роўна. Я ня прагны да навiнаў. Я паглынуты адным - сабою. Я нават ня ведаю, што робiцца ў мяне пад носам - у Мокрым. Я ахутаны ўласнай глухатою. Адраблю на полi з бацькам дзень, i ўсё. Я не магу дачакацца вечару, калi я магу нырнуць у сьцiшнасьць i патаёмнасьць начы. Выйду - навокал нi душы, усё цiха, нiхто нiдзе ня шамнiць. Толькi ты сунешся, паглынуты цемрай. Iдзеш - куды хочаш, нiхто табе не перашкодзiць. Ты ня думаеш, што нехта, стаiўшыся, можа сочыць за табою - з вакна, з-за вугла, з-за дрэва. Ты думаеш, што вёска сьпiць. А яна ня сьпiць. У ёй iдзе начное жыцьцё. У нейкай хаце вось цяпер, калi ты йдзеш, патаёмна шэпчуцца, вядуць нараду, рыхтуюцца да нейкага дзеяньня, можа нат адлiваюць на цябе кулю, а ты пра гэта й ня ведаеш - iдзеш, снуючы ў душы найлепшыя спадзяваньнi.
Я iду да Дусi. Наўпрасткi. Праз рэчку. Я думаю, што Дуся ўжо ў клецi. Чакае мяне. Уяўляю яе. Уяўляю нават, якая ў яе ночная кашуля. Цiхенька стукаю ў дзьверы. Яна адчыняе. Абняўшыся, iдзём да ложку.
- Я чакала цябе.
- I я цябе.
Лажымся. I няма грэху ўвайсьцi ў яе i любiць яе, узяць ад яе i даць ёй, замерцi з ёй i зноў нарадзiцца - iншым, чымся ты быў. I ты ляжыш, i ты ня хочаш адклейвацца ад яе, як i яна ад цябе. I, прасьветленыя, сьвецiмся - два ў плоць адзiну.
Дуся мне прызнаецца, што там, у мiжрэччы, на астраўку, яна напачатку не хацела паддавацца мне. Пытаюся - чаму? Адказвае - каб не падумаў пра яе дрэнна. Ня чулi - калi заснулi. Прахапiлiся, калi праз шчылiны дзьвярэй дабiралася ўжо да нас дзённае сьвятло. Дуся адчынiўшы дзьверы, зiрнула на бакi - цi няма каго. Я магу выходзiць. Цалуе, i я бягу праз агарод, на рэчку, дахаты. Увечары я буду зноў у Дусi.
Прыйшоўшы ад Дусi, я лёг спаць у сенцах. Прачнуўся позна, калi бацькi былi ўжо пайшоўшы на працу. У хаце заставалася толькi сястра, каб сказаць мне, што незнаёмы чалавек заходзiў учора да нас яшчэ раз. Я папрасiў сястру перадаць мне як найбольш дакладна ўсё, што гаварыў незнаёмы чалавек - чаго ён хацеў, хто ён, як ён выглядае. Сястра i пачала:
"Мы доўга чакалi цябе, не садзiлiся вячэраць, думалi - прыйдзеш. А цябе ўсё ня было. Мы й падумалi, што ты ня хочаш бачыцца з iм. Не дачакаўшыся цябе, селi вячэраць, а ён - на парог! I адразу: дзе ты? Бачыць, што цябе няма, пачаў насядаць на нас: вы сказалi яму, што я хачу пабачыцца з iм, што ў мяне ёсьць да яго справа? Вы сказалi яму ўсё гэта? Сказалi, што я прыйду ўвечары, во цяпер, значыцца? Бацька сьпярша ня ведаў, што яму адказаць. Сказаць, што мы сказалi гэта было-б нядобра для цябе: выглядала-б, што ня хочаш з iм бачыцца. Сказаць, што нiчога пра гэта мы табе не гаварылi - нам было-б нядобра. I бацька, замест, каб адказаць яму на ягонае пытаньне, узяў дый сам у яго спытаўся: а якая ў вас справа да яго? Незнаёмец раззлаваўся i зноў пачаў пытацца: дзе ты, прасiў нас знайсьцi цябе, сказаць, каб ты не хаваўся. А бацька на гэта яму - ты не хаваешся, нашто? Сказаў толькi, што ты пайшоў гуляць i недзе забавiўся. Незнаёмец не паверыў бацьку: "Ты мне ня хiтры, сказаў. - Бачу цябе наскрозь. А свайму сыну перадай: мы хочам бачыць яго, гаварыць з iм i што для яго няма нiякай апаснасьцi. Калi-ж ён падвядзе нас i яшчэ раз, пусьць на сябе пiняець. Буду ў вас зноў заўтра. Увечары". Сказаў i выйшаў, стукнуўшы дзьвярыма. Вось, братка ты мой, i чакай вечару. Гэта-ж сёньня ўжо. I што дзелаць? Бацька ня верыць яму, кажа, што яны хочуць згубiць цябе. Як так можа быць, казаў, у турму пасадзiлi, а цяпер ты iм спатрэбiўся. Маняць! Я пайду цяпер мацi дапамагаць лён палоць, а ты заставайся, братка, у хаце - думай, што рабiць, як з гэтага дзела вычапiцца. Наставiў ты многа людзей процi нас сваёю дзяльбою. Во йду палоць лён, а людзi будуць праходзiць мiма i скоса глядзець на нас: "Каму як, а сабе нябось выразаў дзе найлепш". Зайздросьцяць, што ў нас лён удаўся, зацьвiў усiма колерамi на дзялянцы, дзеля якой, ты ведаеш, спор быў - каму яе аддаць? Бацька падбiў цябе, каб гэтая дзялянка нам засталася. I ты так зрабiў. А трэба было аддаць яе каму iншаму. Ня было-б злабы. Жалаба на цябе пайшла i ў лес - даносяць i туды. Дык во й прыходзяць цяпер з лесу. Я думаю, што чалавек, што быў у нас i прыйдзе сёньня яшчэ - з лесу. Цяпер - ты пытаўся, як ён выглядае. Ды малады яшчэ. Крэпкi. Прысадзiсты. У штацкiм. Зброi ў яго ня прыкмецiла. Ды па ўсiм вiдаць - ваенны. Вось усё, братка, што я магу сказаць пра незнакомца. Думай цяпер сам, што рабiць - цi сядзець табе цяпер у хаце i чакаць незнаёмца, цi не паяўляцца. А калi не паяўляцца, дык дзе дзецца.
Сястра пайшла на працу i я застаўся ў хаце адзiн. Застаўшыся сам-на-сам, я вярнуўся да сябе самога - хто я? што я? У турме, на этапах, у Сiбiры, на Калыме - усюды я быў "я". Я быў сьвядомым сябе, сваiх пакутаў. Яны ўзвышалi мяне, дадавалi мне моцы пераадольваць гэтыя пакуты. Яны гартавалi мой дух. У душы я нават быў горды за свае пакуты. Я ўсьведамляў адкуль яны былi пасланыя мне. Я ведаў, што пакутваю ня толькi я, а й цэлыя мiльёны. Усьведамленьне далучанасьцi да пакутаў iншых дадавала мне мужнасьцi. Свае пакуты ты ня лiчыў дарэмнымi, яны будзiлi ў табе надзею, што калi-небудзь яны дадуць свой плён. Якi - гэта было для мяне туманна, але дзесьцi, у падсьведамасьцi, ты цешыў сябе, што й ты належыш да той катэгорыi пакутнiкаў, да тых людзей, што нясуць свой крыж, спаўняюць сваю мiсiю, у прыватнасьцi - пясьнярскую. Ты рыхтаваў сябе да нейкай будычынi, што - ты моцна верыў - усё-ж некалi наступiць. Мiльёны такiх як ты, што iдуць разам з табою пад канвоем, што дзяўбуць, як i ты, скалу, што мёрзнуць i галадаюць, што, сiгануўшы ўначы з сваiх верхнiх нараў, павiсаюць на вяроўчыне, iмi самiмi зьвiтай - мiльёны такiх людзей, думаў я, не загiнуць дарэмна, падрыхтуюць iншае заўтра. У душы тлеў, ня сьцiхаў боль за бацькоў, што пакутваюць ня менш, а можа яшчэ й больш, чымся я. Туга па iх, нейкая вiна перад iмi, былi другой, асобнай пакутай майго пакутнiцтва. Думаў, калi вярнуся - вярнуся iншым чалавекам, дасьведчаным, мудрым, здольным жыць па-новаму. А прыйшоў - дзе дзеўся гэты чалавек? Ён той самы, якi й быў - падуладны свайму хаценьню. Застаўшыся ў хаце сам-на-сам, думаю пра пасланца. Вырашыў не чакаць незнаёмца. Чым-бы ён мяне нi заманьваў, як-бы нi пагражаў, я не хачу бачыць яго. Не для таго я пакутваў, каб сустракацца твар у твар з чалавекам, што можа дапытваў мяне, гнаў мяне пад канвоем, чынiў мне пакуты. У мяне iншае на ўме. Я хачу акунуцца ў маё прыватнае, якога ў мяне ня было дасюль. Я чакаю вечару, я чакаю начы, калi ў ейных лагодных, суцяшальных абдымках я знайду сабе забыцьцё ад маiх пакутаў.
Бацькi й сястра на абед ня прыйдуць. Яны працуюць на самых аддаленых нашых дзялянках, за тры вярсты ад хаты, i каб ня бiць ног, магчы адпачыць на месцы працы, узялi з сабою полудзень. Мне прыкра, што не пайшоў на працу, сяджу ў хаце, што я ўсё-ткi ўгоднiк. Прыгадаўся брат, якога, прыйшоўшы дамоў, я не застаў i якi невядома дзе цяпер - на вайне? Жыў цi ўжо няма на белым сьвеце? Бацькi сказалi мне - пакiнуў хату, пайшоў i не падаў аб сабе нiякай весткi. Забалела сэрца па iм. Гэты боль хацеў выказаць у вершы, але далей радка "Адзавiся мне, родны мой брат" не пайшло: занадта гэта тэма квялiла мяне, была занадта датклiвай, горкай. Колькi я нi хадзiў па хаце, шукаючы патрэбных словаў, не знаходзiў iх, i, стомлены гэтымi пошукамi, абясьсiлены, пакiнуў свае патугi. Спрабаваў чытаць, але й на чытаньнi ня мог засяродзiць свае ўвагi - лезла нешта iншае. Сяджу, з хаты нiкуды ня выходжу, не хачу нiкому паказвацца на вочы. Адчуваньне такое, быццам я абложаны ў сваёй роднай хаце. Калi гляджу ў вакно, што на вулiцу, бачу Пiлiпаву хату, цiхую, як-бы стоеную ў сваiм нейкiм чаканьнi. У думках, у сваiм адчуваньнi я ўжо там. Цi яна цяпер у хаце? Мусiць, не. Пэўна, цяпер з мацi на полi. Чакае яна начы, як i я?
У выгнаньнi, побач беларускiх, я, бывала, складаў у памяцi i вершы парасейску, асаблiва, калi нехта прасiў мяне аб гэтым. Маўляў, пабеларуску ня так зразумела. Бяруся за алавiк i сьхiляюся над паперай. Зрадзiлiся хутка i лёгка радкi:
Она мне нравится. Она
неслышно входит в мою душу.
Желаний и огня полна,
она меня и мучает и сушит.
И жмется сладко в тишине,
как бы боясь попасть другому.
Я рад. Я твой. Иди ко мне
доступен я всему земному.
Але радкi гэтыя здалiся мне надуманымi, сухiмi i штучнымi. Гэта ня тое пачуцьцё, якое ў мяне цяпер. У сваёй уяве бачу Дусю больш спакусьлiвую, ня выдуманую, а рэальную, даступную мне. Гэтая рэальнасьць завалодала мной цалкам.
Пастух ужо гонiць з поля кароў, i мацi прыйшла з поля першай, загнаць i падаiць карову. Сонца ўжо зайшло i наступаюць сутункi. Я гавару мацi, што мушу ўжо куды-небудзь пайсьцi - баюся, каб мяне не застаў незнаёмец. Вырашыў, гавару мацi, не паказвацца яму. Мацi толькi: "Як-жа ты пойдзеш ня еўшы?" Пра гэта, мацi, ня турбуйся, гавару. Вось што вам сказаць, як прыйдзе ён? Скажаце яму, што яшчэ не гатовы я да такой сустрэчы. Або, мама, i яшчэ больш ясна скажэце яму, што я не хачу бачыць яго. Што-ж тут хавацца. Я не хачу, каб ён чапляўся да вас. Я хачу ўзяць усё на сябе. Каб вы былi тут нi пры чым.
Выйшаў з хаты, перайшоў вулiцу. Ад вулiцы адразу-ж пачынаецца спад на рэчку i я ня йду, а проста качуся ўнiз, каб мяне нiхто ня прыкмецiў. Я ўжо на рэчцы, сярод утульных хмызьнякоў. Чакаю, пакуль пацямнее больш. Дый Дуся пэўна яшчэ вячэрае. Не гатова. Але мяне бярэ нясьцерп. Пераходжу па кладцы рэчку. Узыходжу на ўзлобак - Дусiн агарод. Станаўлюся пад яблыняй, што спусьцiла свае абцяжаныя галiны амаль да самае зямлi. Адсюль я пабачу, як Дуся будзе выходзiць з хаты ў клець. А калi i не пабачу, дык пачую, як яна стукне дзьвярыма, зачыняючы iх за сабою. Я буду ведаць, што яна ў клецi. Ужо, як мае быць, сьцямнела. Ужо час Дусi выходзiць. I вось - у iхнай хаце адчыняюцца дзьверы. Дуся? Не. Чую гаворку Хiмы: "Запазьнiлася падаiць цябе, мая ты кароўка. Нацерпiлася, бедная". У даёнку цыркнулi першыя струмкi малака. Хiма канчае даiць. Заганяе карову ў хлеў. Гаворыць: "Ну цяпер табе, мая красулька, лягчэй. Iдзi спачываць". Бразнула клямка. Цяпер ужо напэўна Дуся. Так i ёсьць. Хiма да яе: "Выпiла-б кубачак малака нанач?" "Ня хочу, мама", - гаворыць Дуся i чую, як яна ўваходзiць у клець. Шчакаў якую хвiлiну i, упэўнiўшыся, што Хiмы ўжо няма на двары, з затоеным дыханьнем, падыходжу да клецi. Стукаю цiха-цiха. Дуся, ня пытаючыся хто, адчыняе мне дзьверы, але на маё зьдзiўленьне адразу-ж адскочыла ад мяне. Пачуў, як яна бухнула ў свой ложак. Падыходжу да ложку ў кутку. Дуся сядзiць, прыцiснуўшыся да сьцяны. Хачу яе абняць. Прытулiць. Але яна не даецца, размахвае рукамi: "Iдзi да Манькi. У яе падушкi мякчэйшыя". I яшчэ больш цiсьнецца да сьценкi, баронячыся ад мяне. Я ў сполаху. Я ня ведаю, што сказаць. Я папаўся. Я мушу ратаваць i сябе, i яе. Кiдаюся да яе. З усёй пяшчотай ўтуляю яе на сваiх грудзёх. Цалую. Шапчу: "Мне так добра з табой. Я люблю цябе. Я нiкуды не хачу iсьцi ад цябе. Ты навекi мая".
I Дуся мiрыцца. Я апыняюся ў ейных руках. Спазнаю дасюль неспазнанае вялiкую пяшчоту, забыцьцё, слодыч неiснаваньня. Нам не хапае начы. Калi падкраўся дзень, мы й ня прыкмецiлi. За намi - спапялёная ноч. Сонечная ранiца грае ўсёй сваёй прыгажосьцяй. Пасьля начы мы - як новыя людзi. Глядзiм адзiн на аднаго. Усьмiхаемся. Бегчы дахаты мне позна. Дуся просiць пайсьцi з ёю да яе. I я пагаджаюся. Але баюся пераступiць парог ейнай хаты: як паглядзяць на нас. А Дуся хоць-бы што - не саромiцца.
Ейная мацi сустракае нас з усёю ветлiвасьцяй i пашанай да мяне. Хiмы я ўжо не баюся - ня першы-ж раз я ў iхнай хаце. Баюся Пiлiпа. Добра, што яго яшчэ няма цяпер у хаце - пайшоў у поле па каня. Трэба-ж брацца за працу. Дуся дае мне вышыты ёю ручнiк - умывацца. Ейная мацi б'е на патэльню яйкi. Дуся засьцiлае стол. Яешня гатова. Хлеб i малако на стале. Садзiмся сьнедаць. Толькi пачалi - уваходзiць Пiлiп. Зiрнуў на нас за сталом. Ад сораму лепш-бы правалiўся. Ён маўчыць. Пачынае закурваць.
- Ежце-ж. Ежце-ж, дзеткi, - гаворыць Хiма. - А ты, стары, што хацеў-бы? Я табе згатую куляшу. - Сьмяецца: - Яешня-ж толькi зяцям. Прывiтаўся-б хоць з дзецьмi.
Кулеш на стале. Пiлiп садзiцца побач мяне. Сiляе лыжкай кулеш. Студзiць. Дуся пытаецца, цi ён пойдзе касiць. Яна-б разьбiвала ўсьлед за iм пракосы.
- Як "зяць" пойдзе са мною з касой.
Дуся глядзiць на мяне. Сьмяецца.
- Зяцьку-ж нашаму трэба дахаты бегчы. Ён-жа яшчэ ня зяць.
- Ды я толькi гавару так. Няхай бяжыць. Ня прывязваем яго тут.
Зiрнуў на мяне, а я i не ўлавiў - як: спагадлiва цi з дакорам. Ён-жа ведае пра ўсё. I сядзець, не саромячыся, з iм разам за сталом немагчыма. Пiлiп прыкмячае маю нязручнасьць i загаворвае пра другое:
- Партызаны разгульваюць. Немца не баяцца. Сустрэў во Мельнiчыху. Гаворыць - у Паповай Гарэ днямi палiцая з жонкаю расстралялi, а iхнае дзiця, грудное яшчэ, разадралi на дзьве палавiнкi. Прыбiлi гэтыя палавiнкi на вуглох яго хаты, каб ета ўсiм было вiдна.
- Ну што ты пужаеш дзяцей. Нашто ета? К чаму? У цябе няма пра што гаварыць? Гаворыш абы што, - прыбiраючы стол, суцяшае нас Хiма. Ты, Масеевiч, бяжы ўжо. Радзiцелi будуць беспакоiцца. А мы з Дусяй пойдзем сена сушыць, балазе пагода ўдалася.
У сенцах Дуся, абняўшы, гаворыць цiхенька, на самае вуха: "Глядзi-ж, увечары не заблудзi мне да Манькi".
У сваёй хаце я ўжо нiкога не застаў - нi бацькоў, нi сястры: пайшлi на працу. А я? Што раблю я? Куды я йду? Куды прыйду? У хаце ўсё прыбрана, чыста, пазалочана ранiшнiм сонцам, i ад гэтай упарадкаванасьцi мне яшчэ болей не па сабе, гэта мне як нейкi дакор, напамiнак i няўхвала. А пакiнутае для мяне на стале сьнеданьне кранула да глыбiнi. Гэта мацi. Гэта яна. Гэта ейны смутак i клопат па мне. Не магу прыняцца за сьнеданьне, не магу дакрануцца да яго.
Пайду пагляджу на двор, якiя прылады яны ўзялi з сабою, куды, на якую працу пайшлi. Грабляў i бацькавай касы няма. Значыцца, пайшлi на сенажаць. Засталася вiсець толькi мая каса. Я зьнiмаю яе, бяру брусок, трапышку, iду дапамагаць бацьку касiць. Я ведаю, на якой нашай дзялянцы яны мусяць быць. Дапамагу мацi i сястры зграбаць сена, вяршыць копы. Паабапал дарогi, якой я iду, працуюць на сваiх дзялянках жанчыны з дзецьмi, узьнiмаюцца, дзiвяцца касцу, што йдзе на працу такой позьняй парой.
Я падыходжу да сваёй дзялянкi, але ня бачу, каб бацька на ёй касiў. Разглядаюся, бачу - у канцы дзялянкi, пад разложыстым вязам, сядзяць бацькi i сястра - напрацавалiся ўжо i селi адпачыць у халадку. Побач блiшчыць на сонцы ўткнутая касьсём у зямлю бацькава каса. На воддалi вiднеюцца граблi. Пракосы раськiнутыя - сушацца. Угледзелi мяне. Ад сораму я невядома дзе дзеўся-б. Моўчкi ўтыкаю сваю касу каля бацькавай. Не магу пачаць гаворкi. Муляюся. Адчуваю сябе, як на якiм судзе. Бацькi таксама нiчога не гавораць. Выручае сястра:
- Не журыся, братуха. Сядай. Ты пайшоў з хаты i столькi бяды, а якавота нам. Дзела дрэннае. Прычапiлiся яны да цябе. Узьелiся. Учора быў-бы ты ў iх руках, каб не забавiўся. У засадцы сядзелi, цябе чакалi. Думалi, прыйдзеш-жа. А ты, як знаў, не сьпяшаўся дамоў.
- Ды ты, калi ўжо ўзялася, раскажы ўсё па парадку, - незадаволеным тонам прамовiў бацька. Хацеў нешта яшчэ сказаць, але ўстрымаўся, дастаў з-за пояса кiсет, пачаў скручваць папяроску. Мацi запыталася, цi я еў сьнеданьне.
- Знаеш, - пачала сястра, - было ўжо позна i мы думалi, што нiхто й ня прыйдзе да нас, аж тут не адзiн, а трое ўвалiлася ў хату. I ты ведаеш, хто з iмi быў? Мiкола Бугроў. Наш тут павадыр. Зацяты камсамолец. Ён адразу-ж: "Мiколы няма? Хаваецца? Ня хоча нас бачыць? Але не схаваецца. Знойдзем!" Сказаў i замоўк. Тады пачаў той, што ўжо быў у нас: "Сватаць больш ня будзем. Сватаньне скончылася". I да мяне: "А ну зьбiрайся! Жыва! Паглядзiм, наколькi ты дорага свайму брацiку". Штурхае мяне да выхаду. Я ў плач. А тут бацька: "Бярэце мяне! Я гатоў. А дачкi, прашу, не чапайце! Трэба я вам?" Тут уступiўся трэйцi, што з iмi быў. Я так думаю - з тых лейтэнантаў, што былi ў нас на акопах. Вiдаць, глаўны ў iх. "Оставь ее!" - сказаў. Пачаў гаварыць да бацькi: "Ни ты, ни твоя дочь нам не нужны. Нам нужен был, повторяю - был нужен ваш сын. Но, видно, он пошел не туда. Всякий разговор с ним прекращается. Запомните это!" I выйшлi з хаты. Я кiнулася была да вакна - куды яны пойдуць, а яны - як расталi, цi скрозь зямлю правалiлiся. Бацька хацеў выйсьцi на двор, паглядзець, цi не затаiлiся дзе, ды мацi ня пусьцiла бацьку. Знаеш, як гэта ўсё ўстрывожыла, напужала нас. Мы ўсю ноч ня спалi. На ранку мацi выйшла на двор за нейкай патрэбай, а тыя - прост перад ейным носам - як з-пад зямлi паказваюцца. I хоць-бы што. Пералезьлi праз нашае прасла, нiчога не сказаўшы, пайшлi агародамi. Iх было толькi двое. Трэцяга ня вiдаць было. Гэта-ж яны хацелi цябе падпiльнаваць.
Я маўчу. Слухаю сястру.
- Ну й што цяпер дзелаць? - зьвяртаецца як-бы да мяне бацька. - Яны не дадуць жыць. Хоць выбiрайся адсюль. Цябе спаймаюць - не пажалеюць. Было-ж сказана - ня туды пайшоў. А куды-ж табе йсьцi? Да iх? Дык ты-ж у iх ужо быў пяць гадоў. Iх заела, што ты пачаў тут процi iх нешта рабiць. Зьехаў-бы ты куды, цi што. У раёне знайшоў-бы сабе нейкую работу. А нам тут усё роўна. Што яны з нас тут возьмуць? А не - дык i мы-б да цябе перабралiся. Згары яно тут усё гэтае нашае хазяйства. Злыдня гэтага. немца, усё роўна прапруць. I будзе ўсё тое самае, што й было. Вырашай, сын.
Мацi дастала з торбы полудзень - хлеб, яешню ў маленькiм гаршчочку, агуркi, бутэльку малака. Я сказаў, што я еў i ўзяў толькi агурок. Бацька прагна запiваў ежу малаком, мацi - вадою з бiклагi. Мы з бацькам дакасiлi наш лапiк, а потым дапамаглi скапнiць згрэбенае сена. Вынесьлi з топкага мейсца на ўзгорак скошаную траву на прасушку. Да вечару яшчэ заставалася часу, i мы пайшлi з бацькам у Скарнякоўшчыну нагледзець якую сасну на дошкi, каб потым уначы зрэзаць. Бацька хоча пакласьцi ў хаце новую падлогу. Дый трэба-ж нейкi запас дошак на якую труну - спатрэбяцца. У Мокрым часта памiраюць дзецi i няшчасныя iхныя мацi прыходзяць да бацькi з просьбай зьбiць на скорую руку труну. Бацька нiколi не адмаўляўся - грэх.
Дахаты iшлi моўчкi - цi бацька быў дужа змораны, цi думаў пра нешта сваё, я-ж ня ведаў, з чаго пачаць гаворку.
Я не магу ўседзець у хаце. Павячэраў - i выходжу. Што ў нас былi "госьцi", заглушана iншым - маiм жаданьнем быць у Дусi. I я iду да яе ў клець. Учора яна мне сказала - на выпадак яна затрымаецца ў хаце, ня будзе яшчэ ў клецi, я магу заходзiць туды сам i чакаць яе: дзьверы будуць не на замку. Пераходжу па бервяну рэчку. Хоць ужо сьцямнела, прабiраюся на Пiлiпаў двор крадучыся. Я перад дзьвярыма. Гэтыя дзьверы для мяне сталiся ўваходам у нейкi патаёмны церам, дзе мяне чакае яшчэ нязьведаная дасюль радасьць i насалода. Дусi яшчэ няма i, увайшоўшы, я кладуся на ейны ложак. Чую ейныя крокi. Дуся ўваходзiць. Я гавару, што я тут. Дуся падыходзiць да ложку, i я, не дачакаўшыся пакуль яна будзе гатова, цягну яе да сябе. Ахвочыя, мы аддаёмся самiм сабе. Дуся зьдзiвiла мяне, калi, сьцiшаная, бяз нiякага на тое поваду, цалуючы мяне ў вусны, шэптам пытаецца, цi мне добра было ў Манькi. Я нiяк не спадзяваўся ў гэтую хвiлiну згадкi пра Маньку. Ня мог зразумець, цi Дуся дражнiць мяне, цi ў яе нешта iншае на ўме. Не пасьпеў я адказаць ёй, як Дуся загаварыла далей: "Ейная братавая, што цяпер у iх, абзывае цябе самымi апошнiмi словамi, вярзець усякую нясусьвецiцу, гаворыць, што ты сапсаваў Маньку, абяцаў узяць яе, цяпер адкiнуўся i што табе гэта так ня пройдзе".
Дусi ўся гэтая гiсторыя балiць i мне нялёгка было яе заспакоiць. Я было хацеў запытаць у яе пра яе ўхажораў, але ўстрымаўся, шкадуючы яе, гэткую безабаронную i дарагую мне. Не сказаў я Дусi й таго, што да нас прыходзiлi людзi з лесу, дамагалiся сустрэчы са мною. Я адкладаў гэта на пазьней. Не хацеў трывожыць яе цяпер, калi мы жывём адзiн адным, калi кожны дзень для нас наступае толькi для таго, каб зьмянiцца на ноч, што зводзiць нас разам.