bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
Feuer (niem.) — ognia.
samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
rekognoskować (z łac. recognosco) — rozpoznać, zbadać, przeglądać.
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.
Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.
Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska.
semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.
Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.
zbawić (starop.) — pozbawić.
Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
czambuł — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.
Chodkiewicz, Jan Karo herbu Gryf z Mieczeml (1560–1621) — hetman wielki litewski, starosta generalny żmudzki, wybitny dowódca, brał udział w tłumieniu powstania Nalewajki, w wojnie inflanckiej, wojnie polsko-rosyjskiej, zmarł w obozie po bitwie pod Chocimiem.
bitwa pod Kircholmem (1605) — zwycięstwo wojsk polskich nad szwedzkimi w czasie wojny polsko-szwedzkiej (1600–1611); Kircholm — dziś miejscowość Salaspils na Łotwie, 25 km na płd. wschód od Rygi.
ośmnaście (starop.) — osiemnaście.
bitwa pod Kłuszynem (1610) — zwycięstwo wojsk polskich nad rosyjsko-szwedzkimi w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618.
mnogimi umu swojego oczyma (z ukr.) — licznymi oczami swego rozumu.
mnogimi umu swojego oczyma, jako łowiec chytry, na wszystkie strony poglądając i straże na milę i dalej od obozu mając — Samoił Weliczko, 62 [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) — ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w., napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.]. [przypis autorski]
Żółta Woda — dziś: Żołta, rzeka na płd. Ukrainie.
dostać — tu: dorównać.
Zaporożu — tu: Kozakom zaporoskim.
ordyniec — członek ordy tatarskiej.
buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.
Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.
chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
kitajka (starop.) — chustka, wstążka jedwabna.
detyna (ukr.) — dziecko, dziecina.
hałłakowanie — dzikie okrzyki bojowe, wzywanie Allaha.
siczowy — kozacki; Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Czorty, ne Lachy (ukr.) — diabły, nie Polacy.
semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.
Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
ordynek (z niem. Ordnung) — porządek, szyk.
chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
odyniec — dzik samotnik.
dragonia — wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno.
telega — duży wóz.
wojłokowy (z tur.) — filcowy, wykonany ze zbitej wełny.
Wiśniowiecki, Jeremi Micha herbu Korybutł (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
primus inter pares (łac.) — pierwszy między równymi.
Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.