hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.
kontrować (z łac.) — sprzeciwiać się.
Pferd (niem.) — koń.
Zbrucz — rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
wojewoda kijowski — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
czerń — tu: chłopstwo.
Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
Sed iam nox humida… Incipiam (łac.) — tymczasem już noc wilgotna zasnuwa niebo i spadające gwiazdy namawiają do snów, ale jeśli tak wielka chęć poznać nasze przygody, zaczynam (cytat z Eneidy Wergiliusza; tłum. W.L.).
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
arcana (łac.) — tajemnice, sekrety.
dywulgować (z łac.) — objaśnić, rozgłosić.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.
Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
ditki (ukr.) — dzieci.
żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
sobaka (ukr.) — pies.
konserwować (z łac.) — zachowywać, zostawiać.
consuetudo altera natura (łac.) — przywzyczajenie jest drugą naturą.
Słucz — rzeka w płn.-zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniepru.
spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
nosacizna — choroba bydła.
Pater noster qui es in coelis (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie.
Sanctificetur nomen Tuum (łac.) — święć się imię Twoje.
Adveniat regnum Tuum (łac.) — przyjdź królestwo Twoje.
Fiat voluntas Tua (łac.) — bądź wola Twoja.
mężobójczy (daw.) — zabójczy, morderczy.
teatrum (łac.) — teatr, przedstawienie.
mięsopust (daw.) — ostatki, huczna zabawa ludowa na koniec karnawału.
padło (daw.) — trup, ścierwo.
synowica (daw.) — bratanica.
Braty ridnyje, spasajte (ukr.) — bracia kochani, ratujcie.
inflancki — pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.
Pohybnesz (ukr.) — zginiesz.
batorówka — szabla husarska, rozpowszechniona w polskim wojsku za czasów Stefana Batorego; takie szable często były zdobione podobizną lub imieniem tego władcy.
pisanej — tu: zdobionej.
watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
Puskaj (ukr.) — puść.
mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
odzierżyć (daw.) — utrzymać.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
hajdamaka (z tur.) — buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.
justycja (z łac.) — sprawiedliwość.