aut pacem, aut bellum (łac.) — albo pokój, albo wojna.
z sokoły — dziś popr. forma N. lm: z sokołami.
maty (ukr.) — matko.
łopnąć (z ukr.) — trzasnąć, pęknąć.
Perejasław — miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.
półtorasta (daw.) — sto pięćdziesiąt, tu: stu pięćdziesięciu.
semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.
żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
zali (starp.) — czy.
persona (łac.) — osoba.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Tużu, tużu, serce bołyt' (ukr.) — tęsknię, smucę się, serce boli.
serpentyna (daw.) — szabla szlachecka.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
synowica (daw.) — bratanica.
dziewosłęb — osoba starająca się o rękę dziewczyny w czyimś imieniu; swat.
zżyły — dziś raczej: zżyty.
ordynek (z niem. Ordnung) — porządek.
chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
Zadnieprze — Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.
Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
chorągiew tatarska — hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem.
polanka — tu: obóz wojskowy.
od Tatar — dziś popr. forma D. lm: od Tatarów.
Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
prezydium (z łac. praesidium) — straż, zbrojna załoga.
poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
Chortyca — największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.
Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) — miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.
mogiła — tu: kopiec.
Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar (…) — są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]
Nienasytec — piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.
Scylla i Charybda (mit. gr.) — potwory morskie, opisane przez Homera w Odysei, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej.
od niedogarków (daw.) — z powodu niedopalonych resztek.
połoz — nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży.
1 łokieć — ok. 60 cm.
pro aeterna rei memoria (łac.) — na wieczną rzeczy pamiątkę.
Ulisses a. Odyseusz — bohater Iliadyi Odysei Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu.
do Hadu — do Hadesu; Hades (mit. gr.) — podziemna kraina umarłych.
fines (łac.) — granice, krańce.
orbis terrarum (łac.) — krąg ziemi.
Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
wakans (z łac.) — wakat, wolne miejsce.
Miserere mei (łac.) — zmiłuj się nade mną.
lafa (starop.) — wikt, żołd.